ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ

ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ (အၚ်္ဂလိက်: Genocide) ဂှ် ဒှ်အရာမကၠောန်ပ နကဵုဆန္ဒနွံနွံ သွက်ဂွံ ပလီုပဠက် ဂကူမွဲ (ဂကူမဟီုဂှ် ရန်တၟအ်ကဵု ကောန်ဂကူ၊ ကောန်ဍုင်၊ တၞောဝ်ဗဳဇ ဟွံသေင်မ္ဂး ဂကောံဘာသာ) နကဵု သီုဖအိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵု မွဲကရေက်ရ။ မအရေဝ်မန် မကော် "ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ" ဝွံ ကၠာဲနူ ဘာသာအင်္ဂလိက် မကော်ဂး "genocide" ရ။ မအရေဝ် ဘာသာအင်္ဂလိက်ဂှ် ပဂပ်လဝ် မအရေဝ်ၜါ အရေဝ်ဂရိတ် γένος ("ဗဳဇ၊ ဂကူ") ကဵု အရေဝ်လေတ္တေန် -caedo ("ဂစိုတ်"). မအရေဝ် genocide ဝွံ Raphael Lemkin ခၞံဗဒှ်လဝ် ပ္ဍဲကဵု လိက်ညး မနွံယၟု Axis Rule in Occupied Europe ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၄ ဂှ်ရ။ နကဵုဘာသာမန် စၞးမချူ ဂစိုတ်ပဠက်ဂကူ ဂှ် မကြိယာ ဂစိုတ်၊ ကေုာံ ပဠက် ဂှ်ပထောအ် မနာမ်တုဲ ဒှ်အာ "ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ" ရ။

လိက်ကသုက်ပဋိညာဉ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ကုလသမဂ္ဂ (United Nations Genocide Convention) ဂှ် စကတဵုဒှ် နူကဵုသၞာံ ၁၉၄၈တုဲ ပံက်လဝ် ပွံက် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ နကဵု "မကၠောန်ပ နကဵုဆန္ဒနွံနွံ သွက်ဂွံ ပလီုပလက်၊ သီုဖအိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး မွဲကရေက် လတူကောန်ဂကူမွဲ၊ ကောန်ဍုင်အရင်မွဲ၊ တၞောဝ်ဗဳဇမွဲ ဟွံသေင်မ္ဂး ဂကောံဘာသာမွဲ၊ နမပ" မပတံ ကု ဂစိုတ် ကောန်ဂကောံ ညးတအ်၊ ကတဵုဗဒှ် ညံင်ခန္ဓကာယ ဟွံသေင်မ္ဂး စိတ္တ ဂွံဂိသကေဝ် ကုကောန်ဂကောံညးတအ်၊ နကဵုဆန္ဒနွံနွံ ကဵုဒြဟတ်ဒမြိုဟ် ပရေင်မံင်စံင်ဘဝ ညးတအ် ညံင်ဂွံစိုပ်အာ ကဆံင် ခန္ဓကာယ မဂွံလီုလာ် နကဵုသီုဖအိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵု မွဲကရေက်၊ စဵုဒၞာ ညံင်ဟွံဂွံ ၜံင်ကောန်၊ ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵုအမိင်အဝဵု ပြံင်ပဆုဲထောအ် ကောန်ၚာ် နကဵု ဂကောံဍေဟ်တအ် ကဵုအာမံင် ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်တၞဟ်။

နူကဵု Political Instability Task Force ဗၟံက်ထ္ၜး အကြာသၞာံ ၁၉၅၆ ကဵု ၂၀၁၆ ဂဟ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ကတဵုဒှ်ဂွံလဝ် သီုဖအိုတ် ၄၃ ဒၞာဲ၊ ဟိုတ်နူဂှ်တုဲ မၞိဟ်မဒးချိုတ်အာ ၜိုတ် ၅၀ မဳလဳလာန်ရ။ နကဵု ရုင် UNHCR ဟီု ဟိုတ်နူ ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူတုဲ စဵုကဵုစိုပ် သၞာံ ၂၀၀၈ ဂှ် မၞိဟ် ၅၀ မဳလဳယာန်ပြင်င် ဒးပြံင်တိတ် နူကဵု သ္ၚိဌာန်ဇကုရ။

တမ်မူလ ဝေါဟာရ

ကိုပ်ကၠာ သၞာံ ၁၉၄၄ ဂှ် မအရေဝ် မဂစိုတ်မၞိဟ် နကဵုဂကောံ နကဵုကရောမ်ဂှ် စကာဒၟံင် မအရေဝ်နာနာသာ် မပတံ ကု"massacre," (မဂစိုတ် နကဵုဂကောံ) "extermination," (ပဠက်ထပိုတ်) ကေုာံ "crimes against humanity" (ဒုဟ် မကလိလောန် လတူကောန်မၞိဟ်) ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၁ ဝန်ဇၞော်ချာချဳလ် ( Winston Churchill) ဗၟံက်ထ္ၜး ဂျာမနဳ မလုပ်သီ ကၟိန်ဍုင်သဵုဗိယေတ်ဂှ် ညးဟီု "a crime without a name" (ဒုဟ်ရာဇာဝတ် သက္ကုယၟု)ရ။

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၄ ရပ်ဖေလ် လေမ်ခိန် (Raphael Lemkin) ခၞံဗဒှ်ပတိုန် မအရေဝ် genocide ပ္ဍဲလိက်ညး Axis Rule in Occupied Europe မဒှ်လိက် မချူလဝ် ပရူဗီုပၞာန်နာဇြဳဂျာမနဳ မလုပ်သီကေတ် ဍုင်ယူရောပ်တုဲ မဂစိုတ်မၞိဟ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင်ရ။ မအရေဝ်ဂှ် ဗၟံက်ထ္ၜး နကဵုသၞောတ်ဝ်စှေ်စှေ် ပလီုပလာ်ထောအ် ကောန်ဂကူမွဲမွဲ ဟွံသေင်မ္ဂး ဍုင်မွဲမွဲ၊ တုဲ မအရေဝ်ဂှ် ဗွဲမပြဟ်ဂှ် ဂွံဒုင်လွဳစ ပ္ဍဲအရေဝ်ဂကူဗွဲမဂၠိုင်ရ။ မအရေဝ် genocide ဂှ် ဒှ်မအရေဝ် မဗဂပ်လဝ် အရေဝ်ၜါ အရေဝ်ဂရိတ် geno- (γένος, မဂွံအဓိပ္ပာယ် 'ဂကူ' ဟွံသေင်မ္ဂး 'ကောန်ဂကူ') ကေုာံ မအရေဝ် caedere (မအရေဝ်လေတ္တေန် မဂွံအဓိပ္ပါယ် " ဒဒှ်မဂစိုတ်") မအရေဝ်ဂှ် စစကာကၠာအိုတ် ပ္ဍဲလိက်ရုင်ဂှ် စနူသၞာံ ၁၉၄၅၊ ဆဂး ပ္ဍဲအခိင် နဒဒှ် အရေဝ်ဥပဒေမွဲဂှ် ဟွံစကာဏီရ။ ပ္ဍဲကဵု လိက်ကသုက်ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ပဝ်လာန် (Polish Genocide Trials) မတုပ်လဝ်စိုတ် အကြာ Arthur Greiser ကဵု Amon Leopold Goth ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၆ ဂှ် စကာလဝ် မအရေဝ်ဏအ် ပ္ဍဲလိက်သၞောဝ်ကိုပ်ကၠာအိုတ်ရ။

ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ နကဵုဘာသာမန်ဝွံ ကၠာဲလဝ် နူမအရေဝ် အင်္ဂလိက် genocide ရ။ ယဝ်ရ ကၠာဲတုပ်ပ်မ္ဂး "ဂမ္စိုတ်ဂကူ" ၜိုတ်ဏအ်လေဝ် ဍိုက်ပေင်ဒၟံင်ကီုလေဝ် တၞဟ်နအဓိပ္ပါယ် ဂွံမံက်ကၠးတုဲ ထပ်စုတ်လဝ် "ကမၠက်" မွဲမရ။ မအရေဝ် "ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ" ဝွံ ဒှ်မနာမ်မွဲတုဲ တမ်ရိုဟ်ကြိယာဍေဟ်ဂှ် ဒှ် "ဂစိုတ်" "ပဠက်" ရ။

နဒဒှ် ရာဇာဝတ်

သၞောဝ် ဂၠးကဝ်

ကောန်ဂကောံSonderkommando (ပၞာန်ဂျာမနဳ) စံင်ဒၟံင် ဇွဂကူဂျူ ပ္ဍဲအံက်သဝိတ်ဇ် Auschwitz II-Birkenau, an extermination camp

ကြဴနူ ဂကူဂျူ မဒးဒုင်စံင်ယဇ် (Holocaust) ကုနာဇြဳဂျာမနဳ ကေုာံ မဟာမိတ်ညးတအ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ပၞာန်ဂၠးတိဒုတိယဂှ်တုဲ လေမ်ခိန် (Lemkin) ဂစာန်ဗက်စန်ဒက် ညံင်ညးဂၠးကဝ်ဂမၠိုင် ဂွံဒုင်တဲ သွက်ဂွံစဵုဒၞာ ကေုာံ ကၟာတ်လဒဵု ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူရ။ ပရေင်ဂိုတ်ဂစာန်ညးဂှ် အံင်ဇၞး ဗွဲမပြဟ်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၆ ပ္ဍဲကဵု ကောံဓရီုအသာမ်ဗလဳ ကုလသမဂ္ဂ ဒကုတ်ကိုပ်ကၠာဂှ် နကဵုကုလသမဂ္ဂ ပဒတန် ဒဒှ်ရ ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူဂှ် မဒှ်အရာ မဒစဵုဒစး ကုသၞောဝ်ဂၠးကဝ်၊ ဆဂး နကဵုသၞောဝ် ဟွံဂွံဖျေဟ်လဝ်ဏီရ။ စိုပ်သၞာံ ၁၉၄၈ ပ္ဍဲကဵု ကောံဓရီုအသာမ်ဗလဳ ဂှ် ပဒတန် လိက်ကသုက်ပဋိညာဉ် စဵုဒၞာ ကေုာံ ကဵုဒုဟ်ဒဏ် ကုရာဇာဝတ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ (Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide) (CPPCG)တုဲ လိက်ကသုက်ဂှ် ဒှ်လိက်ကသုက် မပံက်အဓိပ္ပါယ် ရာဇာဝတ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ကၠာအိုတ်ရ။

ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ (genocide) ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်အရာမဒစဵုဒစး အခေါင်အရာ ဂကောံမၞိဟ်မွဲ သွက်ဂွံ ဂျိုင်တန်တဴ၊ နကဵု ဂမ္စိုတ်မနုဿ (homicide) ဂှ် ဒှ်အရာ မဒစဵုဒစး အခေါင်အရာ ကောန်မၞိဟ်မွဲမွဲ သွက်ဂွံဂျိုင်တန်တဴ၊ ပွမဒစဵုဒစး အခေါင်အရာ မဂျိုင်တန်တဴ မြဴသာ်ဝွံတအ်ဂှ် ဒှ်အရာမခဍဳလျတ် ဇီုကပိုက် ကုဝိညာဏ်ကောန်မၞိဟ်တုဲ ဗဒှ်ကဵု ပရေင်ဆောမ်လေင် ပ္ဍဲကောန်မၞိဟ် ဗွဲမဇၞော် ကုဒြဟတ် မပ္တံ ကုအခိုက်ကၞာ ပြဝေဏဳ ကေုာံ အရာမခၞံဗဒှ် နကဵု ဂကောံကောန်ဂကူဂှ်ရ။ တုဲပၠန် အရာဝွံ ဒှ်အရာ မဒစဵုဒစး ကုသၞောဝ်ဒ္ဂေတ်ပြဝ ကောန်မၞိဟ်၊ ကေုာံ စိုတ်ဓါတ် ကေုာံ တင်ရန်တၟအ် မဒက်ပတန် ကုလသမဂ္ဂရ။ အခိင်ကာလ မဗတိုက်ပလီု ဂကူမွဲမွဲ၊ ကွေတ်ဘာသာမွဲမွဲ ကေုာံ လညာတ်ပရေင်ဍုင်ကွာန်မွဲမွဲမ္ဂး ဒုဟ်ရာဇာဝတ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ဗီုဗီုဏအ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်လဝ် ဗွဲမဂၠိုင်ရ။

— တင်လတုပ်စိုတ် ကုလသမဂ္ဂ ၉၆ (၁) UN Resolution 96(1), 11 December 1946

လိက်ကသုက်ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူဂှ် ပဒတန် ပ္ဍဲကဵု ကောံဓရီုအသာမ်ဗလဳ ကုလသမဂ္ဂ ပ္ဍဲ ၉ ဒဳဇြေန်ပါ ၁၉၄၈ တုဲ ဒှ်ဒတန် ပ္ဍဲ ၁၂ ဇာန်နဝါရဳ ၁၉၅၁ (Resolution 260 (III))။ ပ္ဍဲလိက်ကသုက်ဂှ် ချူ ပံက်လဝ် ပွံက် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ နကဵု ဂကောံဍုင်ဂၠးကဝ် မဒုင်လဝ်တဲတုဲ နကဵု ဍုင်ဗွဲမဂၠိုင် စုတ်ပၠုပ် ပ္ဍဲသၞောဝ်ဍုင်ညးတအ်ရ။ တုဲပၠန် သီုကဵု ပဒတန် သွက်ဂွံဒက်ပတန် ရုင်ဗစာရာဇာဝတ်ဂၠးကဝ် မကော်ဂး International Criminal Court (ICC) နကဵု တင်လတုပ်စိုတ် (ဝါ) ဖျေဟ်သၞောဝ် ဗီုလဒက်ပတန် ရုင်ဗစာ ရာဇာဝတ် ဂၠးကဝ် မကော်ဂး "ရဝ်မ ဥပဓိ ရုင်ဗစာ ရာဇာဝတ် ဂၠးကဝ် (Rome Statute of the International Criminal Court) ရ။ ပ္ဍဲပိုဒ်ဇၞော်ၜါ ပ္ဍဲကဵု လိက်ပဋိညာဉ်ဂှ် ပံက်လဝ် ပွံက် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ အတိုင်ဗွဲသၟဝ်ဝွံရ။

... တင်မထ္ၜးလဝ် ဗွဲသၟဝ်ဝွံ မွဲမွဲဂှ် ယဝ်ရ ကၠောန်ပဒး နကဵု ဆန္ဒ သွက်ဂွံ ပလီု၊ နကဵုသီုဖအိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵု မွဲကရေက် (အဝဲလစှ်ေ) လတူ ဍုင်မွဲ၊ ကောန်ဂကူမွဲ၊ ဗဳဇဂကူမွဲ၊ ဂကောံဘာသာမွဲ မပ္တံ ကု

• (က) မဂစိုတ် ကောန်ဂကောံ ဂကောံမၞိဟ်ဂှ်၊ (Killing members of the group)
• (ခ) ကတဵုဗဒှ် ညံင်ခန္ဓကာယ ဟွံသေင်မ္ဂး စိတ္တ ဂွံဂိသကေဝ် ကုကောန်ဂကောံညးတအ် (Causing serious bodily or mental harm to members of the group)
• (ဂ) နကဵုဆန္ဒနွံနွံ ကဵုဒြဟတ်ဒမြိုဟ် ပရေင်မံင်စံင်ဘဝ ညးတအ် ညံင်ဂွံစိုပ်အာ ကဆံင် ခန္ဓကာယ မဂွံလီုလာ် နကဵုသီုဖအိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵု မွဲကရေက် (Deliberately inflicting on the group conditions of life calculated to bring about its physical destruction in whole or in part)
• (ဃ) ကဵုဒြဟတ်ဒမြိုဟ် ညံင်ဟွံဂွံၜံင်ကောန်ဇာတ် ကုဂကောံမၞိဟ်ဂှ် (Imposing measures intended to prevent births within the group)
• (င) နကဵုအမိင်အဝဵု ပြံင်ပဆုဲထောအ် ကောန်ၚာ် နကဵု ဂကောံဍေဟ်တအ် ကဵုအာမံင် ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်တၞဟ်။ (Forcibly transferring children of the group to another group.)

ဆန္ဒ ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ (Genocidal intent)

ပ္ဍဲကဵု သၞောဝ်ဂၠးကဝ်မ္ဂး ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ဂှ် နကဵုစိုတ်ပၟိက်ဆန္ဒ ပါ်လဝ် ၜါပြကာ။ (၁) ပြကာစိုတ်ဓမ္မတာ (the general mental element)၊ (၂) ပြကာဆန္ဒမရန်တၟအ်နွံနွံ (the element of specific intent)။ ပြကာစိုတ်ဓမ္မတာ ဟီုမ္ဂးဂှ် စၞောန်ထ္ၜးလဝ် ရာဇာဝတ် မကလိလောန်လဝ်ဂှ် ကလိလောန် နကဵု ဆန္ဒနွံနွံ၊ ကသပ်လညာတ် အစဳအဇန်နွံနွံ ကဵုဒှ်၊ ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵု ဟွံစွံသတိမွဲသာ် ကလိလောန်ဒးအာရ။ ဆဂး နကဵု ဒုဟ်ရာဇာဝတ် ဂၠးကဝ် မဆေင်ကဵု ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ မ္ဂး ဗွဲမဂၠိုင် ညးတအ် ကေတ်စ ကလိလောန်လဝ် ဒုဟ် နကဵု ဆန္ဒနွံနွံရ။

ပ္ဍဲကဵု ဥပဓိ/သၞောဝ် ရဝ်မ မ္ဂး "ဆန္ဒနွံနွံ" ဝွံ ပံက်လဝ် အဓိပ္ပါယ် ဒဒှ်ရ မကၠောန်ပ နကဵုမဖန်ဇန် စပ်ကဵု ကိစ္စရာဇာဝတ် မပတုဲဂှ်ရ။

ပြကာဆန္ဒမရန်တၟအ်နွံနွံဂှ် ညးပံက်လဝ် အဓိပ္ပါယ် တင်ရန်တၟအ် မကလိလောန် ဗီုမကၠောန်ပ "သွက်ဂွံပလီုပလာ်ထောအ် နကဵုဖအိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵု မွဲကရေက် လတူ ဍုင်မွဲ၊ ဂကူမွဲ၊ ဂကောံဘာသာမွဲတအ် ဒှ်တမ်ရ။ ပြကာဆန္ဒမရန်တၟအ်နွံနွံဂှ် ဒှ်အရာ ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ သွက်ဂွံပါ်တၞဟ်ခြာ ကုရာဇာဝတ်ဂၠးတိတၞဟ် မပ္တံ ကုရာဇာဝတ်ပၞာန် ဟွံသေင်မ္ဂး ရာဇာဝတ်မပလီုပလာ်ကောန်မၞိဟ်တအ်ရ။

ဆန္ဒ မိက်ဂွံ ပလီု(Intent to destroy)

ပ္ဍဲဂဗုတ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ရဝ်ဟိန်ဂျာ ဍုင်ဂါမ်ဗဳယျာ မတေင်လဝ် ပ္ဍဲရုင်ဗစာ သၞောဝ်ဓဝ် ဂၠးကဝ် ကုဍုင်ဗၟာဂှ် ဍုင်ဗၟာ (ဒဝ်အံင်သာန်သုကျဳ) ဂစာန်ပတိုန်ဂလာန် ဒဒှ်ရ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာ ဂစိုတ်ဒးအာ ဂကူရဝ်ဟိန်ဂျာတအ်ဂှ် နကဵု ဆန္ဒနွံနွံ ဟွံသေင်၊ ဟိုတ်နူကဵု ကောန်ပၞာန်ဗၟာတအ် အာဗတိုက် သၟာပကီုပရာပ်အာသာတအ်တုဲ ဒးအာကောန်ဍုင်ကွာန်ညိညဂှ်ရ ဂဗုတ်ဂှ် ဟွံစိုပ်ကဆံင် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ရ။

နကဵုသီုဖအိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး မွဲကရေက် (In whole or in part)

ညးမဒုင် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ အာမေနိယာန်ဂမၠိုင်

လဟီုမ္ဂး နကဵုဘာသာအင်္ဂလိက် "in whole or in part" (နကဵု သီုဖအိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး မွဲကရေက်) ဂှ် ဒှ်အရာ တၠပညာသၞောဝ်ဥပဒေဂၠးကဝ် မဆေင်ကဵု သၞောဝ်ပရေင်မၞိဟ်တအ် မပါ်ပါဲ သ္ၚေဝ်ဂၠေပ်ဂၠိုင်မွဲရ။ရုင်သၞောဝ် ရာဇာဝတ် ဂၠးကဝ် (International Criminal Tribunal) လတူ ဂဗုတ်Prosecutor v. Radislav Krstic – Trial Chamber I – Judgment – IT-98-33 (2001) ICTY8 (2 August 2001) မဆေင်ကဵု ဍုင်ယူဂဝ်သလာဗဳယျာ (တြေံ) ညာတ်ကေတ်ဒဒှ်ရ ကလိလောန်လဝ် ဒုဟ်ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူရ။ ပ္ဍဲကဵု ဂဗုတ် Prosecutor v. Radislav Krstic – Appeals Chamber – Judgment – IT-98-33 (2004) ICTY 7 (19 April 2004)ဂှ် နကဵု သၞောဝ်ပိုဒ်ဇၞော် ၈၊ ၉၊ ၁၀၊ ကေုာံ ၁၁ မ္ဂး ကလိလောန်လဝ်ဒုဟ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ " နကဵု မွဲကရေက်"၊ မွဲကရေက်ဂှ် ဒှ်အရာ မပလီု သွက်ဂကောံမၞိဟ် မဂွံဂျိုင်တန်တဴ မွဲကရေက်ရ။ ဟီုမွဲသာ်ပၠန်ဂှ် ဂစိုတ်ထောအ် ဂကူသီုဖအိုတ် ဟွံသေင်ကီုလေဝ် မဆေင်ကဵု ကောန်ဂကူဂှ် လ္ၚဵု/မွဲကရေက်တအ်ဂှ် ဂစိုတ်ရ။ တင်ရန်တၟအ် လိက်ပဋိညာဉ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူဂှ် သွက်ဂွံစဵုဒၞာ ညံင်ဟွံဂွံပလီုပလာ်ထောအ် ဂကောံမၞိဟ်မွဲမွဲတုဲ နကဵု မဂစိုတ်ပလီုထောအ် မွဲကရေက်ဂှ် ဒှ်အရာမလီုထောအ် ဂကောံမၞိဟ်သီုဖအိုတ်မာန်ပေင်င်ရ။

နာဲဗစာတအ် ဆက်ဗၟံက်ထ္ၜး စပ်ကဵု ပိုဒ်ဇၞော် ၁၂၊ "နမရန်တၟအ် မွဲကရေက်ဂှ် ညာတ်ကေတ် သွက်ဂွံပလီု လၟိဟ်မရန်တၟအ်လဝ်တအ်ဂှ်ရ။ မရန်တၟအ် သွက်ဂွံပလီုထောအ် မွဲကရေက် ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်ဂှ် ဒှ်အရာ ဒၞာဲမစကၠောန် သွက်ဂွံပလီုပလာ် ဂကောံမၞိဟ်ဂှ်တုဲ ဒှ်အရာမတုဲဒှ်အာ ဆက်ၜိုတ်ဂှ် ဟွံသေင်ရ။ လၟိဟ်မၞိဟ်ပူဂိုလ် မဒးဒုင်ရန်တၟအ် သွက်ဂွံဂစိုတ်ဂှ် ဒှ်အရာမတုဲဒှ် ဟွံသေင်တုဲ ဒှ်အရာမဆက်စပ်ဒၟံင် ကုလၟိဟ်မၞိဟ်အလုံမွဲ ဂကောံမၞိဟ်ဂှ်ရ။

ကောန်ဍုင်၊ ကောန်ဂကူ တၞောဝ်ဗဳဇ ဟွံသေင်မ္ဂး ဂကောံဘာသ (“A national, ethnic, racial or religious group”)

နကဵု CPPCG ဂှ် ဂကောံပရေင်ဍုင်ကွာန်၊ ဂကောံပရေင်မၞိဟ်တအ်ဂှ် ဟွံရိုဟ်ပၠုပ်လဝ် ပ္ဍဲကဵု ဂကောံသွက်ဂွံစဵုဒၞာရ။ စၞးဂှ် ညးတအ် ရုဲစှ် စွံအာရီု ပ္ဍဲကဵု လက်သန်မတန်ကြန်ဂမၠိုင် (stable identities)တအ်ရ။ လက်သန်မတန်ကြန် ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်လက်သန် မၜံင်ကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲကဵု ဂကောံဂှ် တုဲ အရာမပြံင်လှာဲဟွံဂွံ ဟွံသေင်မ္ဂး ပြံင်လှာဲထောအ်လောဲလောဲ ဟွံဂွံတအ်ရ။ ဂကောံပရေင်ဍုင်ကွာန်၊ ဂကောံပရေင်မၞိဟ်တအ်ဂှ် ဒှ်အရာမပြံင်လှာဲ ဗွဲမဗဗွဲကဵု အကာဲအရာ ပရေင်ဍုင်ကွာန် ကေုာံ အခိင်အခါရ။

ရုင်ဗစာ ရာဇာဝတ်ဂၠးကဝ် (International criminal court) ဂကူတၞဟ်ခြာ ဘာသာတၞဟ်ဂှ် ဟွံပါ်ပါဲတုဲ စွံအာရီု လတူလၟိဟ်ဂကောံမၞိဟ်ရ။ ဂကောံမၞိဟ်တၞဟ်ခြာ ဟီုမ္ဂးဂှ် ညးပံက်လဝ် အဓိပ္ပါယ် ဟိုတ်နူ အရေဝ်ဘာသာတၞဟ်ခြာ၊ ဗီုသဏ္ဌာန် ရုပ်သာ်တၞဟ်ခြာ၊ ကွေတ်ဓဝ်ပတှ်ေဘာသာ တၞဟ်ခြာ ကေုာံ အခိုက်ပြဝေဏဳတၞဟ်ခြာရ။ ဆဂး ပ္ဍဲကဵု ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ပ္ဍဲရဝါန်ဒါဂှ် ဂကူဟူတူ ကဵု ဂကူတုတ်သဳတအ်ဂှ် ရုပ်သာ်ဗီုပြင် တုပ်ဒၟံင် ရေင်သကအ်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲအရာမပါ် ဂကောံမၞိဟ်တၞဟ်ခြာဂှ် ဗွဲမကၠးဖ္ဍး ပါ်လဝ် ဟွံမဲကီုလေဝ် ရံင်ဗီုပြင် မကလိလောန်ဒုဟ်တုဲ ဖျေဟ်သ္ဂုတ်သွာတ်ရ။

ဒဒှ် မကၠောန်ပ ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ (Genocidal acts)

လိက်ပဋိညာဉ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ဒက်ပတန်လဝ် နကဵု အရာမစဵုဒၞာလဝ် မသုန်သာ်၊ ယဝ်ရကလိလောန် ကၠောန်ပဒး အရာမသုန်သာ်ဂှ် နကဵု ဆန္ဒနွံနွံမ္ဂး ဒှ်အရာ မကလိလောန်ဒုဟ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ရ။ ဆဂး နကဵု မဂစိုတ် ပတုံကၠေအ် လမျီုဂကောံမၞိဟ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ်ဟေင် မစၟတ်သမ္တီ ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူရ။

မဂစိုတ် ကောန်ဂကောံ ဂကောံမၞိဟ် (Killing members of the group)

ဇၟာပ်မဂစိုတ်မၞိဟ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင်ဂှ် ဒှ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ဖအိုတ် ဟွံသေင်၊ စရင်ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ မကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲခေတ်လက္ကရဴဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ်ရ။ ဗွဲမဂၠိုင်မ္ဂး မၞိဟ်တြုဟ် ကဵု သၟတ်တြုဟ်တအ်ဂှ် ဒးဒုင်ဂစိုတ်ကၠာ မပ္တံကဵု ပန်ဂစိုတ် နကဵုသေနာတ်။ မၞိဟ်ဗြဴ ကေုာံ သၟတ်ဗြဴတအ်ဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် ချိုတ်သိုက်က် ဗီုကဵု ဗာက်ဂစိုတ်၊ စံင်ဂစိုတ်၊ ပလီုကောန်သမ္ဘာတုဲ ဂစိုတ်ရ။ နကဵုလၟေင်သၞောဝ် ရုင်ဓဝ်ရာဇာဝတ်ဂၠးကဝ် ရဝါန်ဒါ (International Criminal Tribunal for Rwanda (ICTR)) ဗၟံက်ထ္ၜး ဒဒှ်ရ မဂစိုတ် ဗွဲမပြဟ်ကီု သီုကဵု မဂစိုတ်သိုက်က်ကီု သီုၜါဂှ် ဒှ်အရာမကၟာတ်လဒဵု ပ္ဍဲကဵု ပိုဒ်ကိုပ်ကၠာဂှ်ရ။

ကတဵုဗဒှ် ညံင်ခန္ဓကာယ ဟွံသေင်မ္ဂး စိတ္တ ဂွံဂိသကေဝ် ကုကောန်ဂကောံညးတအ် (Causing serious bodily or mental harm to members of the group)

တင်မစဵုဒၞာ ဒုတိယဏအ်ဂှ် ပ္ဍဲဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ကတဵုဒှ်လဝ်ရ။ ရုင်ဗစာ ရာဇာဝတ်ဂၠးကဝ် သွက်ဍုင်ယူဂဝ်သလာပဳယျာဂှ် စၟတ်သမ္တီ ဒဒှ်ရ အရာမပလီုပလာ်ကောန်သမ္ဘာ ကဵု ပကီုပရာပ်လိင်ဂှ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲကဵု တင်မစဵုဒၞာ ဒုတိယ အရာမကလိလောန်ဒုဟ် ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ မဒှ်အရာ မကတဵုဗဒှ် ညံင်ခန္ဓကာယ ဟွံသေင်မ္ဂး စိတ္တ ဂွံဂိသကေဝ်ရ။ ပ္ဍဲကာလမဖျေဟ်သ္ဂုတ်သွာတ်ဂှ် ရုင်ဗစာရာဇာဝတ်ဂၠးကဝ် ဖျေဟ်သ္ဂုတ်သွာတ် ပလီုကောန်သမ္ဘာ ကေုာံ ပကီုပရာပ်လိင်ဂှ် ဒှ်အရာ မပလီုကဵု ခန္ဓကာယ ကီု သီုကဵု စိတ္တရ။ ပကီုပရာပ်လိင်ဂှ် ဒှ်အရာမၜတ်ကၞာတ် သွက်ဂွံဖျေဟ်သ္ဂုတ်သွာတ် ပကီုပရာပ် မဂစိုတ်ပဠက်ဂကူမွဲရ။ ညးမဂစိုတ်ပဠက်ဂကူညးတၞဟ်တအ်ဂှ် အရာဝွံ ဒှ်အရာမပစဒှ်အိုတ်ရ။ ကာလ ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ပ္ဍဲရဝါန်ဒါဂှ် ပ္ဍဲပွိုင် ပိဂိတုဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ်ဗြဴ မဒးဒုင် ပလီုကောန်သမ္ဘာ ကတဵုဒှ်လဝ် ၜိုတ် အကြာ ၂၅၀,၀၀၀ ကဵု ၅၀၀,၀၀၀။ မၞိဟ်ဗြဴဗွဲမဂၠိုင် ဒးဒုင်ပလီုကောန်သမ္ဘာ နကဵုမၞိဟ်တြုဟ်ဂၠိုင်င် မကော်ဂးစ (gang rape)။ 

ပွမပျဲပျာံ၊ ကဵုဒဒိုက် မဆက်ဆောံ ဗွဲမရုန်မဵု ဟွံသေင်မ္ဂး ကဵုဒုဟ်ဒဏ် ဗွဲမဓဇန် နကဵုဆန္ဒနွံနွံဂှ်လေဝ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲအရာမဂစိုတ်ပဠက်ဂကူ မကတဵုဗဒှ် ညံင်ခန္ဓကာယကီု သီုကဵုစိတ္တ ဂွံဂိသကေဝ် ကီုရ။ နကဵုရုင်ဗစာ စပ်ကဵု ဂဗုတ်ယူဂဝ်သလာပဳယျာဂှ် ညးစၟတ်သမ္တီ ဒဒှ်ရ ဂစိုတ် ဂကောံသ္ၚိကၟိန်မွဲတုဲ ကဵုညးသၟေဟ်တအ် ဗဵုဒၟံင်ဂှ်လေဝ် ဒှ်အရာမပျဲပျာံကီုရ။ 

နကဵုဆန္ဒနွံနွံ ကဵုဒြဟတ်ဒမြိုဟ် ပရေင်မံင်စံင်ဘဝ ညးတအ် ညံင်ဂွံစိုပ်အာ ကဆံင် ခန္ဓကာယ မဂွံလီုလာ် နကဵုသီုဖအိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵု မွဲကရေက် (Deliberately inflicting on the group conditions of life calculated to bring about its physical destruction

တင်မစဵုဒၞာတတိယဂှ် ဍေဟ်တၞဟ်ခြာ ကုတင်တၞဟ်ၜါ မဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဗွဲလတူတေအ်ရ။ ပ္ဍဲတင်ဏအ်ဂှ် ဒဒှ်ရ မၞိဟ်တအ် ဒးအိုတ်လမျီု ပ္ဍဲအခိင်မွဲတဲဓဝ် ဟွံသေင်၊ ဟွံသေင်မ္ဂး ဂွံဗၠးချိုတ်လေဝ် ဒှ်မာန်ရ။ မဒှ်အရာ ကၟာတ်လဒဵု ညံင်လမျီု ဂွံဆက်ဂျိုင်ရ။ ဇမၠိင်အခိင် ကိုပ်ကၠာဟွံစိုပ် ဒဒှ်မလီုလာ်ဂှ် နကဵုသၞောဝ်ဓဝ်ဂမၠိုင် တၟော်တော်တုဲ ဖျေဟ်သ္ဂုတ်သွာတ် ပ္ဍဲကဵုတင်ဏအ်ရ။ စပ်ကဵု တင်ဏအ်တုဲ နကဵုဥပမာ ညးဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဗီုကဵု နာဇြဳဂျာမနဳ မကြိုင်လဝ် ဂကူဂျူ ပ္ဍဲဗဒိုပ်တအ်၊ ပါဲနူဂှ်တုဲ ဟိုတ်နူ ဒပ်ပၞာန်တအ် ဗိုင်လဝ် မ္ၚးညးဍုင်အာမေနဳယျာ ဗွဲမဂၠိုင် မဒးချိုတ်ဂှ်လေဝ် ညးပၠုပ်လဝ် ပ္ဍဲတင်ဏအ်ကီုရ။ ပ္ဍဲကဵု ဒါဝှုရ် (Darfur)ထပိုတ်ထောအ်ဍာ်ဂှ်လေဝ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲတင်စဵုဒၞာဏအ်ကီုရ။ ပ္ဍဲဍုင်ဗၟာ လတူဂကူရဝ်ဟိန်ဂျာတအ် ဒဒှ်မလီုထောအ် သ္ၚိဌာန် ဒၞာဲညးတအ်မမံင်ဂှ်လေဝ် ညးတအ်ပၠုပ်စုတ်လဝ် ပ္ဍဲကဵု တင်စဵုဒၞာဏအ်ကီုရ။

ကဵုဒြဟတ်ဒမြိုဟ် ညံင်ဟွံဂွံၜံင်ကောန်ဇာတ် ကုဂကောံမၞိဟ်ဂှ် (Imposing measures intended to prevent births within the group)

တင်မစဵုဒၞာစတုတ္ထဂှ် ဒှ်တင် နကဵုမရန်တၟအ် ညံင်ဂကောံမၞိဟ်ဂှ် ဟွံဆက်ဗဒှ်ပတိုန် တၞောဝ်တၟိတုဲ ကၟာတ်လဒဵု ညံင်ဟွံဂွံကောန်ဇာတ်ရ။ တင်ဏအ်ဂှ် ဥပမာ ကဵုကောန်ဂကောံမၞိဟ်ဂှ် ထပိုတ်ကတေင်ကောန်၊ ကဵုစကာ ပရေင်စဵုဒၞာ ညံင်ဟွံဂွံကောန် နကဵုနဲအနိက်အထက်၊ ဟွံသေင်မ္ဂး ဟွံကဵုအခေါင် ဖျေဟ်ဒၞာဲ ဒက်အိန်ထံင်၊ ဟွံသေင်မ္ဂး မၞိဟ်တြုဟ် ကဵု မၞိဟ်ဗြဴ ပရးစွံလဝ် ရေင်သကအ် နကဵုအခိင်လအ်လအ် နကဵုမရန်တၟအ် ညံင်ဂွံဂွံကောန်ဇာတ်တအ်ရ။ ပွမပလီုကောန်သမ္ဘာလေဝ် ပ္ဍဲကဵုတင်ဏအ် ညးစုတ်လဝ်ကီုရ။ ပ္ဍဲကဵုတင်ဒၞာဲဏအ်ဂှ် ပလီုကောန်သမ္ဘာအတေင် ညံင်မၞိဟ်ဗြဴတအ်ဂှ် ဂွံကလိဂွံ ကောန်ဇာတ် နူကဵုဂကောံမၞိဟ်တၞဟ်ရ။ 

နကဵုအမိင်အဝဵု ပြံင်ပဆုဲထောအ် ကောန်ၚာ် နကဵု ဂကောံဍေဟ်တအ် ကဵုအာမံင် ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်တၞဟ်။ (Forcibly transferring children of the group to another group)

တင်မစဵုဒၞာ လက္ကရဴအိုတ်ဏအ်မွဲဟေင် ဒှ်တင်မစဵုဒၞာ မဟွံပကဵု ညံင်ခန္ဓကာယ ဂွံဂိသကေဝ်၊ တၞဟ်နဂကောံမၞိဟ်ဂှ် (ဝါ) အခိုက်ပြဝေဏဳဂှ် ဂွံလီုလာ် ဂွံကၠေအ်ကၠက်တုဲ ပြံင်ပဆုဲထောအ် ဂကောံမၞိဟ်ဂှ်ရ။ အရာဏအ် ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ကောန်ၚာ် နူကဵု ဂကောံမၞိဟ် မစဵုဒၞာလဝ်ဂှ် ကေတ်ဏာ အာစွံ ပ္ဍဲကဵု ဂကောံမၞိဟ်တၞဟ်တအ် နမရန်တၟအ် ညံင်ဂွံဖအး ပသောင်ထောအ် အခိုက်ကၞာဂှ်ရ။ ဗွဲမဂၠိုင် သၟတ်တြုဟ်တအ်ဂှ် ကေတ်ဏာတုဲ သၠာဲထောအ် ယၟုဍေဟ်တအ်၊ ကဵုရှ်ေသှ်ေဘာသာတၞဟ်တုဲ စကာဍေဟ်တအ် နဒဒှ် ကောန်ကမၠောန် ဟွံသေင်မ္ဂး နဒဒှ် ကောန်ပၞာန်ရ။ သၟတ်ဗြဴမ္ဂး ကေတ်ဏာ ဇရေင်ဂကောံမၞိဟ်တအ်တုဲ ဆက်ဆောံ ကုဍေဟ်တအ် နဒဒှ် ဍိက်၊ အရာဏအ်ဂှ် ကေင်ဒှ်လဝ် ပ္ဍဲကဵု ဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူယဇြဳဒဳ ကေုာံ အမေနဳယျာန်တအ်ရ။

ဆက် ဗှ်ပရူဏအ်

Articles

• Christopher R. Browning, "The Two Different Ways of Looking at Nazi Murder" (review of Philippe Sands, East West Street: On the Origins of "Genocide" and "Crimes Against Humanity", Knopf, 425 pp., $32.50; and Christian Gerlach, The Extermination of the European Jews, Cambridge University Press, 508 pp., The New York Review of Books, vol. LXIII, no. 18 (November 24, 2016), pp. 56–58. Discusses Hersch Lauterpacht's legal concept of "crimes against humanity", contrasted with Rafael Lemkin's legal concept of "genocide". All genocides are crimes against humanity, but not all crimes against humanity are genocides; genocides require a higher standard of proof, as they entail intent to destroy a particular group.
• The Genocide in Darfur is Not What It Seems Christian Science Monitor
• Suharto's Purge, Indonesia's Silence. Joshua Oppenheimer for The New York Times, September 29, 2015.
• (in Spanish) Aizenstatd, Najman Alexander. "Origen y Evolución del Concepto de Genocidio". Vol. 25 Revista de Derecho de la Universidad Francisco Marroquín 11 (2007). ထာမ်ပလိက်:ISSN [၁]
• No Lessons Learned from the Holocaust? Assessing Risks of Genocide and Political Mass Murder since 1955 American Political Science Review. Vol. 97, No. 1. February 2003.
• (in Spanish) Marco, Jorge. "Genocidio y Genocide Studies: Definiciones y debates", en: Aróstegui, Julio, Marco, Jorge y Gómez Bravo, Gutmaro (coord.): "De Genocidios, Holocaustos, Exterminios...", Hispania Nova, 10 (2012). Véase [၂]
• What Really Happened in Rwanda? Christian Davenport and Allan C. Stam.
• Reyntjens, F. (2004). "Rwanda, Ten Years On: From Genocide to Dictatorship." African Affairs 103(411): 177–210.
• Brysk, Alison. 1994. "The Politics of Measurement: The Contested Count of the Disappeared in Argentina." Human Rights Quarterly 16: 676–92.
• Davenport, C. and P. Ball (2002). "Views to a Kill: Exploring the Implications of Source Selection in the Case of Guatemalan State Terror, 1977–1996." Journal of Conflict Resolution 46(3): 427–450.
• Krain, M. (1997). "State-Sponsored Mass Murder: A Study of the Onset and Severity of Genocides and Politicides." Journal of Conflict Resolution 41(3): 331–360.
• McCormick, Rob (2008). "The United States' Response to Genocide in the Independent State of Croatia, 1941–1945". Genocide Studies and Prevention 3 (1). 

Books

• (1994) Genocide: Conceptual and Historical Dimensions. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-3249-3။ 
• Ball, P., P. Kobrak, and H. Spirer (1999). State Violence in Guatemala, 1960–1996: A Quantitative Reflection. Washington, D.: American Association for the Advancement of Science.
• Bloxham, Donald & Moses, A. Dirk [editors]: The Oxford Handbook of Genocide Studies. [Interdisciplinary Contributions about Past & Present Genocides]. Oxford University Press, second edition 2013. ISBN 978-0-19-967791-7
• Chalk, Frank (1990). The History and Sociology of Genocide: Analyses and Case Studies. Yale University Press. ISBN 978-0-300-04446-1။ 
• Charny, Israel W. (1999). Encyclopedia of Genocide. ABC-Clio Inc. ISBN 978-0-87436-928-1။ 
• Conversi, Daniele (2005). "Genocide, ethnic cleansing, and nationalism", Handbook of Nations and Nationalism 1. London: Sage Publications. ISBN 978-1-4129-0101-7။ 
• Corradi, Juan, Patricia Weiss Fagen, and Manuel Antonio Garreton, eds. 1992. Fear at the Edge: State Terror and Resistance in Latin America. Berkeley: University of California Press.
• Elliot, G. (1972). Twentieth Century Book of the Dead. New York, C. Scribner.
• (2011) State Violence and Genocide in Latin America: The Cold War Years (Critical Terrorism Studies). Routledge. ISBN 978-0-415-66457-8။ 
• (July 2003) The Specter of Genocide: Mass Murder in Historical Perspective. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52750-7။ 
• Goldhagen, Daniel (2009). Worse Than War: Genocide, Eliminationism, and the Ongoing Assault on Humanity. PublicAffairs, 672. ISBN 978-1-58648-769-0။ 
• Harff, Barbara (August 2003). Early Warning of Communal Conflict and Genocide: Linking Empirical Research to International Responses. Westview Press. ISBN 978-0-8133-9840-2။ 
• Hochschild, Adam (1998). King Leopold's Ghost: A Story of Greed, Terror, and Heroism in Colonial Africa. Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 978-0-395-75924-0။ 
• Horowitz, Irving (2001). Taking Lives: Genocide and State Power, 5th, Transaction Publishers. ISBN 978-0-7658-0094-7။ 
• (2011) Encyclopedia of War Crimes & Genocide, Revised 2, New York: Facts on File. ISBN 978-0-8160-8083-0။  ISBN 0-8160-8083-6
• Jonassohn, Kurt (1998). Genocide and Gross Human Rights Violations. Transaction Publishers. ISBN 978-1-56000-314-4။ 
• Jones, Adam (2010). Genocide: A Comprehensive Introduction. Routledge. ISBN 978-0-415-48619-4။ 
• Kelly, Michael J. (2005). Nowhere to Hide: Defeat of the Sovereign Immunity Defense for Crimes of Genocide & the Trials of Slobodan Milosevic and Saddam Hussein. Peter Lang. ISBN 978-0-8204-7835-7။ 
• Kiernan, Ben (2007). Blood and Soil: A World History of Genocide and Extermination from Sparta to Darfur. Yale University Press. ISBN 978-0-300-10098-3။ 
• Laban, Alexander (2002). Genocide: An Anthropological Reader. Blackwell Publishing. ISBN 978-0-631-22355-9။ 
• Lemarchand, René (1996). Burundi: Ethnic Conflict and Genocide. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-56623-0။ 
• Lemkin, Raphael (2008). Axis rule in occupied Europe : laws of occupation, analysis of government, proposals for redress. Clark, NJ: Lawbook Exchange. ISBN 978-1-58477-901-8။ 
• Levene, M. (2005). Genocide in the Age of the Nation State. New York, Palgrave Macmillan.
• MacKinnon, Catharine A. (2006). Are Women Human?: And Other International Dialogues. The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02555-4။ 
• Lewy, Guenter (2012). Essays on Genocide and Humanitarian Intervention. University of Utah Press. ISBN 978-1-60781-168-8.
• Mamdani, M. (2001). When Victims Become Killers: Colonialism, Nativism, and the Genocide in Rwanda. Princeton, NJ, Princeton University Press.
• Melvin, Jess (2018). The Army and the Indonesian Genocide: Mechanics of Mass Murder. Routledge. ISBN 978-1-138-57469-4။ 
• Power, Samantha (2003). "A Problem from Hell": America and the Age of Genocide. Harper Perennial. ISBN 978-0-06-054164-4။ 
• Rosenfeld, Gavriel D. (1999). "The Politics of Uniqueness: Reflections on the Recent Polemical Turn in Holocaust and Genocide Scholarship". Holocaust and Genocide Studies 13 (1): 28–61. doi:10.1093/hgs/13.1.28. 
• Rotberg, Robert I. (1996). From Massacres to Genocide: The Media, Public Policy, and Humanitarian Crises. Brookings Institution Press. ISBN 978-0-8157-7590-4။ 
• Rummel, R.J. (1994). Death by Government: Genocide and Mass Murder in the Twentieth Century. Transaction Publishers. ISBN 978-1-56000-927-6။ 
• Sagall, Sabby (2013). Final Solutions: Human Nature, Capitalism and Genocide. Pluto Press, 309. ISBN 978-0-7453-2653-5။ 
• Sands, Philippe (2016). East West Street : on the origins of "Genocide" and "Crimes Against Humanity". New York: Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-385-35071-6။ 
• Schabas, William A. (2009). Genocide in International Law: The Crime of Crimes (second edition). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-71900-1။ 
• Schmid, A.P. (1991). Repression, State Terrorism, and Genocide: Conceptual Clarifications. State Organized Terror: The Case of Violent Internal Repression. P.T. Bushnell. Boulder, Colo.: Westview Press. 312 p.ထာမ်ပလိက်:ISBN?
• Shaw, Martin (2007). What is Genocide?. Cambridge: Polity Press. ISBN 978-0-7456-3182-0။ 
• Staub, Ervin (1989). The roots of evil: The origins of genocide and other group violence. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-42214-7
• Staub, Ervin (2011). Overcoming Evil: Genocide, violent conflict and terrorism. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-538204-4
• Sunga, Lyal S. (1997). The Emerging System of International Criminal Law: Developments in Codification and Implementation. Kluwer. ISBN 978-90-411-0472-4။ 
• Sunga, Lyal S. (1992). Individual Responsibility in International Law for Serious Human Rights Violations. Springer. ISBN 978-0-7923-1453-0။ 
• Tams, Christian J.; Berster, Lars; Schiffbauer, Björn (2014). Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide: A Commentary. Munich: C.H. Beck. ISBN 978-3-406-60317-4.
• Totten, Samuel (2008). Century of Genocide: Critical Essays and Eyewitness Accounts, 3rd, Routledge. ISBN 978-0-415-99085-1။ 
• Valentino, Benjamin A. (2004). Final Solutions: Mass Killing and Genocide in the 20th Century. Cornell University Press]. ISBN 978-0-8014-3965-0။ 
• Van den Berghe, P.L. (1990). State Violence and Ethnicity. Niwot, CO: University of Colorado Press ထာမ်ပလိက်:ISBN?
• Weitz, Eric D. (2003). A Century of Genocide: Utopias of Race and Nation. Princeton University Press, 360. ISBN 978-0-691-12271-7။ 
• Schabas, William A. (2006). Preventing Genocide and Mass Killing: The Challenge for the United Nations. London: Minority Rights Group International. ISBN 978-1-904584-37-7။ 
• (2019) Supplementary Report of the National Inquiry into Missing and Murdered Indigenous Women and Girls. Ottawa: Government of Canada။