ဝဳကဳပဳဒဳယာ

ကပ်

ကပ် (အၚ်္ဂလိက်: pandemic) ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်ယဲ မကၠောအ် ကၞာန် ပ္ဍဲဒေသဗွဲမဇၞော် ဥပမာ ကၠောအ်ကၞာန် ပြးၜက် မွဲတိုက်ကဵုမွဲတိုက် ဟွံသေင်မ္ဂး အလုံလိုက်မွဲရ။

သၞာံ ၁၉၁၈-၂၀ "ယဲဇွဟ် သပိန် (Spanish flu)" မဒှ် ယဲကပ် ဂှ် မၞိဟ်ဒးစုတိအာ အလုံဂၠးတိ ဗွဲမဂၠိုင်

ယဲအလုံမွဲဍုင် မကော်ဂး ဗီုအင်္ဂလိက် (endemic disease) ဂှ် ၜိုန်ရ လၟိဟ်မၞိဟ် မကတဵုဒှ် ဗွဲမဂၠိုင်ကီုလေဝ် ယဝ်ရ ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲကဵု ဒၞာဲမကောံဒၟံင် မွဲဒၞာဲဓဝ် ဟွံပြးတတ်ၜက်အာ တိုက်တၞဟ်မ္ဂး နကဵု သၞောတ်ဂၠးတိမ္ဂး ညးဟွံကော်စ ကပ် (pandemic) ဏီရ။ ပ္ဍဲမွဲဒမြေပ်ဝင်ဂှ် ကပ်ယဲ မကေင် ကတဵုဒှ်ကၠုင်လဝ် နွံတၟာဂလိုင်ရ။ မပ္တံကဵု ယဲဗြန် (smallpox) ကေုာံ ယဲတဳဗဳ (တူဗါကူလဝ် tuberculosis)တအ် ဒှ်တမ်ရ။ ကပ်ယဲ ၜိုတ်မကတဵုဒှ်ကၠုင်လဝ်တအ်ဂှ် ယဲပလုက်၊ ကာလမၞိဟ် မချိုတ် ကုယဲဏအ် ဟိုတ်နူဖျုန်စၞာံလမ္စံက်တုဲ ယဲဂမ္စိုတ်လမ္စံက် (Black Death) လေဝ်ကော်စကီုရ။ နကဵုကပ်ယဲပလုက်ဏအ် ပ္ဍဲကဵု ၁၄ ဗွဝ်ကၠံတေအ် မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ ၜိုတ် ၇၅-၂၀၀ ပြကောဋိကိုဋ်ဒှ်ရ။ ယဲကပ် မကတဵုဒှ်ဒၟံင်လၟုဟ်ဂှ် ယဲအေအာင်ဒဳအေတ် ကေုာံ ယဲကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ် ၂၀၁၉ (ကဝ်ဝိဒ်-၁၉) တအ်ရ။[၁][၂] ပၞောဝ်ကဵုယဲကပ် မကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲအတိက် မကြီုအိုတ်ဂမၠိုင်ဂှ် ယဲကပ်ဇွဟ် ၁၉၁၈ မကော်ဂး ယဲဇွဟ်သပိန် (Spanish flu) ကေုာံ ယဲဇွဟ် ၂၀၀၉ (H1N1)တအ်ရ။

ပွံက် ကေုာံ ကဆံင်ဂမၠိုင် ပလေဝ်ဒါန်

 
World Health Organization influenza pandemic alert phases, The WHO does not use the old system of 6 phases

ကပ် ဂှ် ဒှ်ယဲ မကတဵုဒှ် နကဵုကဆံင် မကၠောအ်ကၞာန် မတတ်ၜက်ပယျဵုဍုင်နာနာ ဗွဲမဂၠိုင်မ္ဂး လၟိဟ်မကတဵုဒှ်ယဲ ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင်ရ။[၃] ကပ် ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲကဵု ခန္ဓမတဵုလွဳဂမၠိုင် မဒှ်အရာ ကိစ္စဇၞော် ပ္ဍဲကဵု ဇွောအ်မသတ်တအ် မပ္တံကဵု ကုတၞံသြောအ်ဂမၠိုင်၊ က၊ ဖျုန် ကေုာံ တၞံဆုဂမၠိုင်တုဲ မဗဒှ်ကဵု ကပ်ကၞောဝ် ကုကောန်မၞိဟ်တအ်ရ။ ယဲ ဟွံသေင်မ္ဂး အကာဲအရာမွဲမွဲ ဟိုတ်မဖန်ကဵု ညံင်မၞိဟ် ဗွဲမဂၠိုင် မဒးစုတိကီုလေဝ် ညးဟွံစၟတ်သမ္တီ ကပ်ဖအိုတ်ရ။ ဥပမာ ယဲကေန်သာဂှ် ၜိုန်ရ ဂစိုတ်ဒၟံင် မၞိဟ် လၟိဟ်ဗွဲမဂၠိုင်ကီုလေဝ် ဟွံစၟတ်သမ္တီ ယဲကပ်မွဲဂကူရ။ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ကေန်သာဂှ် ဒှ်ယဲ မကၠောအ်ကၞာန်လေပ် ဟွံသေင်မ္ဂး မလေပ်ကၠောအ် ဗွဲမလောဲသွာ ဟွံသေင်ရ။[၄]

နကဵု ဂကောံထတ်ယုက် ဂၠးကဝ် (World Health Organization -(WHO)) စၟတ်သမ္တီလဝ် နူယဲဓမ္မတာ မဂွံစၟတ်သမ္တီ ယဲကပ်ဂှ် ပိုင်ခြာလဝ် တြဴ-ကဆံင်ရ။ တင်တအ်ဂှ် စနူ ဝဳရုသ် ဗွဲမဂၠိုင် မကၠောအ်ကၞာန် အကြာတိရစ္ဆာန်၊ နူတိရစ္ဆာန်ဂှ် ကၠောအ် ကဵုမၞိဟ်၊ နူဂှ် မွဲကဆံင် ဝဳရုသ်ဂှ် ကၠောအ်ကၞာန် အကြာမၞိဟ်ကဵုမၞိဟ်၊ အကြာမၞိဟ်ကဵုမၞိဟ်ဂှ် ယဝ်ရ ကၠောအ်ကၞာန် ပြးအာ အလုံဂၠးတိမ္ဂး ညးကော်စ ယဲကပ်ရ။[၅]

ကပ် မကတဵုဒှ်ဒၟံင်ဂမၠိုင် ပလေဝ်ဒါန်

ယဲအေအာင်ဒဳအေတ် HIV/AIDS ပလေဝ်ဒါန်

 
Estimated HIV/AIDS prevalence among young adults (15-49) by country as of 2008

စၟယဲ HIV ဂှ် နူတမ် ကၠုင်နူ အာဖရိက နူဂှ် ပြးစိုပ် အမေရိကာန် မွဲကဆံင် ဍုင်ဟာဲဒဳ ပ္ဍဲအကြာသၞာံ ၁၉၆၆ ကဵု ၁၉၇၂ [၆]နကဵုစၟယဲHIV ဂှ် ကတဵုဗဒှ်ကဵု ယဲအေအာင်ဒဳအေတ် (AIDS) (ဝါ) ယဲအိဒ်သ် ရ။ ယဲအိဒ်သ်ဂှ် ညးစၟတ်သမ္တီလဝ် ယဲကပ် မွဲ မကတဵုဒှ်ဒၟံင်ဖိုဟ်ရ။ နကဵု ယဲအိဒ်သ်ဝွံ မၞိဟ် ၂၅% ပ္ဍဲကဵု တိုက်အာဖရိက ကရေက်သၠုင်ကျာ ကေုာံ ဗမံက် မဒးဒုင်ကၠောအ်လဝ်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၆ ဂှ် မၞိဟ်ဗြဴ မတန်ဂဝ်ဂၞဴ ၂၉% ပ္ဍဲဍုင်အာဖရိကသၠုင်ကျာ ဂှ် နွံကဵု ယဲအိဒ်သ်အိုတ်ရ။[၇] နကဵု မကဵုပညာ ညံင်ဂွံဆက်ဆောံလိင် နကဵုနဲသက္ကုဘဲ ကေုာံ ဝေင်ပါဲ မစုက်လုက် နကဵုဆီ (အကြာ သရ ကဵု သရ) တအ်တုဲ ဖအောန်ကဵု ပရေင်ကၠောအ်ကၞာန် ယဲဝွံမာန်ကၠုင်ရ။

ယဲကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ် ၂၀၁၉ (COVID-19) ပလေဝ်ဒါန်

 
People queueing outside a Wuhan pharmacy to buy face masks and medical supplies

ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်တၟိဝွံ ဂွံဆဵုကေတ်ကၠာအိုတ် နူကဵု ဍုင်ဝူဟာန်၊ ဟူဗေ၊ ဍုင်ကြုက် ပ္ဍဲကဵု ကၞောတ် ဒဳဇြေန်ပါ သၞာံ ၂၀၁၉၊[၈]ဂှ် ဗဒှ်ကဵု ယဲဂၠံင်ကျာယဓီု မသကာတ်မြဟ် မကော်ဂး ယဲကဝ်ဝိဒ်-၁၉) ရ။ ယဲကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဏအ်ဂှ် ဍုင် ၁၁၆ ဍုင်ပြင်င် ဒးဒုင်ကၠောအ်ကၞာန်တုဲ မၞိဟ်ကတဵုဒှ်ဂၠိုင်အိုတ်ဂှ် ပ္ဍဲဍုင်ကြုက်လဒေါဝ်၊ ဍုင်အဳတလဳ၊ ဍုင်ကဝ်ရဳယျာသၠုင်ကျာ ကေုာံ ဍုင်အဳရာန်ရ။[၉] ပ္ဍဲ ဂိတုမာတ် ၁၁၊ ၂၀၂၀ ဂှ် နကဵု ဂကောံထတ်ယုက်ဂၠးတိ စၟတ်သမ္တီ ကဝ်ဝိဒ်-၁၈ နဒဒှ် ကပ်ယဲ မွဲရ။[၁၀][၁၁]

ကပ်ယဲ မကတဵုဒှ်လဝ်ဂမၠိုင် ပလေဝ်ဒါန်

ပ္ဍဲမွဲဒမြေပ်ဝင် ကောန်မၞိဟ်တအ်ဂှ် ကပ်ယဲ ကေုာံ ယဲမကတဵုဒှ်အလုံဍုင် ကေင်ကတဵုဒှ်ကၠုင်ဒၟံင် ဗွဲမဂၠိုင်ရ။ စၟယဲ မကၠောအ်နူ တိရစ္ဆာန် မပ္တံ ယဲဇွဟ် (ဖလူ) (influenza) ကေုာံ ယဲစၟဂြိုဟ်တဳဗဳ (tuberculosis)တအ်ရ။ ပၞောဝ်ယဲဂမၠိုင်ဂှ် ယဲပလုက်၊ ယဲဗြန်တအ်ဂှ် ကတဵုဒှ်လဝ် မဂၠိုင်ကဵုအလန်တုဲ ကိုပ်ကၠာ ဟွံဂွံဆဵုဂဥုဲတေအ်မ္ဂး ကတဵုဒှ်ကၠုင်မ္ဂး မၞိဟ် မဂၠိုင်ကဵု ပြကောဋိကိုဋ် မဒးစုတိ နကဵုယဲတအ်ရ။ ယဲကပ် မစၟတ်သမ္တီလဝ် ပ္ဍဲဂမၠိုင်လ္ၚဵုတအ်ဂှ် ဗၟံက်ထ္ၜးကဵု ဗွဲသၟဝ်ဝွံရ။

  • ယဲပလုတ် အေတေန် (Plague of Athens) နူ ဘဳသဳ ၄၃၀ စဵုကဵု ၄၂၆။ ပ္ဍဲအခိင်ပၞာန် (Peloponnesian War) ဂှ် ယဲၚာင်ဂမ္တဴ (typhoid fever) ဂှ် ဂစိုတ်ထောအ် ကောန်ပၞာန်အေတေန် မွဲအစိတ် ကေုာံ ညးဍုင်ကွာန် မွဲအစိတ် ပ္ဍဲကဵု ပွိုင် ပန်သၞာံဂှ်ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် မၞိဟ်တအ် ဟွံဂွံတီကေတ် ပရူယဲပလုက်ဏီတုဲ ကောန်ပၞာန်တအ် မဒးချိုတ်ဂှ် နကဵုယဲမုညးတအ် ဟွံတီကေတ်လဝ်ရ။ ဒဒှ်ရ ကောန်ပၞာန်အေတေန် မဒးချိုတ်လဝ် နကဵု ယဲပလုက်ဂှ် သၞာံ ၂၀၀၆ နူကဵုတက္ကသိုလ်အေတေန် ၜံက်ခါဲပတိတ် ဇုတ် နူအခိင်တေအ်တုဲ စမ်ၜတ်ရံင်ဂှ် ဂွံတီကေတ်ရ။ [၁၂]
 
Contemporary engraving of Marseille during the Great Plague of Marseille in 1720–1721
  • ယဲပလုက် အာန်တဝ်နဳနာ (Antonine Plague) နူ အေဒဳ ၁၆၅ စဵုကဵုစိုပ် ၁၈၀။ ဟိုတ်ယဲဗြန်ဏအ် ဂွံကတဵုဒှ် ပ္ဍဲအဳတလဳဂှ် ညးတအ် စှ်ေစိုတ် ပါကၠုင် ကရောမ် ကောန်ပၞာန် မစဴကၠုင် နူ နေဝ်အိတ် (Near East) ရ။ မၞိဟ်ကမၠောအ် သီုဖအိုတ် မွဲအစိတ်ဂှ် ဒးချိုတ်တုဲ သီုဖအိုတ် ဒှ်အာမၞိဟ် မသုန် ပြကောဋိကိုဋ်ရ။[၁၃] နကဵုယဲဂှ်ပၠန် ကလေင်ကၞာန်တိတ် အလန်ဒုတိယ မကော်ဂး ယဲပလုတ် သာဲပရိယျေန် (Plague of Cyprian) (၂၅၁-၂၆၆) ဂှ် အတိုင်စၟတ်သမ္တီမ္ဂး မွဲမွဲတ္ၚဲ မၞိဟ်စုတိလဝ် ၅,၀၀၀ ပ္ဍဲဍုင်ရဝ်မ ရ။
  • ယဲပလုက် ဂျာတ်သတိန်နဳယျေန် (Plague of Justinian) နူ ၅၄၁ စဵုကဵု ၇၅၀ ဂှ် ဒှ်ယဲပလုတ်ဗူဗဝ်နဳစ် (bubonic plague) မစၟတ်သမ္တီလဝ် ကိုပ်ကၠာအိုတ်ရ။ ယဲဏအ် စကတဵုဒှ် နူအဳဂျေပ်၊ နူဂှ် ကၞာန်စိုပ် Constantinople ဂှ် အတိုင်လိက်ဝင် the Byzantine chronicler Procopius မ္ဂး ပ္ဍဲအခိင် အသိင်ယဲသၠုင်အိုတ်ဂှ် မွဲမွဲတ္ၚဲ မၞိဟ်ချိုတ် ၁၀,၀၀၀ တုဲ ကောန်ဍုင် ၄၀% ဂှ် ဒးအိုတ်အာရ ဒှ်မာန်ရ။ နကဵုယဲပလုက်ဂှ် ကောန်မၞိဟ် နူမွဲအစိတ် စဵုကဵု ကပါ် (ကဝက်) ဂှ် ဒးချိုတ်လဝ် ပ္ဍဲအခိင်ဂှ်ရ။[၁၄][၁၅] အတိုင်စရင်မ္ဂး လၟိဟ်မၞိဟ် ပ္ဍဲယူရောပ် ၅၀% အကြာ အေဒဳ ၅၅၀ ကဵု ၇၀၀ ဂှ် ဒးချိုတ်လဝ် နကဵု ယဲပလုက်ရ။[၁၆]
  • ဂမ္စိုတ်လမ္စံက် (Black Death) နူကဵု ၁၃၃၁ စဵုကဵု ၁၃၅၃။ လၟိဟ်မၞိဟ် အလုံလိုက်မွဲ ဒးချိုတ်အာ ၜိုတ် ၇၅ ပြကောဋိကိုဋ်ရ။[၁၇] ယဲပလုက်ဏအ်ဂှ် ကြဴနူ မကၠေအ်ဒၟံင် ပွိုင် ဒစာံကၠံသၞာံတုဲ မကလေင်ဒှ် ပ္ဍဲယူရောပ်ရ။ နူတမ် စကတဵုဒှ် နူအာရှ၊ နူဂှ် မွဲကဆံင် ယဲဂှ် ကၠောအ်စိုပ် လဒေါဝ်ဗမံက်၊ ယူရောပ်ပလိုတ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၃၄၈။ ပွိုင် တြဴသၞာံဂှ် ယဲဂှ် ဂစိုတ်ထောအ်မၞိဟ် ပ္ဍဲယူရောပ် ၜိုတ် ၂၀ ကဵု ၃၀ ပြကောဋိကိုဋ်၊[၁၈] မဒှ်လၟိဟ်မၞိဟ် သီုဖအိုတ် ပိဂအုံ၊[၁၉] ပ္ဍဲဒၞာဲဒေသ မကတဵုဒှ်ဂၠိုင်ဂှ် မၞိဟ်စဵုကဵုကဝက်ရ။ [၂၀] It was the first of a cycle of European plague epidemics that continued until the 18th century.[၂၁] ပ္ဍဲအခိင်ကာလဂှ် ယဲပလုက် ၁၀၀ အလန်ပြင်င် ကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲယူရောပ်ရ။[၂၂] ယဲပလုက်ဂှ် ပ္ဍဲအေန်ဂလာန် ဇၟာပ်ဇၟာပ် ၜါသၞာံ ဟွံသေင်မ္ဂး မသုန်သၞာံ မွဲအလန် ကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲကဵု အကြာသၞာံ ၁၃၆၁ ကဵု ၁၄၈၀ ရ။[၂၃] ပ္ဍဲကဵု သၞာံ ၁၃၇၀တအ်ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ် အေန်ဂလာန် ၅၀% ဂှ် ယအ်စှ်ေအာရ။[၂၄] ယဲမဟာပလုက် အေန်ဂလာန် (The Great Plague of London) ပ္ဍဲသၞာံ ၁၆၆၅ - ၆၆ ဂှ် ကတဵုဒှ် ဗွဲမသကာတ်မြဟ်ရ။ နကဵုယဲဏအ် ဂစိုတ်ထောအ် ကောန်ဍုင်အေန်ဂလာန် ၜိုတ် ၁၀၀၀,၀၀၀ မဒှ်လၟိဟ်မၞိဟ် ၂၀% ပ္ဍဲအေန်ဂလာန်ရ။[၂၅]
  • ကပ်ယဲ ပလုက် တတိယ စကတဵုဒှ် နူဍုင်ကြုက် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၅၅ တုဲ ပြးစိုပ် အိန္ဒိယ၊ ပ္ဍဲအိန္ဒိယ မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ ၁၀ ပြကောဋိကိုဋ်။[၂၆] အခိင်ကာလ ကပ်ယဲဏအ်ဂှ် ယဲဏအ် စိုပ်ကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲကဵု သင်ဖြာန်သဳသကဝ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၀၀ - ၁၉၀၄ ရ။[၂၇]
  • ယဲဇွဟ်သပိန် (Spanish flu) နူသၞာံ ၁၉၁၈ စဵုကဵု ၁၉၂၀။ နကဵုယဲဏအ် မၞိဟ်ကမၠောအ်သီုဖအိုတ် အလုံဂၠးတိ ၅၀၀ ပြကောဋိကိုဋ်[၂၈] သီုကဵု မၞိဟ် မပဒတဴ ပ္ဍဲတကအ်ပသဳဖိစ် (Pacific islands) ကေုာံ ပ္ဍဲ အာတိစ် (Arctic) တအ်လေဝ် ကတဵုဒှ်ကီုရ။ နကဵုယဲဏအ် မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ အကြာ ၅၀ ကဵု ၁၀၀ ပြကောဋိကိုဋ်ရ။[၂၈][၂၉] ယဲဇွဟ် ကၠောအ်ကၞာတ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ကောန်ၚာ် ကဵု မၞိဟ်ဗယုတအ်ရ ဒးချိုတ်ဂၠိုင်ရ။ ဆဂး ယဲဇွဟ်သပိန်ဂှ် ဟွံရုဲ မၞိဟ်ဇၞော် မၞိဟ်ဍောတ် မၞိဟ်အဃောအဝဲဂမၠိုင်လေဝ် ဒးချိုတ်လဝ်ကီုရ။[၃၀]

ကဝ်လာ Cholera ပလေဝ်ဒါန်

နူစတမ်နူ ယဲကဝ်လာ စပြးကၠုင် ပ္ဍဲ ၁၉ ဗွဝ်ကၠံဂှ် မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ ဂၠိုင်ကဵုစှော်ပြကောဋိကိုဋ်ရ။[၃၁]

  • ကပ်ယဲ ကဝ်လာ ၁၈၁၇-၁၈၂၄။ ယဲကဝ်လာဝွံ ဗွဲကိုပ်ကၠာ ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲ ဆာပ်တိုက် အိန္ဒိယ (Indian subcontinent) မကတဵုဒှ် နူကဵု ဗေင်္ဂါ (Bengal)၊ နူဂှ် ပြးကၞာန်အာ အလုံအိန္ဒိယ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၂၀။ ကောန်ပၞာန်ဗြိတိန် ဒးချိုတ် နကဵုယဲဏအ် ၜိုတ် ၁၀,၀၀၀ တုဲ ကောန်ဍုင်အိန္ဒိယလေဝ် ဒးချိုတ်အာ ရိုဟ်လၟိဟ်ဟွံမာန်ရ။[၃၂] နူဂှ် ပြးဇး စိုပ်အာ ဍုင်ကြုက်၊ အေန်ဒဝ်နဳရှာ၊ ကေုာံ ဒေသၜဳCaspian Seaတအ်ရ။ အကြာသၞာံ ၁၈၁၇ ကဵု ၁၈၆၀ ဂှ် မၞိဟ်မဒးချိုတ် နကဵုယဲဏအ် ပ္ဍဲဆာပ်တိုက် အိန္ဒိယသၟးဂှ် ၜိုတ် ၁၅ ပြကောဋိကိုဋ်၊ အကြာ သၞာံ ၁၈၆၅ ကဵု ၁၉၁၇ ဂှ် မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ ၂၃ ပြကောဋိကိုဋ်ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ပ္ဍဲရုရှာ မၞိဟ်ချိုတ် ၜိုတ် ၂ ပြကောဋိကိုဋ်။ [၃၃]
  • ကပ်ယဲ ကဝ်လာ ၁၈၂၆–၁၈၃၇။ စိုပ် ရုရှာ၊ ဟင်ဂေရဳ (ချိုတ် ၜိုတ် ၁၀၀,၀၀၀) တုဲပၠန် စိုပ်ဂျာမနဳ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၃၁၊ စိုပ် လာန်ဒါန် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၃၂ (ကၟိန်ဍုင်ဨကရာဇ်/အေန်ဂလာန် မၞိဟ်ချိုတ် ဂၠိုင်နူ ၅၅,၀၀၀)[၃၄] ပ္ဍဲသၞာံဂှ်ကီု သီုပြးစိုပ် ပြင်သေတ်၊ ကနေဒါ (Ontario) ကေုာံ ကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန် (New York City) [၃၅] သၞာံ ၁၈၃၄ ဂှ် စိုပ် ပြင်ၜဳဖသဳဖိစ် အမေရိကသၟဝ်ကျာ။ ပတှ်ေကေတ်မ္ဂး ကောန်ဍုင်အမေရိကာန် ဒးချိုတ်အာ နကဵုယဲကဝ်လာဏအ် ဂၠိုင်နူ ၁၅၀,၀၀၀ အကြာသၞာံ ၁၈၃၂ ကဵု ၁၈၄၉။[၃၆]
  • ယဲကပ် ကဝ်လာ ၁၈၄၆-၁၈၆၀။ ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲရုရှာ ဗွဲမသကာတ်မြဟ် မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ မွဲပြကောဋိကိုဋ် ပြင်င်။ ယဲဂှ် ပြးကၞာန် ပွိုင်ၜါသၞာံ ပ္ဍဲအေန်ဂလာန် ကေုာံ ဝေလ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၄၈ ဂှ် ဒးချိုတ်အာ မၞိဟ် ၅၂,၀၀၀။ [၃၇] ပ္ဍဲကဵု သပိန်ဂှ် ယဲကဝ်လာ ဂစိုတ်ထောအ် မၞိဟ် ဂၠိုင်နူ ၂၃၆,၀၀၀ ပ္ဍဲ အကြာသၞာံ ၁၈၅၄-၅၅။[၃၈] It claimed 200,000 lives in Mexico.[၃၉]
  • ကပ်ယဲ ကဝ်လာ ၁၈၆၃-၇၅။ ယဲဏအ် ကၞာန်ကၠောအ် ဗွဲမဂၠိုင် ပ္ဍဲဥရဝ်ပ ကေုာံ အာဖရိက။ အောန်အိုတ် မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ ၃၀,၀၀၀ ဒးဒုင်ဘဲ နကဵုယဲဏအ် ၉၀,၀၀၀ ရ။ ပ္ဍဲရုရှာ မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ နကဵု ယဲကဝ်လာဏအ် ၉၀,၀၀၀ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၆၆။[၄၀]
  • ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၆၆ ယဲဏအ် ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲကဵု အမေရိကသၟဝ်ကျာ။ ယဲဏအ် ဂစိုတ်ထောအ် ကောန်ဍုင်အမေရိကာန် ၅၀,၀၀၀။[၃၆]
  • ယဲကပ် ကဝ်လာ ၁၈၈၁-၉၆။ ယဲဏအ် ပ္ဍဲအကြာ သၞာံ ၁၈၈၃-၁၈၈၇ ဂှ် မၞိဟ်ချိုတ် ၂၅၀,၀၀၀ ပ္ဍဲဥရဝ်ပ တုဲပၠန် ပ္ဍဲအမေရိကဂှ် အောန်အိုတ် ဒးချိုတ်အာ ၅၀,၀၀၀ ရ။ နကဵုယဲဏအ် ပ္ဍဲရုရှာ မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ ၂၆၇,၈၉၀ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၉၂၊ [၄၁] ၁၂၀,၀၀၀ ပ္ဍဲသပိန်၊ [၄၂]၉၀,၀၀၀ ပ္ဍဲဂျပေန် ကေုာံ ၆၀,၀၀၀ ပ္ဍဲအဳရာန်။
  • ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၉၂၊ ကဝ်လာ ကၠောအ်ဂွံ နူဍာ်မပလံင် ပ္ဍဲဍုင်ဟာမ်ဗဝ် (ဂျာမနဳ)တုဲ မၞိဟ် ၈,၆၀၆ ဒးချိုတ်အာရ။[၄၃]
  • ကပ်ယဲ ကဝ်လာ ၁၈၉၉ - ၁၉၂၃။ ပ္ဍဲဥရဝ်ပ ဟိုတ်နူ ဌာနထတ်ယုက်အလဵုအသဳ ကဵုသတိ စဵုဒၞာတုဲ မၞိဟ်ကတဵုဒှ် ဆညိညဓဝ်ကီုလေဝ် ပ္ဍဲရုရှာ မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ ဂၠိုင်နူ ၅၀၀,၀၀၀။ [၄၄] The sixth pandemic killed more than 800,000 in India. The 1902–1904 cholera epidemic claimed over 200,000 lives in the Philippines.[၄၅]
  • ကပ်ယဲ ကဝ်လာ ၁၉၆၁-၇၅။ စကတဵုဒှ် ပ္ဍဲ အေန်ဒဝ်နဳရှာ ကော်စ အဳလ်တောရ် (El Tor) နူဂှ် ပြးစပ် ဗေင်္ဂလာဒေသ် ပ္ဍဲ ၁၉၆၃၊ သၞာံ ၁၉၆၄ ဂှ် စိုပ် အိန္ဒိယ၊ သၞာံ ၁၉၆၆ ဂှ် စိုပ် ကၟိန်ဍုင်သဵုဗိယေတ်။ နူဂှ် ပြးစိုပ် အာဖရိက ကေုာံ လဒေါဝ်အမေရိက။

အေန်ဖလူအေန်သာ (ဇွဟ်) Influenza ပလေဝ်ဒါန်

 
Advice (in French and English) for travellers on risks of epidemics abroad. Posters from the Charles De Gaulle airport, Paris.
  • တၠပညာ ရူပဗေဒ ဂကူဂရိတ် ဟိပ္ပေါကရတေသ် (Hippocrates) ညးမဂွံဒုင် စၟတ်သမ္တီ "မအံက် ဂဥုဲ (Father of Medicine)" ဂှ် ချူဗၟံက်ထ္ၜး ပရူ အေန်ဖလူအေန်သာ ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲကဵု ဘဳသဳ ၄၁၂။ [၄၆] အေန်ဖလူအေန်သာ ဂှ် ဟီုဗွဲခမၞန် ဖလူ (flu) ရ။
  • အေန်ဖလူအေန်သာ နဒဒှ် ကပ်ယဲဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ကိုပ်ကၠာအိုတ် ကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၅၈၀၊ စနူအခိင်ဂှ်တုဲ ကပ်ယဲ အေန်ဖလူအေန်သာ ကတဵုဒှ်ကၠုင်ဒၟံင် ဇၟာပ်ပ် ၁၀ ကဵု ၃၀ သၞာံ မွဲအလန်ရ။[၄၇][၄၈][၄၉]
  • ကပ်ယဲ ဖလူ ၁၈၈၉-၁၈၉၀၊ သီုမကော်စ ဖလူရုရှာ (ဇွဟ်ရုရှာ) ဂှ် စၟတ်သမ္တီ စကတဵုဒှ် ပ္ဍဲ ဂိတုမေ ၁၈၈၉ ပ္ဍဲ ဗုခရ (Bukhara)၊ ဥဇဗေကိသတာန် (Uzbekistan)။ ၜိုတ် ဂိတုအံက်တဝ်ပါဂှ် ယဲဂှ် စိုပ်အာ တောမ်သ်က် (Tomsk) ကေုာံ ကောကသုသ် (Caucasus)။ ယဲဂှ် ကၠောအ်ကၞာန် စိုပ် အမေရိကသၟဝ်ကျာ မဂၠိုင်ကဵုအလန် ပ္ဍဲ ဒဳဇြေန်ပါ ၁၈၈၉၊ ပ္ဍဲအမေရိကသၠုင်ကျာ ဖေဖဝ်ဝါရဳ-ဨပြဳ ၁၈၉၀၊ အိန္ဒိယ ပ္ဍဲ ဖေဖဝ်ဝါရဳ-မာတ် ၁၈၉၀၊ သြသတေလျာ မာတ်-ဨပြဳ ၁၈၉၀။ ဝဳရုသ် H3N8 ကေုာံ H2N2 မဒှ် ဆာပ်ဂကူ အေန်ဖလူအေန်သာ အေ ဝဳရုသ် ဂှ် ဒှ်ဝဳရုသ် ဟိုတ်ကပ်ယဲဏအ် ဂွံကတဵုဒှ်ရ။ ဝဳရုသ်ဏအ် ကၠောအ်ကၞာန်ဂွံ မၞိဟ်ဗွဲမဂၠိုင်တုဲ သီုဖအိုတ် မၞိဟ်ၜိုတ် မွဲပြကောဋိကိုဋ် ဒးချိုတ်လဝ်ရ။[၅၀]
  • ဖလူ သပိန် (ယဲဇွဟ်သပိန်)၊ The "Spanish flu" ၁၉၁၈-၁၉၁၉။ မဂွံတီကေတ် ကိုပ်ကၠာအိုတ်ဂှ် ပ္ဍဲကဵု ဂိတုမာတ် ၁၉၁၈ နူကောန်ပၞာန်အမေရိကာန် မနွံ ပ္ဍဲ Camp Funston၊ Kansas။ ၜိုတ် အံက်တဝ်ပါ ၁၉၁၈ ဂှ် ယဲဂှ် ပြးဇး အလုံလိုက်တုဲ ဒှ်အာ ကပ်ယဲတုဲ ကောန်မၞိဟ် ပ္ဍဲဂၠးတိ ပိဂအုံ မွဲဂအုံဂှ် မဒးဒုင်ကၠောအ် (ဟွံသေင်မ္ဂး ≈ မၞိဟ် 500 ပြကောဋိကိုဋ်)။[၂၈] ယဲဏအ် ကလေင်သ္ၚဲအာ ဗွဲမပြး အပ္ဍဲပွိုင် ၁၈ ဂိတု။ ပ္ဍဲပွိုင် တြဴဂိတုဂှ် မၞိဟ် ၅၀ ပြကောဋိကိုဋ် မဒးချိုတ်အာ နကဵု ကပ်ယဲဏအ်ရ။[၂၈] လ္ၚဵုဂှ် တော်ကေတ်မ္ဂး မၞိဟ်အလုံလိုက်ဂှ် မဒးချိုတ်အာ နကဵု ကပ်ယဲဏအ် ဂၠိုင်နူဂှ် ၜါဆ ဒှ်မာန်ရ။ [၅၁] ၜိုတ် ၁၇ ပြကောဋိကိုဋ်ဂှ် ချိုတ် ပ္ဍဲ အိန္ဒိယ၊ ၆၇၅,၀၀၀ ဂှ် ပ္ဍဲ ကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန်[၅၂] တုဲ ပ္ဍဲကၟိန်ဍုင်ဨကရာဇ်/အေန်ဂလာန်ဂှ် ၂၀၀,၀၀၀ ရ။ ယဲဇွဟ်သပိန်ဏအ်ဂှ် ဟိုတ်ကောန်ၚာ် မဒးဒုင်ကၠောအ်လောဲသွာတုဲ သီုစၟတ်သမ္တီ ယဲကပ် ကောန်ၚာ်ကီုရ။[၅၃] ဝဳရုသ်ဏအ်ဂှ် နကဵုအစာသိပ္ပံတအ် ကလေင်ခၞံဗဒှ်ပတိုန်ဂွံ ပ္ဍဲကဵု ဌာနဗဟဵု ထိင်ဒဝ်ယဲကၠောအ်ကၞာန် ကေုာံ စဵုဒၞာ (Centers for Disease Control and Prevention -CDC) တုဲ ထိင်ဒဝ် မင်မဲလဝ် ပ္ဍဲကဵု ဒေသဂံက်အာလသကာ (Alaskan permafrost) ရ။ ဝဳရုသ်H1N1 ဂှ် ဒှ်ဝဳရုသ်ဍောတ်၊ ဆဂး ဗီုပြင်လဒက်ပတန်ဍေဟ်ဂှ် တုပ်ဒၟံင် ကုဖလူသပိန်ရ။[၅၄]
  • အာရှဖလူ ၁၉၅၇-၅၈။ ဝဳရုသ် H2N2 ဂွံဆဵုကေတ်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲဍုင်ကြုက် ပ္ဍဲကၞောတ်ဖေဖဝ်ဝါရဳ ၁၉၅၇၊ အလုံလိုက်မွဲ မၞိဟ်ဒးချိုတ်အာ နကဵုဝဳရုသ်ဏအ် ၜိုတ် ၂ ပြကောဋိကိုဋ်။ [၅၅]. The Asian flu spread to the United States by June 1957 and caused about 70,000 deaths in the US.
  • ဟံင်ကံင်ဖလူ ၁၉၆၈-၆၉။ ဝဳရုသ်H3N2 ဂွံဆဵုကေတ်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲဟံင်ကံင် တမ်သၞာံ ၁၉၆၈၊ နူဂှ် ပ္ဍဲကၞောတ်သၞာံဂှ် ကၠောအ်စိုပ် ကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန်။ ကပ်ယဲဏအ် အလုံလိုက် ဂစိုတ်ထောအ်မၞိဟ် ၜိုတ် မွဲပြကောဋိကိုဋ်။[၅၆] It caused about 34,000 deaths in the United States.
  • ဝဳရုသ် အေန်ဖလူအေန်သာ အေ (H3N2) ဂှ် စဵုကဵု အခိင်လၟုဟ် နွံဒၟံင် ဏီဖိုဟ်ရ။

တိပ်ဖါသ် Typhus ပလေဝ်ဒါန်

တိပ်ဖါသ် (Typhus) ဂှ် လဆောဝ်ကော်စ "ယဲၚာင်ဂမ္တဴ ဗဒိုပ် camp fever" "ယဲၚာင်ဂမ္တဴထံင် gaol fever" ကေုာံ "ယဲၚာင်ဂမ္တဴက္ၜင် ship fever" ဟိုတ်နူကဵု မလေပ်ပြးကၞာန် ပ္ဍဲဒၞာဲမၞိဟ်မံင်ကောံကောံ ဗီုကဵု ဗဒိုပ်၊ ထံင် ကေုာံ က္ၜင်တအ်ရ။ ယဲဏအ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲသပိန် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၄၈၉။ အပ္ဍဲအခိင် မဒှ်ဒၟံင် ပေါဲဗတိုက် အကြာ သပိန်ခရေတ်ယာန် ကဵု မူသလေန် ပ္ဍဲဂြာနဒ (Granada)၊ သပိန် ဒးဆောံလေင်အာ ကောန်ပၞာန် ဟိုတ်နူပၞာန်ဂှ် ၃,၀၀၀ တုဲ ဟိုတ်နူ တိပ်ဖါသ်ဂှ် ၂၀,၀၀၀။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၅၂၈ ပြင်သေတ် ဒးဆောံလေင်အာ ကောန်ပၞာန် ၁၈,၀၀၀ ပ္ဍဲအဳတလဳ၊ တုဲ ဒးလေင်အာ အဝဵုသြဇာ ပ္ဍဲအဳတလဳ ကုသပိန်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၅၄၂ ကောန်ပၞာန် ၃၀,၀၀၀ ဒးချိုတ်အာ ဟိုတ်နူကဵု တိပ်ဖါသ် အဃောမဗတိုက်ဒၟံင် ကုသြတ္တောမာန် ပ္ဍဲဗလ်ကာန် (Balkans)ရ။

ပ္ဍဲအခိင် ပၞာန်၃၀သၞာံ (Thirty Years' War) (၁၆၁၈–၁၆၄၈) ဂှ် ဂကူဂျာမာန် ဒးချိုတ်အာ ၈ ပြကောဋိကိုဋ် နကဵု ယဲပလုက်ဗုဗဝ်နိစ် (bubonic plague) ကေုာံ တိပ်ဖါသ် ရ။[၅၇] ယဲဂှ် ဒှ်အရာအဓိက သွက်ဂွံပလီုထောအ် ဒပ်ပၞာန် နပဝ်လဳယာန် (Napoleon's Grande Armée ပ္ဍဲရုရှာ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၁၂ ဂှ်ရ။ ပ္ဍဲအခိင် မနုက်ပၞာန် နူမဝ်သကဝ်ဂှ် ကောန်ပၞာန်ပြင်သေတ် ဒးချိုတ်အာ နကဵုယဲတိပ်ဖါသ်ဂှ် ဂၠိုင်နူကဵု မဒးဒုင်ချိုတ် ဟိုတ်နူပၞာန်ရုရှာဏီရ။[၅၈] ပၞောဝ်ကဵု ကောန်ပၞာန် ၄၅၀,၀၀၀ မတတ်ကြုင်နေမေန် (Neman River) ပ္ဍဲ ၂၅ ဂျူလာင် ၁၈၁၂ ဂှ် ဆကောန်ပၞာန် အောန်နူ ၄၀,၀၀၀ ဂွံကလေင်စဴရ။ ကောန်ပၞာန် မဒးဒုင် ချိုတ် နကဵုယဲတိပ်ဖါသ် အကြာသၞာံ ၁၅၀၀-၁၉၁၄ ဂၠိုင်နူကဵု ပြဟ်လလုဲအာ ပ္ဍဲပေါဲဗတိုက်ဏီရ။[၅၉] ပ္ဍဲ သၞာံ ၁၈၁၃ လပါ်စ၊ နပဝ်လဳယာန် ဇက်အာပၞာန် မွဲအလန်ပၠန် နကဵု ဒြဟတ်ကောန်ပၞာန် ၅၀၀,၀၀၀ သွက်ကလေင် ကလိဂွံ ဒၞာဲဇကု မကျဗြမ်လဝ် ကဵုရုရှာရ။ ပ္ဍဲကဵု ပေါဲပၞာန် ပ္ဍဲသၞာံဂှ် ကောန်ပၞာန် နပဝ်လဳယာန် ဒးချိုတ်အာ နကဵုတိပ်ဖါသ် ၂၁၉,၀၀၀ ပြင်င်ရ။[၆၀] ပ္ဍဲကဵု ဓိကဵုအာလူအာဲရေတ် (Irish Potato Famine) ဂှ်လေဝ် တိပ်ဖါသ် ပါလုပ်လဝ် ဗွဲမဇၞော်ကဵုဒြဟတ်ကီုရ။ ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ပၞာန်ဂၠးတိအလန်ပထမဂှ် တိပ်ဖါသ် ဂစိုတ်ထောအ်မၞိဟ် ၁၅၀,၀၀၀ ပြင်င် ပ္ဍဲကဵု သာပဳယျာ။ ပ္ဍဲရုရှာ အကြာသၞာံ ၁၉၁၈ ကဵု ၁၉၂၂ ဂှ် မၞိဟ်မဒးဒုင်ကၠောအ်ယဲ တိပ်ဖါသ် ၂၅ ပြကောဋိကိုဋ်တုဲ မၞိဟ် ၃ ပြကောဋိကိုဋ် ဒးချိုတ်အာ နကဵု တိပ်ဖါပ်ရ။[၆၀] တိပ်ဖါသ် သီုဂစိုတ် လၟိဟ် ကောန်ထံင် ပ္ဍဲ ဗဒိုပ်ထိင်ဒဝ်နာဇြဳ (Nazi concentration camp) ကေုာံ ပ္ဍဲထံင်ဂၠုဲပၞာန် ဍုင်သဵုဗိယေတ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ပၞာန်ဂၠးတိဒုတိယဂှ်ရ။ ကောန်ပၞာန်သဵုဗိယေတ် ပ္ဍဲထံင် သဵုဗိယေတ် ဒးချိုတ်အာ နကဵုယဲဏအ် ၅.၇ ပြကောဋိကိုဋ်ရ။[၆၁]

ယဲဗြန် (Smallpox) ပလေဝ်ဒါန်

 
ဗီုကောန်ၚာ် မကတဵုဒှ် ယဲဗြန် ၜိုတ် ၁၉၀၈

ယဲဗြန်ဂှ် ကတဵုဒှ် ဟိုတ်နူကဵု ဝဳရုသ် နာနာသာ်ရ။ ပ္ဍဲကဵုသၞာံ ကြပ် ၁၈ ဗွဝ်ကၠံတေအ် ယဲဏအ် ဂစိုတ်ထောအ် ကောန်ဍုင်ဥရဝ်ပ ၜိုတ် ၄၀၀,၀၀၀ ရိုဟ်ဒဒှ်သၞာံရ။[၆၂] ပ္ဍဲအခိင် ၂၀ ဗွဝ်ကၠံဂှ် မၞိဟ်မဒးဒုင်ချိုတ် နကဵု ယဲဗြန် နွံၜိုတ် အကြာ ၃၀၀ - ၅၀၀ ပြကောဋိကိုဋ်ရ။[၆၃][၆၄] ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၅၀တအ် လပါ်စဂှ် မၞိဟ်ၜိုတ် ၅၀ ပြကောဋိကိုဋ် ကတဵုဒှ်လဝ် ယဲဗြန် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်ရ။[၆၅] ကြဴနူ ကလိဂွံ ဂဥုဲစဵုဒၞာတုဲ ပ္ဍဲအခိင် အကြာ ၁၉ ကဵု ၂၀ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဗက်ဆဝ်မ္ၚုဟ် ညံင်ဂွံထပက်စဵုဒၞာ ယဲဗြန်တုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၇၉ ဂိတုဒဳဇြေန်ပါဂှ် နကဵု ဂကောံထတ်ယုက်ဂၠးကဝ် ဂွံဖျေဟ်စိုတ် လတူယဲဗြန်ရ။ အခိင်လၟုဟ်မ္ဂး ယဲဗြန်ဝွံ စဵုဒၞာမာန်ကၠုင်ပေင်င်ရ။ [၆၆]

ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဂမၠိုင် (Coronaviruses) ပလေဝ်ဒါန်

ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဂမၠိုင် (CoV) ဂှ် ဒှ်ဂကောံဝဳရုသ် မနွံ ဂၠိုင်ကဵု ဂကူတုဲ ဂကူလ္ၚဵုဂှ် ပကဵု ညံင်ဂွံဒှ် ဆယဲဓမ္မတာတုဲ ဂကူလ္ၚဵုဂှ် မပ္တံကဵု (Middle East Respiratory Syndrome -MERS-CoV) ကေုာံ (Severe Acute Respiratory Syndrome - SARS-CoV) တအ်ဂှ် ကဵုဘဲအန္တရာယ်လမျီု ကုမၞိဟ်တအ်ရ။ နဝ်ဝေလ် ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ် (SARS-CoV-2) မဂွံဆဵုကေတ်တၟိဂှ် နကဵုမၞိဟ် စဵုဒၞာဟွံမာန်ဏီရ။

ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ် လ္ၚဵုတအ်ဂှ် ဒှ်ဝဳရုသ် ဇြူနဝ်တိစ် (zoonotic) မဂွံအဓိပ္ပါယ် နူတိရစ္ဆာန် မလေပ်ကၠောအ် ကဵုမာန်ရ။ ၜိုတ်မဂွံတီမ္ဂး SARS-CoV ဂှ် နူ ခၜဵု (civet cat) ကၠောအ်စိုပ် မၞိဟ်၊ MERS-CoV ဂှ် နူ အုတ်ဂလာ (camel) ကၠောအ်စိုပ် မၞိဟ်ရ။ ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ် ဗွဲမဂၠိုင် ဂေတ်လန်ဒၟံင် ပ္ဍဲတိရစ္ဆာန်တုဲ ဟွံ ကၠောအ်လုပ် မၞိဟ်ဏီရ။ ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဂှ် ကၠောအ်ဂွံ ပ္ဍဲမၞိဟ်မ္ဂး သၞောတ်အဳမျုန်မၞိဟ် တဝ်စၞေဟ် ကုကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဂှ်တုဲ မၞိဟ်ဂှ် ဇကုကတဴ (fever)၊ တုဲမ္ဂး မၞိဟ်ခ္ဍက်၊ ယီုဂၠေအ် တုဲမ္ဂး ယီုဝါတ် ကတဵုဒှ်ရ။ ယဝ်ရ သၞောတ်အဳမျုန်ဇကု တဝ်စၞေဟ် ဟွံမာန်မ္ဂး (kidney) လီုတုဲ စဵုဒးစုတိရ။ သွက်ဂွံစဵုဒၞာဲ ဝဳရုသ်တအ် နဲခိုဟ်အိုတ်ဂှ် ဒှ်နဲကြာတ်တဲရ။ ကုညး မနွံကဵု ဝဳရုသ်တအ် ညံင်ဝဳရုသ် ဟွံဂွံကၠောအ် ကုညးသအာင်တုဲ ကာလဇကု ခဍက် ခအှ်မ္ဂး ကၟာတ်လဝ်ပါင် နကဵုယာတ်ရ။ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ဝဳရုသ်တအ်ဂှ် ဍောတ်သောဲလောန်တုဲ နူကဵု ဍာ်ပါင် ဍာ်မုဟ်ဇကု မပြးတိတ်သောဲသောဲတအ်ဂှ် ဝဳရုသ်တအ် ပြးစိုပ်ညးတၞဟ်မာန်ရ။ ယဝ်ရ ဇကု ခဍက် ခအှ်စုတ်လဝ် ပ္ဍဲဂတာတဲဇကုတုဲ ဇကုအာရပ် မွဲမွဲဒၞာဲ ဗီုကဵု ဒရဲ ဟွံသေင်မ္ဂး ဓလဲတအ်မ္ဂး ညးတၞဟ်ကၠုင်ရပ်ဒး ဒၞာဲဂှ်မ္ဂး ဝဳရုသ်ဂှ် စိုပ်အာ ပ္ဍဲတဲ ညးတၞဟ်ရ။ နူဂှ် မၞိဟ်ဂှ် အာဇွိတ်ဒး မုဟ်၊ ပါင်မ္ဂး ဝဳရုသ်ဂှ် စိုပ်အာ ပ္ဍဲခန္ဓမၞိဟ်ဂှ်တုဲ မၞိဟ်ဂှ် ဒးဒုင်ကၠောအ်အာရ။

အတိုင်ဌာနသုတေသန အမေရိကာန်မဆဵုကေတ်မ္ဂး ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဂှ် ကြဴနူမတိတ်အာ နူမၞိဟ် နကဵုခဍက် ဟွံသေင်မ္ဂး ခအှ်တုဲ ပ္ဍဲလတူကျာဂှ် ပွိုင် ပိ နာဍဳဂျိုင်မာန်ရ။ လတူပသဲ ဟွံမဲကဵုနှိင် ဗီုကဵု တဝ်တြင် ကေုာံ လတူပလာသတေတ်တအ်ဂှ် စဵုကဵု ပိတ္ၚဲဍေဟ်တအ်ဂျိုင်မာန်၊ လတူစက္ခဴတအ်ဂှ် ပွိုင် ၂၄ နာဍဳ၊ လတူဗရိုတ်တအ်ဂှ် ပွိုင် ၄ နာဍဳ ဍေဟ်ဂျိုင်မာန်ရ။[၆၇]

နိဿဲ ပလေဝ်ဒါန်

  1. ↑ Coronavirus confirmed as pandemic (in en) (2020-03-11).
  2. ↑ Coronavirus live updates: WHO says Covid-19 is pandemic. Covid-19 is expected to kill 100 million people (in en) (2020-03-11).
  3. ↑ Miquel Porta (2008). in Miquel Porta: Dictionary of Epidemiology. Oxford University Press, 179. ISBN 978-0-19-531449-6။ 14 September 2012 တင်နိဿဲဏအ် ကလေင်စၟဳစၟတ်တုဲ။ 
  4. ↑ (2009) Swine Flu: What You Need to Know. Wildside Press LLC, 7. ISBN 9781434458322။ 
  5. ↑ "WHO says it no longer uses 'pandemic' category, but virus still emergency" (in en)၊ Reuters၊ 24 February 2020။ 
  6. ↑ Chong, Jia-Rui (30 October 2007). Analysis clarifies route of AIDS. Los Angeles Times. Retrieved on 6 July 2014။
  7. ↑ The South African Department of Health Study. Avert.org (2006). Retrieved on 26 August 2010။
  8. ↑ WHO Statement Regarding Cluster of Pneumonia Cases in Wuhan, China. WHO (31 December 2019). Retrieved on 12 March 2020။
  9. ↑ Coronavirus COVID-19 Global Cases by Johns Hopkins CSSE.
  10. ↑ WHO Director-General's opening remarks at the media briefing on COVID-19 - 11 March 2020. WHO (11 March 2020). Retrieved on 12 March 2020။
  11. ↑ "Coronavirus confirmed as pandemic" (in en-GB)၊ BBC News၊ 2020-03-11။ 
  12. ↑ "Ancient Athenian Plague Proves to Be Typhoid". Scientific American. 25 January 2006.
  13. ↑ Past pandemics that ravaged Europe. BBC News, 7 November. 2005
  14. ↑ Cambridge Catalogue page "Plague and the End of Antiquity". Cambridge.org. Retrieved on 26 August 2010။
  15. ↑ Quotes from book "Plague and the End of Antiquity" Archived ၁၆ ဂျူလာင် ၂၀၁၁ at the Wayback Machine Lester K. Little, ed., Plague and the End of Antiquity: The Pandemic of 541–750, Cambridge, 2006. ISBN 0-521-84639-0
  16. ↑ "Plague, Plague Information, Black Death Facts, News, Photos". National Geographic. Archived from the original on 28 November 2007. Retrieved 3 November 2008.
  17. ↑ New MOL Archaeology monograph: Black Death cemetery Archived ၂၈ သေပ်တေမ်ဗါ ၂၀၀၉ at the Wayback Machine. Archaeology at the Museum of London.
  18. ↑ Death on a Grand Scale. MedHunters.
  19. ↑ Stéphane Barry and Norbert Gualde, in L'Histoire n° 310, June 2006, pp. 45–46, say "between one-third and two-thirds"; Robert Gottfried (1983). "Black Death" in Dictionary of the Middle Ages, volume 2, pp. 257–267, says "between 25 and 45 percent".
  20. ↑ ထာမ်ပလိက်:Cite EB1911
  21. ↑ A List of National Epidemics of Plague in England 1348–1665. Urbanrim.org.uk (4 August 2010). Retrieved on 26 August 2010။
  22. ↑ Jo Revill။ "Black Death blamed on man, not rats"၊ 16 May 2004။ 3 November 2008 တင်နိဿဲဏအ် စၟဳစၟတ်တုဲ။ 
  23. ↑ Texas Department of State Health Services, History of Plague. Dshs.state.tx.us. Archived from the original on 11 April 2016။ Retrieved on 3 November 2008။
  24. ↑ Igeji, Mike. Black Death. BBC. Retrieved on 3 November 2008။
  25. ↑ The Great Plague of London, 1665. The Harvard University Library, Open Collections Program: Contagion.
  26. ↑ Zoonotic Infections: Plague. World Health Organization. Archived from the original on 20 April 2009။ Retrieved on 5 July 2014။
  27. ↑ Bubonic plague hits San Francisco 1900–1909. A Science Odyssey. Public Broadcasting Service (PBS).
  28. ↑ ၂၈.၀ ၂၈.၁ ၂၈.၂ ၂၈.၃ "1918 Influenza: the mother of all pandemics" (January 2006). Emerging Infectious Diseases 12 (1): 15–22. doi:10.3201/eid1201.050979. PMID 16494711. PMC:3291398. 
  29. ↑ Historical Estimates of World Population.
  30. ↑ "Age-Specific Mortality During the 1918 Influenza Pandemic: Unravelling the Mystery of High Young Adult Mortality" (2013). PLOS One 8 (8). doi:10.1371/journal.pone.0069586. PMID 23940526. Bibcode: 2013PLoSO...869586G. 
  31. ↑ Kelley Lee (2003) Health impacts of globalization: towards global governance. Palgrave Macmillan. p. 131. ISBN 0-333-80254-3
  32. ↑ John Pike. Cholera- Biological Weapons. Globalsecurity.org. Retrieved on 26 August 2010။
  33. ↑ G. William Beardslee. The 1832 Cholera Epidemic in New York State. Earlyamerica.com. Retrieved on 26 August 2010။
  34. ↑ Asiatic Cholera Pandemic of 1826–37. Ph.ucla.edu. Retrieved on 26 August 2010။
  35. ↑ The Cholera Epidemic Years in the United States. Tngenweb.org. Retrieved on 26 August 2010။
  36. ↑ ၃၆.၀ ၃၆.၁ The 1832 Cholera Epidemic in New York State. p. 2. By G. William Beardslee
  37. ↑ Cholera's seven pandemics, cbc.ca, 2 December 2008
  38. ↑ Kohn, George C. (2008). Encyclopedia of plague and pestilence: from ancient times to the present. Infobase Publishing, 369. ISBN 978-0-8160-6935-4။ 
  39. ↑ Byrne, Joseph Patrick (2008). Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A–M. ABC-CLIO, 101. ISBN 978-0-313-34102-1။ [permanent dead link]
  40. ↑ Eastern European Plagues and Epidemics 1300–1918. kehilalinks.jewishgen.org. Retrieved on 26 August 2010။
  41. ↑ ထာမ်ပလိက်:Cite EB1911
  42. ↑ "The cholera in Spain"၊ New York Times၊ 20 June 1890။ 8 December 2008 တင်နိဿဲဏအ် စၟဳစၟတ်တုဲ။ 
  43. ↑ Barry, John M. (2004). The Great Influenza: The Epic Story of the Greatest Plague in History. Viking Penguin. ISBN 978-0-670-89473-4။ 
  44. ↑ cholera :: Seven pandemics, Britannica Online Encyclopedia
  45. ↑ John M. Gates, Ch. 3, "The U.S. Army and Irregular Warfare" Archived ၂၉ ဂျောန် ၂၀၁၄ at the Wayback Machine
  46. ↑ 50 Years of Influenza Surveillance Archived ၁ မေ ၂၀၀၉ at the Wayback Machine. World Health Organization.
  47. ↑ "Pandemic Flu". Department of Health and Social Security. Archived ၇ ဇာန်နဝါရဳ ၂၀၁၂ at the Wayback Machine
  48. ↑ Beveridge, W.I.B. (1977) Influenza: The Last Great Plague: An Unfinished Story of Discovery, New York: Prodist. ISBN 0-88202-118-4.ထာမ်ပလိက်:Page?
  49. ↑ Potter, C.W. (October 2001). "A History of Influenza". Journal of Applied Microbiology 91 (4): 572–579. doi:10.1046/j.1365-2672.2001.01492.x. PMID 11576290. 
  50. ↑ CIDRAP article Pandemic Influenza Last updated 16 June 2011
  51. ↑ Spanish flu Archived ၂၅ မာတ် ၂၀၁၅ at the Wayback Machine, ScienceDaily
  52. ↑ The Great Pandemic: The United States in 1918–1919 Archived ၂၆ နဝ်ဝေမ်ဗါ ၂၀၁၁ at the Wayback Machine, U.S. Department of Health & Human Services.
  53. ↑ "Children and encephalitis lethargica: a historical review" (August 2007). Pediatric Neurology 37 (2): 79–84. doi:10.1016/j.pediatrneurol.2007.04.012. PMID 17675021. 
  54. ↑ H1N1 shares key similar structures to 1918 flu, providing research avenues for better vaccines.
  55. ↑ Q&A: Swine flu. BBC News. 27 April 2009.
  56. ↑ (2009) Swine Flu: What You Need to Know. Wildside Press LLC, 20. ISBN 9781434458322။ 
  57. ↑ War and Pestilence Archived ၂၀၀၉-၀၉-၂၁ at the Wayback Machine. Time. 29 April 1940
  58. ↑ The Historical Impact of Epidemic Typhus Archived ၁၁ ဂျောန် ၂၀၁၀ at the Wayback Machine. Joseph M. Conlon.
  59. ↑ War and Pestilence Archived ၂၀၀၉-၀၉-၂၁ at the Wayback Machine. Time.
  60. ↑ ၆၀.၀ ၆၀.၁ Joseph M. Conlon. The historical impact of epidemic typhus. Archived from the original on 11 June 2010။ Retrieved on 21 April 2009။
  61. ↑ Soviet Prisoners of War: Forgotten Nazi Victims of World War II By Jonathan Nor, TheHistoryNet
  62. ↑ Smallpox and Vaccinia Archived ၁ ဂျောန် ၂၀၀၉ at the Wayback Machine. National Center for Biotechnology Information.
  63. ↑ UC Davis Magazine, Summer 2006: Epidemics on the Horizon. Archived from the original on 11 December 2008။ Retrieved on 3 January 2008။
  64. ↑ How Poxviruses Such As Smallpox Evade The Immune System, ScienceDaily, 1 February 2008
  65. ↑ "Smallpox" Archived ၂၁ သေပ်တေမ်ဗါ ၂၀၀၇ at the Wayback Machine. WHO Factsheet. Retrieved on 22 September 2007.
  66. ↑ De Cock KM (2001). "(Book Review) The Eradication of Smallpox: Edward Jenner and The First and Only Eradication of a Human Infectious Disease". Nature Medicine 7 (1): 15–16. doi:10.1038/83283. 
  67. ↑ "Corona-virus kan overleve på dørhåndtaget i op til tre dage: ’Håndvask og god hygiejne er vigtigt’"၊ Danish Radio၊ 13 March 2020။ 

[[Category:]]

ကလေၚ်သီကေတ်လဝ် နူ "https://mnw.wikipedia.org/w/index.php?title=ကပ်&oldid=42339"