စိတ္တဇဇမၞော်မၟောဝ် မခ္ဍဳလျတ်အာရီု

စိတ္တဇဇမၞော်မၟောဝ် မခ္ဍဳလျတ်အာရီု Neuroaffective Developmental Psychology

လိက်ပရေင်ဝွံ ဒှ်လိက်ပရေင်သကေမ်(ခမၞန်) ပရူ စိတ္တဇဇမၞော်မၟောဝ် မခ္ဍဳလျတ်အာရီု။

စိတ္တဇဇမၞော်မၟောဝ် မခ္ဍဳလျတ်အာရီုဂှ် ဒှ်အာ မစၠောအ်ဒဒန် အကြာ သဝဟ်မကလိဂွံ နူသုတေသန မဆေင်စပ် ကုက္ဍဟ် ကဵု တေသြရဳထၞေန်စွပ် (tilknytningsteori) ကဵု စိတ္တဇဇမၞော်မၟောဝ် (udviklingspsykologi)။ လညာတ်တေသြရဳစိတ္တဇဇမၞော်မၟောဝ် မခ္ဍဳလျတ်အာရီု ဏအ်ဂှ် တၠပညာစိတ္တဇ ဂကူဒိန်နေတ် မနွံယၟု Susan Hart ဂှ် ဗၟံက်ထ္ၜးဖန်ဗဒှ်လဝ်ရ။ စပ်ကဵု တေသြရဳထၞေန်စွပ် ကဵု စိတ္တဇဇမၞော်မၟောဝ်မ္ဂး Susan Hart ဒုင်သဇိုင် နိဿဲ ဗွဲတၟေင် ကုတေသြရဳ Peter Fonagy, Allan N. Schore, John Bowlbys ကေုာံ Daniel N. Stern တအ်တုဲ စပ်ကဵု သုတေသနကၠေင်က္ဍဟ်ဂှ်မ္ဂး ဒုင်လဝ်သဇိုင် လညာတ် Paul McLean မဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် အစာံက္ဍဟ်ပိကထိုက် (model af den tredelte hjerne) ကဵု Antonio Damasio မလ္ၚတ်လဝ် ဗီုကာယ ကဵု စိတ္တ မဆက်စပ်ရေင်သကအ်တအ်ရ။

စပ်ကဵု စိတ္တဇဇမၞော်မၟောဝ် မခ္ဍဳလျတ်အာရီုဝွံတုဲ ညံင်ရဴ Susan Hart ကီု Bruce Perry လေဝ် ကၠောန်ကၠုင်ကမၠောန် လွဳကၠုင် ကောန်င္ၚာ်မနွံကဵုဂွဵုစိုတ် (traumatiserede børn) ကေင်ချူကၠုင် နွံကီုရ။

သုတေသနကၠေင်က္ဍဟ်

သုတေသနကၠေင်က္ဍဟ် ဗိုင်ရနုက်ဗပေင်ကဵု လညာတ် ပ္ဍဲ တေသြရဳဏအ် ဗီုလဵု ကၠေင်က္ဍဟ်မၞိဟ်တအ် မဒက်ပတန်လဝ် ကဵု ဗီုဍေဟ်ဇၞော်မောဝ်တိုန် ကဆံင်ကဆံင်။

လဒက်ပတန် ကၠေင်က္ဍဟ်

လဒက်ပတန်ကၠေင်က္ဍဟ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပရေင်အပြံင်အလှာဲဇမၞော်မၟောဝ် ပိကထိုက်၊ ကထိုက်တၟိဂှ် မနွံကဵု ပကာရနာနာ ဟွံသေင်မ္ဂး ဗဝ်ဗပေင်စုတ် လတူက္ဍဟ်တြေံ။ ကထိုက်ကိုပ်ကၠာအိုတ် ကဵု တြေံအိုတ်ဂှ် ဒှ်က္ဍဟ်မၟာ (ဝါ) က္ဍဟ်တိရစ္ဆာန်ဂၟာ မဒှ်က္ဍဟ်အာရီု။ ကထိုက်ဂတဂှ် ဒှ်က္ဍဟ်မၟဴ (ဝါ) က္ဍဟ်တိရစ္ဆာန်မမဴတှ် မဒှ်က္ဍဟ်မဒုင်စသိုင်တုဲ ကထိုက်ဇၞော်မောဝ် လက်ကြဴအိုတ်ဂှ် က္ဍဟ်မၞိဟ် မဒှ်က္ဍဟ်မကၠောန်ကမၠောန် သွက်ဂွံစင်ခြင်၊ က္ဍဟ်ဂမြင် လေဝ် ကော်စဂွံကီုရ။

က္ဍဟ်အာရီု (က္ဍဟ်မၟာ) ဂှ် ဒှ်က္ဍဟ် မနွံကဵု သၞောတ်အာရီုတၞဟ်ခြာ (det autonome nervesystem) မဒှ်သၞောတ် မဆိင် ယဝီုကျာ၊ ကသဳဂြိုဟ် ကေုာံ စက်ယန်ခန္ဓလမျီုဂမၠိုင်ရ။ က္ဍဟ်အာရီု ကၠောန် ကမၠောန် သွက်လမျီု မဂွံဆက်ဂျိုင်အာ မပ္တံကဵု ဗဒှ်ကောန် (အရီုကိစ္စလိင်)၊ စၞ (မဖျဵုထင်)၊ ဗတိုက် (စဵုဒၞာ၊ ကလေင်တက်)၊ လလဴ (မဒြေပ်ဒဴ) ကေုာံ ဒၞေင် (မဒေင်ဒေါအ်)။ မကၠောန်ပ နကဵုကဆံင်ဏအ်ဂှ် ဒှ်အရာမကၠောန်ပ မကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵု မကလိဂွံ ပသာဒ မသုန်ပြကာ မပ္တံကဵု ဒွအ် (မဒးကာယ)၊ အမြာဲ (မဂွံသၟူ)၊ ဗဗဵု (မဂွံဆဵု)၊ လမိင် (မဂွံမိင်) တအ်ရ။ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် အရာမကလေင်ဂတး ဟိုတ်နူ မဂွံဒုင်စသိုင် နကဵုခန္ဓကာယပိုယ်တအ်ရ။

က္ဍဟ်မဒုင်စသိုင် (က္ဍဟ်မၟဴ) ဂှ် ဒှ်က္ဍဟ် မနွံကဵု သၞောတ်မဒုင်စသိုင် မဒှ်သၞောတ် မရပ်စပ် ကဏ္ဍ ပရေင်ဒုင်စသိုင်နာနာ မပ္တံကဵု မိပ်၊ ထေဲ၊ ကသ္ၚောမ်၊ ဂွ၊ က္ဍုဟ်၊ အမ်သဝ်၊ ဆာန်၊ ဆာန်ဍူ ကေုာံ ရီုဗင်တအ်ရ။ ပါဲနူဂှ်တုဲ က္ဍဟ်မဒုင်စသိုင်ဂှ် ကမၠောန်ပရေင်မၞိဟ်တၞဟ် မပ္တံကဵု စၟတ်သမ္တီ ကေုာံ မဗတောန်ကေတ် (ဝါ) မကေတ်ခန်လ္ၚတ် မဆေင်ကဵု ပရေင်ဒုင်စသိုင်ဂမၠိုင်၊ ပါဲနူဂှ်ပၠန် ပရေင်ဆက်စၠောအ် အကြာ ဂကူဗဳဇမတုပ်တအ်လေဝ် ဍေဟ်ကၠောန်ကဵုကမၠောန်ကီုရ။ က္ဍဟ်မဒုင်စသိုင်ဂှ် သြိုင်ခၞံဗဝ်စုတ်လဝ် လတူ က္ဍဟ်အာရီု၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ က္ဍဟ်ဏအ်ဂှ် တန်တဴဒၟံင် ဂလိုင်လဵု က္ဍဟ်အာရီု ဇၞော်မောဝ်မစိုပ်ကဆံင်ရ။ တုဲပၠန် က္ဍဟ်မဒုင်စသိုင် ဂွံဇၞော်မောဝ်မာန်၊ ဂွံဇၞော်မောဝ်ဂွံဂှ် တန်တဴဒၟံင် ကုက္ဍဟ်အာရီု မဒှ်က္ဍဟ် မပကဵု ညံင်ဂွံတီ အရာမကတဵုဒှ် ပ္ဍဲကာယရ။

က္ဍဟ်ဂမြင် (က္ဍဟ်မၞိဟ်) ဂှ် ဒှ်က္ဍဟ်မနွံလတူအိုတ်တုဲ မကၠောန်ကမၠောန် ဗီုကဵု အရေဝ်၊ မဗဒှ်ဗဒှ် အဓိပ္ပါယ်၊ မချပ်ဗစာ (abstract thinking)၊ ပရေင်မၞိဟ် ဗွဲတၟေင်၊ မအေင်ဒုင် (ဝါ) ဇမၠိင်လလအ်အခိင် သွက်ပၟိက်ဇကု၊ မပါ်ကရေက် အကြာ အခိင်အတိက်၊ အခိင်ပစ္စုပ္ပန် ကဵု အခိင်အနာဂတ် တုဲပၠန် မနွံကဵု အစောမ်မကၠိုဟ်ကေတ်မာန် မပသောင်ကဵုမာန် အရာမကတဵုဒှ် အပ္ဍဲစိုတ်ဇကု ဗီုကဵု ဗီုလဵုဇကု မဒုင်စသိုင်၊ ဗီုလဵုဇကုမချပ်ဒၟံင် ဗီုလဵုဇကုမနွံပၟိက်တအ်ရ။ (mentalize)။

ဆက်လ္ၚတ်အာ ဇမၞော်မၟော်က္ဍဟ် ဗီုလဵု ဍေဟ်မဒက်ပတန်လဝ်ရောစိုအ်။

ဇမၞော်မၟော်က္ဍဟ်

က္ဍဟ်မၞိဟ်ပိုယ်ဂှ် လ္ၚတ်ရံင် ဗီုဍေဟ် မဇၞော်မောဝ် မပြံင်လှာဲတိုန်ဂှ်မ္ဂး ဂွံဆဵုကေတ် ဗွဲမကၠးဖ္ဍး နွံ ပိကထိုက်၊ ဆဂး ဒၞာဲဗွဲမဂၠိုင်၊ ပ္ဍဲပရေင်ဆဵုဂဗ၊ ပရေင်မချပ်ကၠောန် ကေုာံ ပရေင်ဗၟံက်ရုပ်ရဴကမၠောန်တအ်ဂှ် ကၠောန်ဗဒှ် ပ္ဍဲကဵု ပရေင်ဒုင်စသိုင် ကဵု ပရေင်မဒုင်ကေတ်အာရီုဂၠိုင်အိုတ်ရ။

ဂလိုင် ကေုာံ လျိုင်က္ဍဟ်ဂှ် ကတဵုဒှ် နူစကောန်င္ၚာ်မသၠးဂၠံဂဝ် စဵုကဵု အာယုက်ၜိုတ် ၂ သၞာံ။ နူစၜံင် က္ဍဟ်အံင်င္ၚေဝ် နွံစ ၜိုတ်လျိုင် ၃၀၀ ဂရာမ်၊ ၜိုတ်အာယုက် မွဲသၞာံမ္ဂး က္ဍဟ်ဂှ် ဇၞော်တိုန် ၜိုတ်ပိဆ (မနွံၜိုတ် ၆၀% ဂလိုင် က္ဍဟ်မၞိဟ်ဇၞော်မွဲ)။ အခိင်ကောန်င္ၚာ်မွဲ ပေင်အာယုက် ၁၀ သၞာံမ္ဂး လျိုင်က္ဍဟ်ဍေဟ် တုပ်ကဵု လျိုင်က္ဍဟ် မၞိဟ်ဇၞော်မွဲရ။ ဆဂး က္ဍဟ်မၞိဟ် ဇၞော်မောဝ် တုဲဒှ်အိုတ် ကာလမၞိဟ်ဂှ် နွံအာယုက် အကြာ ၂၀-၂၃ သၞာံ။

နူအခိင်မစၜံင်တိတ်ကၠုင်တေအ်ဂှ်ရ ကလာပ်ရုပ်က္ဍဟ် သီုဖအိုတ်ဂှ် နွံဒၟံင်တုဲတုဲရ။ ဍေဟ်ဂွံဇၞော်တိုန် ဂွံဇြိုင်တိုန်ဂှ် ဟိုတ်နူကဵု ကလာပ်ရုပ်တအ်ဇၞော်တိုန် ကဵု အဆက် စမၠောအ်အာရီု (neural circuits) တအ် ဂၠိုင်တိုန် ခိုဟ်တိုန်ရ။ အဆက် စမၠောအ်အာရီုတအ်ဂှ် ဆက်ကတဵုဒှ်ဒၟံင် အလုံမွဲအာယုက်ရ။ နကဵု အဆက်စမၠောအ်ကတေင်အာရီုတအ်ဂှ်ရ ဗဒှ်ကဵု က္ဍဟ် မဂွံဒှ် စိစောန် လ္ၜန်လ္ၜုဲရ။ ကဆမ် ကသဳဒမြာင်တအ်ဂှ် ဇၞော်မောဝ်ကဵု ဗီုပြင်စမၠောအ်အာရီု - လးဂၠံင်၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဗွဲကြဴ ပကဵု လောဲသွာရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကဆမ်ဂှ် ဒှ်အရာ သွက်ဂွံဗတောန်အဓိကမွဲ ပ္ဍဲကဵု လပါ်ခိုဟ်ကီု သီုကဵု လပါ်ပရေအ်ရ။

ကာလပိုယ် ဇၞော်မောဝ်ပတိုန် ပရေင်မပံင်ဖက် ကဵုညးတၞဟ်၊ အရာဏအ်ဂှ် လုပ်စိုပ်အာ ပ္ဍဲကဵု စမၠောအ်အာရီုရ။ က္ဍဟ်ဂှ် ဇၞော်မောဝ် သီုၜါဗီု မကော်ဂး ဗီုနူသၟဝ်တိုန်လတူ၊ နူလတူစှ်ေသၟဝ်။ ဗီုနူသၟဝ်တိုန်လတူဂှ် ဒှ်အရာ ဗီုကဵု ပရေင်မဆေင်ကဵု မဒုင်စအာရီု (ဥပမာ- သၟူ စၞ ဂှ် ပံင်ဗစိုပ် ကဵု မိပ် တုဲ ပင္ၚုဟ်ကဵု ညံင်စိုတ်ဂွံခိုဟ် တုဲပၠန် ပကဵု ညံင်ဂွံချပ် (“ဂွံစ မွဲစွံမ္ဂး ၜိုတ်လဵုခိုဟ်ဟွံတီ)။ ဗီုနူလတူစှ်ေသၟဝ်ဂှ် ဒှ်အရာ ဗီုကဵု အရာမိက်ဂွံကဵုဒှ် ဟွံသေင်မ္ဂး မချပ် (“ဟေအ်! ဍေဟ်ထေဲကဵုအဲဣရ) တုဲ ပင္ၚုဟ်ကဵု ညံင်ဂွံဒုင်စသိုင် (စိုတ်ဟွံခိုဟ်)၊ မပံင်ဗစိုပ် ကဵု အကာဲအရာ မဒုင်စသိုင် (ဗုင်ဂိ)။

ပရေင်မဒုင်စသိုင် ကေုာံ ပရေင်မကေင်ဒှ်လဝ် ပ္ဍဲကဵု ဘဝပိုယ်တအ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု ပရေင်ဇၞော်မောဝ် လပါ်ခိုဟ်ကီု သီုကဵု လပါ်ပရေအ်၊ ဆဂး ပရေင်မကေင်ဒှ်လဝ် ပ္ဍဲကဵု အခိင်ကိုပ်ကၠာတအ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု ဓဇဲက္ဍဟ် (ဖျေဟ်ဗီုပ္ဍဲက္ဍဟ်) ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင်မာန်ရ။

အစောမ်သတိ ပရေင်ပကေင် ပိုယ်တအ်ဂှ် တန်တဴဒၟံင် အစောမ်သတိ မရေင်တၠုင်မွဲစွံ ပ္ဍဲကဵု ညးမဆက်စပ် ပိုယ်မဇၞော်မောဝ်တိုန် ဇကုပိုယ်ရ။

နိဿဲ

လိက်ပရေင်ဝွံ ကၠာဲနူ Neuroaffektiv udviklingspsykologi (ဘာသာဒိန်နေတ်)