စုလောဟ်၊ ကျာ်စေတဳ (ဆူးလေစေတီတော်)
ကျာ်စုလောဟ် (ဆူးလေစေတီတော်) ဝွံ ဒှ်ကျာ်ဒယှ်တှ်မွဲ မနွံပ္ဍဲလဒေါဝ်ဍုင်လ္ဂုင်ရ။ ဗွဲဗမံက် ကေုာံ ပလိုတ်ကျာ်စုလောဟ် ဂှ် ဒှ်ဂၠံင်မဟာဗန္ဓုလ တုဲ ဗွဲသၠုင်ကျာ ကဵု သၟဝ်ကျာကျာ်ဂှ် ပတၟေင် ကုကျာ်ဝွံတုဲ ကဵုလဝ် ယၟုဂၠံင် ဂၠံင်ကျာ်စုလောဟ် (ဆူးလေဘုရားလမ်း)။ နူကဵု ကျာ်စုလောဟ် ဗွဲဒိုဟ်ဨသာန်ဂှ် ၝောအ်ခန်ဍုင် နွံတုဲ၊ ဗွဲဒိုဟ်အဂၞဲဂှ် ကၠအ်ပကဴမဟာဗန္ဓုလ မဒှ်ဒၞာဲတိုင်တၟအ်ဗၠးၜးဍုင် နွံရ။ ကျာ်စုလောဟ်ဂှ် နူကျာ်လ္ဂုင် နွံ ခြာ ၉၂၇၅ ပေတုဲ ကုကျာ်ဒဵုအပ် (ဗိုလ်တစ်ထောင်ဘုရား) မ္ဂး နွံ ၅၁ဝ၂ ပေ။ သမၠုင်ကျာ်စေတဳဝွံ နွံ ၁၅၁-ပေ။
| ကျာ်စုလောဟ် ဆူးလေစေတီတော် | |
|---|---|
 | |
| တင်ဂၞင်ဂမၠိုင် | |
| ဒတန် | ဍုင်လ္ဂုင် |
| ဒတန်ဒၞး | 16°46′27.92″N 96°9′31.52″E / 16.7744222°N 96.1587556°Eဒတန်: 16°46′27.92″N 96°9′31.52″E / 16.7744222°N 96.1587556°E |
| ကၟိန်ဍုင် | ဍုင်ရးဗၟာ |
ဝင် ပလေဝ်ဒါန်
ကျာ်စုလောဟ်ဝွံ ဒုင်သဇိုင် ကုယၟုစေတဳဝွံတုဲ ဝင်ကျာ်လေဝ် တိတ်ဒှ်ဒၟံင်နာနာသာ်ရ။ ဝင်လ္ၚဵုဟီု အခိင်တပေါ ကဵု တဗဝ် မကလိဂွံနင် ဓါတ်သော်ကျာ်တုဲ အတိုင်ပညုင်စၞောန်တၠဳပိုန်မနွံကုပိုန်ကျာ်တြဲ မကဵုပတန် ပ္ဍဲလတူဒဵုသိင်္ဃုတ္တရဂှ် ဟိုတ်နူဂၠာဲဟွံဆဵုတုဲ နကဵုသၟိင်အိန် တန်တဴဟွံမာန် သွက်ဂွံဗိုင်ဂၠာဲဂှ် ဗလးနင် ဒေဝတဴဝိသုကမ္မ (ဝိသကြုံ)။ သၟိင်ဥက္ကလာပ မွဲဟာန်ကေုာံ ကောန်ဒေဝတဴဝိသုကမ္မ (ဝိသကြုံ) ကေုာံ ညးဍုင်ရးဂမၠိုင် ကောံရေင်သကအ် ပ္ဍဲဒၞာဲဂှ်ရ။ မပတၟေင် ကုမကောံရေင်သကအ် ပ္ဍဲဒၞာဲဂှ်တုဲ ညးဒက်ပ္တန် ကျာ်စေတဳမွဲတၞုင်။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကျာ်ဂှ် ညးကဵုလဝ်ယၟု "စုဝေးစေတီ" နကဵု ဘာသာဗၟာ၊ နူဂှ် ပြံင်လှာဲ ဒှ်အာ "ဆူးလေစေတီ"။ ဒုင်သဇိုင် ကုဝင်ဏအ်မ္ဂး ဒဒှ်ရ ကျာ်စေတဳစုလောဟ်ဝွံ ဒက်ပ္တန်လဝ် နူဘဳသဳ ၅၈၈ တေအ်၊ မဒှ်အခိင် မကလိဂွံနင် ဓါတ်သော် မဒှ်အခိင် ကျာ်တြဲဂေါတမ မဂျိုင်တန်တဴဒၟံင်တေအ်ရ။ ပၟိက်အစာလ္ၚဵုဟီု ဆူးလေ ဂှ်ကၠုင်နူ အရေဝ်ပါဠိ စူဠ မဂွံအဓိပ္ပါယ် ဍောတ်။[၁] ဆဂး ပၟိက်ဆန္ဒဝင်ဏအ်ဂှ် ဗွဲကြဴ မၞိဟ်ဒုင်တဲမာန် အောန်ကၠုင်ရ။ အစာဝင်မန် ဗွဲကြဴဏအ် ရံင်ကဵုဝင်ဝွံတုဲ ဆူးလေ မကော်ဒၟံင်လၟုဟ်ဂှ် ကၠုင်နူအရေဝ်မန် "ဇူလေဝ်" ဂးရ။ အခိင်မကေတ်နင် ဓါတ်ကျာ်လ္ဂုင်ဂှ် ညးတအ် စိုပ်ဒၞာဲဂှ် ဟိုတ်မဇူလဝ် မွဲလစုတ်တုဲ ကျာ်ဇူလေဝ်၊ နူဂှ် ဒှ်အာ ကျာ်ဆူးလေ မြဴသာ်ဝွံ ပသောင်လဝ်ရ။ လညာတ် အစာဝင်မန် ဇူလေဝ် ဝွံလေဝ် ရံင်ကဵု လညာတ်ဘာသာဗေဒမန်မ္ဂး ဒှ်လဟီုမန် ခေတ်ပစ္စပ္ပုန်ဏအ်ကွေဟ်ဟ်တုဲ ဂလာန်ဏအ်လေဝ် ဂွံဒုင်တဲမာန်ဂှ် ဝါတ်ဒၟံင်ကီုရ။
ပၟိက်ဝင်မွဲပၠန်ဂှ် သၟိင်ဘောဂသေန ညးမဒှ် သၟိင်ဍုင်သြေင်ဂှ် ဟိုတ်နူကဵု အမာတ်ဇကု မနွံယၟုအသုတ်ဂှ် ကဵုခၞံပတန်လဝ်ကျာ်ဂှ်တုဲ ကျာ်ဂှ် အသုက် ညးကော်စရ။ အတိုင်ဝင်မ္ဂး သၟိင်ဘောဂသေနဂှ် ချပ်ဂၞန် ကုခမဳတၠအရှန် မစဴကၠုင် နူတကအ်သိင်္ဃိုရ်တအ်တုဲ ဒက်ပ္တန်လဝ် ကျိုက္ကစံစေတီ၊ ကျိုက်အသုတ်စေတီ၊ ကျိုက်မဲသံကရောစေတီ၊ ကမာကမုစေတီ၊ ကျိုက္ကမာစိန်စေတီ၊ ကျိုက်ဒေးတဲစေတီ၊ ကျိုက်ဇွဲကမောစေတီ၊ ကျိုက်ဒင်မဲစေတီ၊ ကျိုက်ခပေါက်စနွတ်စေတီ၊ ကျိုက်ခပေါက်ဆွတ်စေတီ ကေုာံ ကျိုက်ဒေးအပ်စေတီ သီုဖအိုတ် ကျာ် ၁၁ တၞုင် ကေုာံ သီဇၞော် ၉ သီ။[၂] နကဵုလညာတ်ဏအ်ဂှ် ဂကောံဂေါပကကျာ်တအ် ဓဇက်လဝ် ရုပ်ကသူတုဲ ထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲအရှာံကျာ်ဂှ် [၃]တုဲ နကဵုလညာတ်ဏအ် ညးတအ် မိက်ဂွံဒုင်တဲဂၠိုင် စှ်ေစိုတ်ရ။
ဂလာန်မ္ဂး ကျာ်အသုက် ဂှ် ပ္ဍဲကဵု ဒေသရးဍုင်မန် ဂွံဆဵုကေတ် ဗွဲမဂၠိုင်။ ကျာ်အသုက် ဂှ် ကၠုင်နူ ကျာ်အသောက်။ ဂကူမန်တအ် ညးရန်တၟအ်ကဵု သၟိင်အသောက တုဲ ညးပ္တန်ကျာ်မ္ဂး ညးကဵုယၟု ကျာ်အသောက်။ ဗွဲတၟေင် အရာဏအ် စကတဵုဒှ် နူအခိင် သာသနာကျာ်ဗုဒ္ဓ စစိုပ်ဍုင်မန် ပ္ဍဲအခိင်သောဏထေရ် ကဵု ဥတ္တရထေရ် မကၠုင်ပ္တန်သာသနာပ္ဍဲဍုင်မန်ရ။ [၄]
ပ္ဍဲလိက်အကြီုရာဇာဓိရာဇ် ဂွံဆဵုကေတ် "တလညးဟံင်သာဝတဳ နာဲညးတလစိင်ဗ္တာင် သီုမှာဒေဝဳ၊ မဒှ်ၝဲ၊ သီုကောန်ဓၟာန်ဖအိုတ် စှ်ေလ္ၚောဝ်ဓါတ်သော်လ္ဂုင် ကာလဂှ် ကျာ်အသုက်မြဟ် တၠညးဝေင်သဘင် ၇ တ္ၚဲ၊ ၝဲတၠညးမှာဒေဝဳ မံင်ပ္ဍဲလ္ဂုင်၊ တလညး ကလေင်ဗဂေါ။" ကျာ်အသုက်မြဟ်ဂှ် အစာမိုင်တဝ် ပသောင်ကလးလဝ် "ကျာ်အသုက်ဝွံ လၟုဟ်ဗီုဗၟာ ကျာ်ဆူးလေရ။ ကျာ်အသုက်မြဟ် ဟီုမ္ဂးဂှ် ကျာ်အယုက် ထ္ၜးလျးထ္ၜးဣဒ္ဓိ ညးမဟီုလဝ်ရ။"[၅] ရံင်ဗီုတၠုင်လအာလိက်မ္ဂး ကျာ်အသုက်မြဟ် မဟီုလဝ် ပ္ဍဲကဵု လိက်အကြီုရာဇာဓိရာဇ်ဝွံ ဒှ်ယၟု ကျာ်စေတဳလ္ဂုင် လေဝ်ဒှ်မာန်ရ။
ပ္ဍဲကဵုလိက် ကုန်းဘောင်ဆက်မဟာရာဇဝင်တော်ကြီး ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် "အင်္ဂလိက်မြန်မာ ပထမစစ်ပွဲအပြီး သက္ကရာဇ် ၁၁၈၈ ခုနှစ် (၁၈၂၆) တွင် ရန်ကုန်မြို့၌ မငြိမ်မသက်ထကြွမှု ဖြစ်ခဲ့သည်။ ရန်သူတပ်က ရန်ကုန်မြို့ကို တစ်လကျော် ဝိုင်းရံထားသည်။ ဘကြီးတော် ခေါ် စစ်ကိုင်းမင်းသည် နေပြည်တော်မှ တပ်များစေလွှတ်၍ အတန်ကြာနှိမ်နင်းရသည်။ ထိုစဉ်က မုတ္တမမြို့ဝန် မင်းကြီးမဟာဥဇနာက ခန့်ထားချီတက်လာစေသည့် အခွန်တော်ဝန် နေမျိုးရဲထင်နော်ရထာ နှင့် အမှုထမ်းလူတစ်ထောင်တို့သည် မြို့မြောက်မျက်နှာ အသုတ်ဘုရားကုန်းတွင် တပ်ချထားရပ်နေကြသည်။ ပုဇွန်တော်တွင် တပ်စွဲထားသည့် ဘုန်းတော်ဖြစ် ဗိုလ်နေမျိုးမင်းထင်တပ်မှ လူအချို့ကို နုတ်၍ မြောက်မျက်နှာ အသုတ်ဘုရားတွင်ပင် လာရောက် ပူးပေါင်းစေသည်။"[၆] ပ္ဍဲဒၞာဲဏအ် ကုန်ကျာ်အသုက် မြဴသာ်ဝွံ ဂွံဆဵုကေတ်ရ။ ကုန်ကျာ်အသုက် ဂှ် ဒှ်ဒၞာဲကျာ်စုလောဟ်လၟုဟ် မနွံဟာ၊ ဒၞာဲတၞဟ်ဟာဂှ် ဟွံတီကၠးကၠးရ။ ပ္ဍဲကဵုဒၞာဲ ကျာ်စုလောဟ် မနွံလၟုဟ်ဂှ် ၜိုတ် ၁၈၅၂ ဂှ် ပိဒိုဟ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင်လှာ ဍာ်ဗိုင်လဝ်ဏီရ။ ဆဂၠံင်လပါ်ပါင်မုက်သၟဝ်ကျာဂှ်ဟေင် ဒှ်ဂၠံင် မတိုန်ကဵုကျာ်တုဲ သၟေဟ်တအ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ဍာ်လှာဏီအိုတ်ရ။[၇]
သၞာံ ၁၈၅၃ ဇာန်နဝါရဳ ၂ ဂှ် ဖြာသာ (Lieutenant A. Fraser) ပတိုန်ဂလာန် သွက်ဂွံဇၞော်မောဝ်ပလေဝ်ဍုင်လ္ဂုင်တုဲ စနူဂှ်တုဲ ကျာ်စုလောဟ်ဂှ် ဒှ်အာဒၞာဲဗဟဵုလဒေါဝ်ဂြိုဟ်ဍုင်လ္ဂုင်။[၈]
ယၟုကျာ် ပလေဝ်ဒါန်
ယၟု ကျာ်ဝွံ နကဵုဘာသာဗၟာ ဆူးလေ ဝွံ အတိုင်မဂွံဆဵုကေတ် ဗွဲလတူဝွံဂှ်ဟေင် နွံကဵု လညာတ်နာနာသာ်ရ။ လညာတ်မ္ဂး ယၟုကျာ်ဝွံ "စုလောဟ်" ဂှ် နာဲဘရှေန် အစာလိက်တၟအ်မန် ဟီုကၠာအိုတ်ရ။ ညးချူလဝ် ပ္ဍဲလိက်တၞးညး "အခါလၟုဟ် ယၟုရမ္သာင်ကျာ်ဝွံ ဗတ်ဗၟာပြာကတ်ဒၟံင် "ဆူးလေစေတီ"။ ပိုယ်မန်တအ်လေဝ် ညးညးအဲအဲ ပဗက်ရမ္သာင်ဝွံတုဲ ကျာ်ဆူလေ ပ္တိတ်ဒၟံင်ရမ္သာင်ဗၟာ သီုညးဖအိုတ်ရ။ (...) အတိုင်လိက်တၟအ်ဟီုလဝ် ကျာ်စုလေား၊ ကျာ်စုလောဟ်၊ ကျာ်စုလေားဟ် မ္ဂးရ။ အဓိပ္ပါယ်ယၟုဂှ် သွက်သ္ဂောအ်ပအာရီု ကျာ်စၞောန်ထ္ၜးတုဲ ဓဝ်မဗၠိုက်တၞီဒၟံင် ပိုယ်ဂွံတီရ။" [၉] စုလောဟ်ဂှ် နကဵုအရေဝ်မန်ခေတ်လၟုဟ်ဂှ် "စလိုဟ်(ထ္ၜး)"။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကျာ်ဝွံ ဂွံအဓိပ္ပါယ် ညးမစၞောန်ထ္ၜးစလိုဟ်ကဵု ဍောင်ဓဝ်ကျာ်ရ။
ဗီုပြင် ပလေဝ်ဒါန်
အရှာံကျာ်စေတဳဝွံ သီုဖအိုတ် နွံ (၂.၁၈၁) ဨက၊ ဇမၠိင်ပေ နူဗမံက်ကဵုပလိုတ် နွံ(၃၂၂)ပေ သမၠုင်ကျာ ကဵုသၟဝ်ကျာဂှ် နွံ (၂၉၁)ပေ။ သမၠုင်ကျာ်ဂှ် နူဗလးအရှာံကျာ် စဵုကဵုစိုပ် စလံင် နွံ ၁၅၁ ပေ။ ကျာ်စုလောဟ်ဝွံ နွံကျာ်ဒစာံကၠင် နူဇိုင် စဵုကၞောတ်။
နိဿဲ ပလေဝ်ဒါန်
- ဦးအေးချို (မဟာဝိဇ္ဇာ) (၁၉၉၈)၊ ဆူးလေစေတီတော် (ကျိုက်အသုတ်စေတီ)၊ ပထမအကြိမ်။
- နိုင်ဘီထော မွန်ဇြာ (၂၀၁၄)နိရုတ္တိ (စကားဇစ်မြစ်) အမြင်ဖြင့် ပျူ နှင့် မွန်လူမျိုးတို့အကြောင်း၊ ပထမအကြိမ်။
- နာဲမိုင်တဝ် (၂၀၀၀) အကြီုရာဇာဓိရာဇ်၊ (အတိုင်မူတြေံ ဖျေဟ်ဒၞာဲလိက်တၟိတုဲ နာဲမိုင်တဝ် ကလေင်ပ္တိတ်လဝ်)၊