ရာဂါ၊ နာဲ၊ ကဝိ
ကဝိနာယ်ရာဂါဝွံ ဇာတိကွာန်ကြေဝ်ဏာ ဥုံဆက်တိတ် သၟဝ်ကျာဘာ။ ကာလညးဇန်ကၠာဲစၠောအ် လိက်ကျာန်ယျေန် နူဗၟာဗဒှ်မန်ဂှ် သက္ကရာဇ်ဍုင် ၁၂၆၄ ပုဟ် ၃ စွေက် တ္ၚဲသ္ၚိသဝ်။
လိက်ကျာန်ယျေတ် ပလေဝ်ဒါန်
လိက်ကျာန်ယျေတ်လ္ၚတ်နာမကၠာ၊ လိက်ဝွံကၠာတဲ ညးဆန်မွဲဝါ၊ လံလောန်အဆတ် ဂၠိုင်မြိပတ်အာ၊ ဒကုတ်ဖလုတ် ဇမောဝ်သ္ဂုတ်ခြာ၊ စှ်ေတိုန်ဂၠိုင်တောင် ယတိယောင်ယာ၊ ညာတ်လိက်ဝွံအဲ ပ္ဍဲစိုတ်သိင်သာ၊ လိက်ကျာန်ယျေတ်ဟေင် နူတၞံသေင်ဟာ၊ ဂလာန်မန်သၟတ် ကၠေံမြိပတ်အာ၊ လိက်ဝွံတူရူ ကၠာဲနူဗမာ၊ ဟိုတ်မန်ဟွံမွဲ အဲဆဵုဒးကၠာ၊ သၟိက်ဂဟဵုညိ တမိမွဲဝါ၊ အဲဆန်ပ္ညဳကၠာ မွဲဝါပၠန်ရောင်။ ။ ပင်မှိင်မွဲတောင် စိုတ်ပယောင်ယာ၊ ပရူဒဒှ်ပိုဲ ဟီုတွံကၠာ၊ ဒေသသန်ထာန် ပ္ဍဲကွာန်ကြေဝ်ဏာ၊ ဥုံဆက်တိတ်ကျဝ် သၟဝ်ကျာဘာ၊ ဒေသဂှ်ကၠာ နူတမၠာပၠန်၊ ဒၞာဲထာန်ဂှ်သၟး လိက်ဝွံညးဆန်၊ သ္မိက်တီယၟုကဝိဝွံပၠန် နဂှ်ဏာတဲ ယအိုတ်ဒဲသ္ကန်၊ ပ္ဍဲအခဝ်ရ အခဝ်ဂပၠန်၊ သ္ဂောံဏာတဲကၠာ သီုၜါမွဲဒွန်၊ အခဝ်ပိဟေင် ချူပြေင်မွဲပၞောန်၊ ဒှ်နာမအဲ ဂွံတီလောဲသန်၊ သက္ကရာတ်ဂှ် ပိုဲဟီုတွံပၠန်၊ လ္ၚီၜါကၠံအဴ တြဴစှော်ပန်၊ ပိစွေက်ပၠန် ပုဟ်ပ္တန်လဝ် ဗ္တံတက်မွဲနာံတ္ၚဲသ္ၚိသဝ်၊ အဲစဳဇန်ပြေင် လၟေင်အခဝ်၊ သ္ကဵုစေန်ဆက်အာ နာဂတ်ဆတ္တဝ်၊ စဳဇန်ပြေင်လဝ် အ္ခဝ်ဝက္ကျ၊ သ္ကဵုဒှ်မ္ၚဵု ပူဂဵုမန္ဒ၊ သ္ဂောံပင်မှိင်ရော ဖျိုက်ဓဝ်ဃောတ၊ လိက်ကျာန်ယျေတ်ရ ဆန်ပၠလဝ်ရောင်။ နွံဍုင်ဇၞော်မွဲ ပြဲသန်တေဇ ဓညဝတဳ ခုတ်ပ္ညဳနာမ၊(…)
ဗပေင်လိက် ပလေဝ်ဒါန်
ဘာသာမန် (ဝါ) အရေဝ်မန် (အင်္ဂလိက်: Mon Language, Burmese; မွန်ဘာသာ) ဂှ် ဒှ်ဂကောံအရေဝ် သြသထြောအေရှတေတ် (Austroasiatic language) မဒှ် အရေဝ်တမ်မူလ ရးအာရှအဂၞဲမွဲရ၊၊ ဂကောံအရေဝ် သြသထြောအေရှတေတ် ဂှ် ဒှ်အရေဝ် ဂကူဗွဲမဂၠိုင် မဟီုဂးဒၟံင် ပ္ဍဲၝောအ်ဒေသအာရှအဂၞဲတုဲ ပ္ဍဲအိန္ဒိယ၊ ဘင်္ဂလာဒေသ်၊ နဳပဝ် ကေုာံ ဒေသပယျဵု ဍုင်ကြုက် လပါ်သၠုင်ကျာလေဝ် ပြးဇး နွံဒၟံင် ညိညကီုရ၊၊ ဂကူမဟီုအရေဝ် သြသထြောအေရှတေတ် သီုဖအိုတ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နွံ (၁၆၈) ဂကူကီုလေဝ် ဆဂကူ ဗဳယေတ်နာမ်၊ ဂကူခမေန် ကေုာံ ဂကူမန်တအ်ဟေင် မၞုံကဵု ရာဇဝင် မဇၞော်လှဲလးရ၊၊
အရေဝ်မန်တ္ၚဲဏအ်ဂှ် ဇၞော်မောဝ်ကၠုင်လဝ် ပ္ဍဲအခိင်ၜိုတ် မလောန်ကၠုင် သၞာံ ၅၅၀၀ သၞာံ အခိင် ဂကူမန်ကဵု ဂကူခမာ စပြးဇးရေင်သကအ် ဟီုမာန်ရ၊၊ နူအခိင်ၜိုတ် အေဒဳ (၃) ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူမန်တအ် စုက်လုက် ကုဂကူအန္ဒိယတုဲ လွဳစ မအက္ခရ်ညးတအ်တုဲ ဖန်ဗဒှ်ပတိုန် လိက်ဂကူဇကုရ၊၊ ရံင်ကဵု ပရေင်ယေန်သၞာင်မၞိဟ်တုဲ ဂကူမန် မစချူလိက် ကၠာအိုတ်ဂှ် ဒှ်အခိင်ၜိုတ် အေဒဳ ၃ ဗွဝ်ကၠံမဒှ်မာန်ရ၊၊ (ဆဂး လိက်တၟအ် ၜိုတ်မဂွံဆဵု နကဵုဘာသာမန်ဂှ် ပ္ဍဲအေဒဳ ၆ ဗွဝ်ကၠံ) ဂကူမန် ပ္ဍဲခေတ်ဒွါရဝတဳ (လၟုဟ်ဒၞာဲဍုင်သေံထာဲ ကဵု ဍုင်လဴ) ကေုာံ ဒၞာဲဍုင်ဗၟာ လၟုဟ်ရ၊၊ အရေဝ်မန်တ္ၚဲဏအ် စနူကဵု အေဒဳ (၃) ဗွဝ်ကၠံဏအ် ဟီုဂွံရ၊၊
လိက်မန် ခေတ် (၆) ဗွဝ်ကၠံဂှ် နကဵု ဗီုပြင်အက္ခရ် ၜိုန်ရ တၞဟ်ခြာကဵု ခေတ်သဓီု ကဵု ဗုကာံ တၟာဂလိုင်ကီုလေဝ် ရံင်ကဵု မဝေါဟာရတအ် တုပ်ရေင်သကအ်တုဲ စၟတ်သမ္တီ နဒဒှ် မွဲခေတ် မကော်စ အရေဝ်မန်တြေံ ဂွံရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အရေဝ်မန် ခေတ်အကြာ (အေဒဳ ၆- ၁၂ ဗွဝ်ကၠံ) ဂှ် ဒှ်အရေဝ် မန်တြေံ မစၟတ်သမ္တီကေတ်မာန်ရ၊၊ အရေဝ်မန်လဒေါဝ်ဂှ် စနူ ၜိုတ် (၁၂-၁၅) ဗွဝ်ကၠံ မဒှ်အခိင် တၠညးမိစောဗု ဓမာန်ညး သၟိင်ဓမ္မစေတဳတုဲ လိက်ကြဴနူဂှ် (၁၅-၁၉) ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဒှ် မန်တၟိ မြဴသာ်ဝွံ ပါ်ဂွံရ၊၊
ဂကူမန်ဂှ် ဒးဒုင်ဘဲပၞာန် ကုဗၟာမဂၠိုင်ကဵုအလန်တုဲ ပရေင်အရေဝ် လိက်မန်လေဝ် ပြံင်နှဴကုဗၟာ ဗွဲမဂၠိုင်ကီုရ၊၊ ဂကူမန် မဒးဒုင်ဘဲပၞာန် အောင်ဇေယျ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၁၇၅၇ ဂှ် သီုဒးဒုင် ဂစိုတ်ပဠက်ဂကူကီုတုဲ အရေဝ်မန်ဂှ် ဍန်လျစှ်ေအာ စဵုကဵုကြပ်ကၠက်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် မၞိဟ်မဟီုအရေဝ်မန်ဂွံ နွံစ ၜိုတ် ဒစာံ ကိုဋ်ဒှ်ရ၊၊