ဝၚ်မန်သ္ဒးဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ
ဝၚ်မန်သ္ဒးဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ
ဗညာမဟာယောဓာ(ဗညာစိၚ်) က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်မန်ခေတ် ရတနကောသိန္ဒရ (ပထမ) မဒှ်တံမဇ ဂဇသေနဳ။ ဗီုရုပ်ဝွံ မဂွံကၠုၚ်နူ (ဝါရသာရ) ဍုၚ်မန်တြေံ−သၞာံဒၞာဲ ၁၀ အုပ် , အုပ်ပိ, (ဂိတုဒ္ဂိုန်−ဘတ်၊ သက္ကရာတ်သာသနာ ၁၅၂၇)။
ဂလာန်ဗွဲကိုပ်ကၠာ
ပလေဝ်ဒါန်ယွံကောန်ဂကူမန် သီုကဵုခရှ်သီုကဵုခမဳတံ ညးဂမၠိုၚ်အဴ၊ ပ္ဍဲကဵုကာလပစ္စုပ္ပန်ဏံ သွက်ဂွံဗှ်လိက်ဝၚ်မန်ပိုဲ နူတမၠာတေံမွဲအုပ်တက်တက်နက်တက်၊ နကဵုလိက်အုပ်ကၞပ်မွဲအုပ်ဂှ် အခိၚ်အခါလၟုဟ်ဏံဍေံဟွံလောဲသွာ၊ မသ္ဒးဆဵုဂဗကဵုတၚ်ဝါတ်ဂါတ် ဟိုတ်နူကဵုလိက်ဝၚ်ပိုဲမန်ဗွဲမဂၠိုၚ် မနွံဒၟံၚ်လ္တူသၠရိုတ်တံကီု၊ နဒဒှ်အနေကဵုလိက်အုပ် မခၞံတြးတက်ပ္တိတ်လဝ်အောန်တဴဗွဲမလောန်ကီုဟေၚ်ရောၚ်၊ ဟိုတ်ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ၜိုန်လိက်ဝၚ်ပိုဲ နူကဵုတမၠာတမၠာတေံ မနွံတဴကၠုၚ်က္ဍိုက်က္ဍိုက်ပေၚ်ပေၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ကီုလေဝ်၊ သွက်သ္ဂောံစိုပ်တဲဂကူပိုဲမန် ညးမဂၠာဲကတ်လ္ၚတ်ဝၚ်တံဂှ် တၚ်ဝါတ်ဂါတ်ဍေံ နွံတဴမဇၞော်ကဵုဇြဟတ်တုဲ ဍေံဟွံလောဲသွာ၊ တၚ်အဓိကဂှ် မဒှ်တဴသွက်တံလိက်တၚ်မန် မနွံဒၟံၚ်လ္တူသၠးရိုတ်သၠတာတံဂှ် မချာဲစလောံပ္တိတ်ကေတ် ပ္တိုန်ထောံလ္တူက်တက်ဗီုလိက်ဂတာပ်ခေတ်တုဲ မတြးပ္တိတ်လိက်အုပ်လၟိဟ်ဂၠိုၚ်ဂၠိုၚ်ဂှ်ဟေၚ် တၚ်မဝါတ်ဂါတ်ဏံ မကၠဳကၠးသောၚ်ခ္ဍောၚ်အာမာန်ရောၚ်ဂှ် ညးမဒါန်လိက်ဝွံမစှ်ေတဴစိုတ်။
ဆၜိုတ်မလ္ၚတ်ကၠုၚ်လဝ် ဝၚ်မန်တြေံတံဂှ် သ္စပ္တံနူကဵုမရာတ်ပိုဲဗွဲကြဴအိုတ် တၠညးဟံသာဝတဳ သၟိၚ်ဗညာဒလ မလုပ်အာသ္ကေံတဲသၟိၚ်ဗၟာ အံၚ်ဇြေယျတေံတုဲ၊ ဍုၚ်ဟံသာဝတဳပိုဲ သ္ဒးဒုၚ်ဗ္တးထောံတိ၊ သ္ဒးဒုၚ်စံၚ်ပလီုပလာ်ထောံ၊ ဂစိုတ်ထောံအ္စာတၠ ညးမအာဂတပၠတရဴဂကူပိုဲမန် လၟိဟ်ပိလ္ၚီပြၚ်တံဂှ်တုဲဟေၚ်၊ ကဆံၚ်ပညာဂကူမန်ပိုဲ ကဆံၚ်လိက်ပတ်ဂကူမန်ပိုဲတ္ၚဲဏံ မဍိုန်လျစှ်ေအာဂှ်သ္ဂောံဆဵုကၠုၚ်၊ ဝၚ်မန်ပိုဲလေဝ် သ္စပ္တံနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ စဵုကဵုစိုပ်ကၠုၚ်အခိၚ်ဂွံအာဗၠးၜး နူကဵုအသၟဝ်တဲအၚ်္ဂလိက်တံ၊ ညးမဒါန်လိက်ဏံ မဗက်ဂၠာဲလ္ၚတ်ဒၟံၚ်ဂှ် ဟိုတ်နူကဵုမပ္တိုန်စၟတ်သမ္တီကၠုၚ်လဝ် နကဵုဘာသသေံဝွံဟေၚ်၊ ဂၠိုက်ဂၠာဲဟွံဂွံ ။
ၜိုန်ဂှ်လေဝ်ဟွံဖျံလွဳ၊ ဒးကာလမွဲတ္ၚဲ (7-9-2002)၊ နာဲစမၞေံ၊ မစိုပ်ကၠုၚ်သ္ၚိအဲ၊ နကဵုလိက် မချာဲပ္တိတ်လဝ်မွဲအုပ်၊ လိက်အုပ်ဂှ် မချာဲစၠောံကေတ်လဝ် နူကဵုလိက်အုပ်မွဲတုဲ၊ မဒှ်ပရောပရာ လိက်ဝၚ်မန်ဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ၊ အ္စကွိမန် နာဲဓဳရ၊ သောန်လှက် ဍုၚ်ၜၚ်ကံက်၊ ချာဲကၠာဲပ္တိတ်လဝ် နကဵုဘာသာမန်ရောၚ်၊ ဂွံဝၚ်သၟတ်ဝွံတုဲ ညးမဒါန်လိက်ဏံ၊ ကာလဗှ်လ္ၚတ်ရံၚ်ချိုတ်ချိုတ်ပၠိုတ်ပၠိုတ်ဂှ် မဒှ်တဴလိက်ဝၚ်မပိုတ်သ္ကုတ်ဒၟံၚ် မနွံတဴဒၟံၚ်ပၟိက်ဂှ်ဟေၚ်၊ မိပ်ပူမှ်တဴစိုတ် အိုဟ်တၟိုဟ်တဴစိုတ်ဗွဲမလောန်။
တ္ၚဲယးဂှ် ၜိုန်ညးမဒါန်လိက်ဝွံ မနွံတဴဒၟံၚ်ကဵုကမၠောန် သွက်သ္ဒးခၞံဒၟံၚ် လိက်ပြကိုဟ်အဘိဓာန် မန်ကဵုမန်၊ မန်ကဵုဗၟာကီုလေဝ် မဇူဒေါံထောံကမၠောန်တံဂှ် မွဲချိုန်ခဏရောၚ်ဟေၚ် ချပ်တုဲကမၠောန် မရန်တၟံလဝ်ဗွဲကိုပ်ကၠာ၊ မခၞံပြကိုဟ် အဘိဓာန်မန်ကဵုမန်တုဲ မခၞံပြကိုဟ် အဘိဓာန်မန်ကဵုဗၟာ၊ ကာလပြကိုဟ်အဘိဓာန်မန်ကဵုဗၟာတုဲ မဆက်ခၞံပြကိုဟ်ဝၚ်မန်ရောၚ်ဂှ် မပြံၚ်သၠာဲ ထောံရန်တၟံညိ၊ မကဵုထောံတၚ်နၚ်လ္ၚဵုလ္ၚဵု မအက္ခဝ်မစှ်ေ မဗၠးဗၠေတ်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲလိက်ဝၚ်သၟဝ်ဝွံဟေၚ်၊ နာဲစမၞေံမွဲ မကလိဂွံကတိကံပါၚ်နူကဵုညးမဒါန်လိက်တုဲ မိပ်စိုတ်အိုဟ်တၟိုဟ် ဒုၚ်သာဓုကာပိလ္တုန်ပိဝါ။
အခါဂှ်ညးတၠဒါန်မွဲမနွံယၟု နာဲဖိန် နူကဵု(လယံၚ်)တေံမစိုပ်ကၠုၚ်၊ ဒဒှ်ရညးတေံမနွံဒၟံၚ်ပၟိက်သွက်ဂွံတက်တြးပ္တိတ်လိက်ဝၚ်မန် သွက်ကောန်ဂကူမန်ပိုဲ သ္ဂောံတီကၠိုဟ်ဝၚ်ဂကူဇကုချိုတ်ချိုတ်ပၠိုတ်ပၠိုတ်ဂှ်ကီု သွက်ကာန်ဗွဲကြဴစဴဗွဲဂတတံ သ္ဂောံကၠိုဟ်ဝၚ်ဂကူဇကု သ္ဂောံရၚ်တၠုၚ်အာဖဵုသွက်ဂကူဇကု အဓာန်ဂတဏံမာန်ကီုဟေၚ်၊ ညးတေံမကံပါၚ် ဒဒှ်ညးတေံမသ္ပဒကာ မတြးပ္တိတ်ကဵုဒါန် သီုကဵုမဂၠာဲတၠဒါန် ဗီုကောန်တၠကီု ရန်တၟံလဝ်တုဲ မဒှ်အာကမၠောန် သွက်သ္ဂောံတက်တြးပ္တိတ် လိက်ဝၚ်သၟတ် (ဝၚ်မန်ဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ)ဝွံရောၚ်၊ လိက်အုပ်ဝၚ်သၟတ်ဝွံ ၜိုန်ဍောတ်သွတ်ကီုလေဝ် ဟိုတ်နူကဵုမက္ဍိုက်ပေၚ်တဴ နကဵုတၚ်နၚ်ချိုတ်ချိုတ်ပၠိုတ်ပၠိုတ်ဂှ်ဟေၚ် မနွံတဴကဵုၚုဟ်မးဗွဲမလောန်ဟေၚ်၊ ပ္ဍဲလိက်ဝွံ မူဟိုတ်ဂကူမန်ပိုဲ သ္ဒးဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံဂှ် သ္ဂောံတီကေတ်ကၠးကၠးသောၚ်သောၚ်ရောၚ်၊ ဒဒိုက်ဂကူပိုဲ ပ္ဍဲအခိၚ်အခါတေံကဵုအခိၚ်အခါလၟုဟ်ဝွံ ဍေံဟွံတၞဟ်ခြာညးသ္ကံရဟေၚ် ညးမဒါန်လိက်ဏံ မညာတ်ကေတ် မဆဵုကေတ်ရဴသာ်ဝွံဟေၚ်။
ပ္ဍဲကဵုလိက်ဝၚ်သၟတ်ဝွံ လ္ၚတ်ဗှ်ရံၚ်မ္ဂး ပိုဲသ္ဂောံဆဵုကေတ် တၚ်မွဲဂှ် ဟိုတ်အရေဝ်ပိုဲမန်သ္ဂောံကၠေံဗ္ဒန်အာ၊ တၚ်ၜါဂှ် ပိုဲသ္ဂောံဆဵုကေတ် ဟိုတ်လိက်ပတ်ပိုဲမန် သ္ဂောံလဟုတ်စှ်ေအာဂှ် ဗွဲမကၠးဖ္ဍးဟေၚ်၊ တၚ်မွဂှ် သ္ဒးသောၚ်တၠးထ္ၜးကဵု ညိညသ္ဇိုၚ်သာမ္ဂး၊ အရေဝ်ပိုဲမန်ဂှ် ဟိုတ်နူကဵုဟွံရပ်စပ်စကာဟွံပ္တိုန်ကဵုလ္တူသၟောန်ပါၚ်သၟတ်ပိုဲ မက္ဍတ်ပါ်ကၠုၚ်မွဲကဆံၚ်တုဲ မွဲကဆံၚ်ဂှ်ဟေၚ်မဒှ်တံဟိုတ်ဍေံ၊ ၜိုန်အရေဝ်ပိုဲမကၠက်ကၠုၚ်ကီုလေဝ် ဆီဂကူပိုဲဂှ် ဍေံကၠက်အာဟွံသေၚ်၊ အရေဝ်ဟေၚ်မကၠက်အာ၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ လညာတ်ညးမဒါန်လိက်ဝွံ သွက်အရေဝ်မန်သ္ဂောံကၠက်အာ တၚ်ဇၞော်အိုတ်မဒှ်တံမူလဂှ် မတန်တဴဒၟံၚ်လ္တူမိကဵုမၜါတံဟေၚ် မသောၚ်ကၠးဒၟံၚ်ရောၚ်၊ တာလျိုၚ်ဝွံ ယဝ်ရမိမပိုဲမန်အလုံဂကူမွဲ မတီကၠိုဟ်ခၠၚ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲစိုတ်အိုတ်မ္ဂး ကောန်ၚာ်သၟတ်ပိုဲမွဲ သွက်သ္ဒးဒှ်အာဂကူညးတၞဟ်သ္အာၚ်မွဲဂှ် ဟွံလောဲသွာဟေၚ်။
ယဝ်ရမိကဵုမၜါဂှ် မဟီုဂးဗ္တောန်ဖျောန်ကဵုအရေဝ် ကဵုကောန်ဇကုတံဍာံဍာံမ္ဂး ဍေံတံမက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ကောန်ဂကူမန်မွဲ ဗွဲမလောဲသွာဟေၚ်ဂှ် ပိုဲသ္ဂောံဆဵုကၠုၚ်ရောၚ်၊ ဆဂး ကာလမစိုပ်ကၠုၚ်အဝဲမံၚ်ဘညာတေံပၠန် ဟိုတ်နူသ္ဒးဗ္တောတဴလိက်ဂကူညးတၞဟ်သ္အာတံဂှ်ဟေၚ် မဒှ်တဴညံၚ်ရဴ“တက်တၟိုန်ဗ္စပံက်” မဆဵုဗဂကၠုၚ် တၚ်ဝါတ်ဂါတ်ညိည၊ ဆဂး သွက်မိကဵုမၜါဂှ် အခါကာလကောန်ဇကုမစိုပ်ကၠုၚ်သ္ၚိဂှ် ယဝ်ရကၠေံစိုတ် မဆက်ဟီုဂးဒၟံၚ်ကဵုကောန်ဇာတ်ဇကုအရေဝ်ဇကုဂှ်ဟေၚ် သွက်သ္ဂောံလေပ်အာ အရေဝ်ဇကုပၠန် ဍေံဟွံမွဲကဵုတၚ်ဝါတ်ဂါတ်ရောၚ်၊ ညးမဒါန်လိက်ဏံ မဟီုဂွံကၠုၚ်အရေဝ်ဂကူဇကုဂွံဂှ် နဲနဲသာ်ဝွံဟေၚ်၊ ဟိုတ်နူမိမၜါဂှ် မရၚ်တၠုၚ်ကၠုၚ်ကဵုပိုဲ နနဲရဴသာ်ဝွံရောၚ်ဟေၚ် ပိုဲမစိုပ်ကၠုၚ်ကဆံၚ်ဏံအိုတ်။
ကောန်ၚာ်မွဲမွဲ ဍေံဟွံလေပ်အရေဝ်ဂကူဍေံမ္ဂး သွက်ဍေံသ္ဂောံဗ္တောန်လိက်ပတ်ဂကူဍေံဂှ် ဍေံစိုတ်ဟွံလုပ်စ၊ ဍေံဟွံမိက်ကေတ်၊ စိုတ်ဍေံဟွံပါ၊ ဟွံလေပ်လိက်ဂကူဍေံမ္ဂး သာ်လဵုဍေံတီဝၚ်ဂကူဍေံ မပ္တိုန်လဝ်ပ္ဍဲလိက်ပတ်ဍေံတံဂှ်ရော၊ ဟွံတီဝၚ်ဟွံကၠိုဟ်ဝၚ်ဂကူမ္ဂး သာ်လဵုသ္ဂောံရၚ်တၠုၚ်သွက်ဂကူဍေံတံ၊ သွက်သ္ဂောံကလေၚ်ဂွံကၠုၚ်ဍုၚ်ဍေံတံ မကျဟောံဗြောံအာတုဲဂှ်ရော၊ ပညာ၊ လညာတ်၊ ဓဝ်ဆဵုဂဗ၊ ပရေံကဵုခိုဟ်ကီု ဂကူပိုဲမတတ်ကၠုၚ်လဝ်ပ္ဍဲဝၚ်တံဂှ် ရဴသာ်လဵုဍေံတံသ္ဂောံတီု သ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်မာန်ကၠုၚ်ပၠန်ရော၊ မဒှ်တဴညံၚ်ရဴမၞိဟ်မတ်ကၠက်ကၠက် က္တောဝ်ဍိုၚ်ဍိုၚ်မွဲရဟွံသေၚ်ဟာ၊ မရံၚ်လ္ၚတ်ကေတ်ပ္ဍဲဝၚ်သၟတ် မန်ဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံဏံမ္ဂး ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ရာမ (ဆဋ္ဌမ)၊ (A.D 1910-1926) ဂှ်၊ သံဃရာဇ်သၟိၚ်သေံမဖျေံပ္တိတ်အသံ ဒဒှ်မဆဵုဒဝ်ကၠေံ သွက်သ္ဂောံသွဟ်လိက်ပတ်ပရိယတ္တိဘာသာမန် ပ္ဍဲဍုၚ်သေံတုဲ လိက်ပရိယတ္တိဘာသာမန် ပ္ဍဲဍုၚ်သေံလေဝ် မဆုတ်လဟုတ်စှ်ေအာ စဵုကဵုစိုပ်ကဆံၚ်မကၠေံဗ္ဒန်အာရောၚ်၊ ဘာမန်လၟိဟ်မနွံၜိုတ်ၜါကၠံ ပ္ဍဲကဵုပွဳပွူဍုၚ်ၜၚ်ကံက်တံဂှ်လေဝ် လဟုတ်စှ်ေကၠုၚ်၊ ပ္ဍဲကဵုအခိၚ်ကာလ ၜိုတ်ထပှ်စှော်သၞာံပြၚ်ပြၚ်ဏံ မက္တဵုဒှ်အာဘာအ္စာတၠသေံတံ ကြပ်အိုတ်အာရောၚ်ဂှ် သ္ဂောံဆဵုကၠုၚ်။
ပ္ဍဲဍုၚ်ပိုဲတေံပၠန်၊ ဘာမန်ပိုဲမကၠောံဗက်ဒၟံၚ် ဗီုဍုၚ်သေံကီုဂှ် ပြယာဲဍေံမံက်ဒၟံၚ်သ္ဂောံဆဵုညာတ်ဒၟံၚ်ဗီုပြၚ်ဍေံ၊ ညံၚ်ရဴဟဂွံက္တဵုဒှ်အာဗီုဍုၚ်သေံဂှ် ခမဳသၚ်မန်ပိုဲ ညးညးအဲအဲ မဂ္စာန်လွဳပရာဒၟံၚ်အိုတ်ဂှ် ပိုဲသ္ဂောံဆဵုသ္ဂောံတီ၊ ဂကူပိုဲသ္ဂောံတန်တဴကၠုၚ်မာန် ဗီုကဵုတ္ၚဲဏံဝွံ ဟိုတ်နူကဵု ခမဳသၚ်မန်ပိုဲရောၚ်ဂှ် ညးမဒါန်လိက်ဏံ ပတှ်ေစှ်ေလဝ်စိုတ်ဗွဲစၟတ်ရောၚ်၊ ပိုဲသ္ဒးထိုၚ်သးတဴ ဂုန်စရာဲခမဳသၚ်တံ ဗွဲမလောန်ဟေၚ်။
ဂၠိုက်ဂၠာဲရံၚ်ဝၚ်ပိုဲမ္ဂး မန်ပိုဲမချဳဒရာၚ်ကၠောန်ကၠုၚ်လဝ်သွက်ဂကူပိုဲ မပ္တိုန်ကၠုၚ်လဝ်ဝၚ်နူကဵုတမၠာတမၠာတေံဂှ် အတိုၚ်မစၞောန်ထ္ၜးလဝ်ဗွဲမသၟဝ်တေံ ဗွဲခမၞန်မသ္ဂောံဆဵုကၠုၚ်ရောၚ်။
(က) သ္ပပ္တံကဵုလဟီုအ္စာဝၚ်တမၠာပိုဲ ပစၟတ်သမ္တီကၠုၚ်လဝ် ဝၚ်ဂကူပိုဲ ပ္ဍဲကဵုလိက်ဝၚ်ဗပိုတ်တမၠာတမၠာတေံဂှ် ဍုၚ်မန်ပိုဲမသ္စပတန်ကၠုၚ် နူကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (B.C 1000) တေံရောၚ်၊ သၟိၚ်သုဓမ္မဝနဂှ် ပ္တန်ဍုၚ်သုဓမ္မဝတဳ၊ ဝုတ်ဒိုဟ်ဍုၚ်သဓီုလၟုဟ်၊ မဆက်အုပ်ဓုပ်ကၠုၚ် သၟိၚ်(၂၄)တၞောဝ်၊ တုဲမသုန်ဂြာံစှ်ေအာ နဒဒှ်ရးနိဂီုမွဲ။
(ခ) ကြဴဝွံ ဝုတ်ဒိုဟ်ဋ္ဌာန်ဂှ်ပၠန် သၟိၚ်ကဏ္ဏကာရ၊ မပ္တန်ဍုၚ်သုဘိန္နရာဂရတုဲ အုပ်ဓုပ်ဆက်ကၠုၚ် သၟိၚ်(၃)တၞောဝ်တုဲ ဍုၚ်ဂှ် သုန်ဂြာံအာပၠန်။
(ဂ) ဗွဲကြဴ ဍုၚ်သုဘိန္နရာဂရလီုအာတုဲ ပ္ဍဲဝုတ်ဒိုဟ်ဂှ်ပၠန်၊ သၟိၚ်ဥမဝ်ပ္တန်ဍုၚ် မဆက်အုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ်အာသၟိၚ်(၅)ဒတောဝ်သၞောဝ်၊ ဗွဲကြဴဍုၚ်ဂှ် မသုန်ဂြာံအာပၠန်။
(ဃ) သ္ပပ္တံကဵုဒတောဝ်တၞောဝ်သၟိၚ် သုဝဏ္ဏဘုမ္မိ နူကဵုသၟိၚ်သဳဟရာဇာ ကၠာတဳလပိုန်ကျာ်တြဲပိုဲဟွံဂွံက္တဵုဒှ်ဏီ၊ စဴအာသွဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (B.C 543) စဵုကဵုစိုပ် လက်ထက်သၟိၚ်မနူဟဝ်၊ သၟိၚ်(၅၃)တၞောဝ်၊ သက္ကရာတ်ခရေတ်(A.D 1050)ဂှ်၊ သၟိၚ်ဗၟာအနုရုဒ္ဓာ မဗ္တိုက်သီကေတ်တုဲ ဍုၚ်သုဝဏ္ဏဘုံမ္မိ လီုအာ။
(ၚ) သ္ပပ္တံကဵုဒတောဝ်တၞောဝ် သၟိၚ်ဟံသာဝတဳ နူကဵုသၟိၚ်သမလ ဝိလ သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 573)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၁၁၆)၊ စဵုကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 761)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၃၀၄)၊ စိုပ်လက်ထက်သၟိၚ်တိဿရာဇာ(၁၇)တၞောဝ် သၟိၚ်လက်ကရဴအိုတ် သုန်ဂြာံအာပၠန်။
(စ) ကြဴဂှ်မဂဒူ သၟိၚ်ဝါရေဝ်ရောဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1287)၊ ကာလသက္ကရာတ်သာသနာ (၁၈၃၀)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ်(၆၄၉)၊ ဂ္ဇံနန်မုဟ်တၟံ၊ စိုပ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1348)၊ ကာလ သက္ကရာတ်သာသနာ(၁၉၈၁)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၇၁၀)၊ သၟိၚ်ဗညာဥူ မကၠောံအာဗဂေါ ပ္တန်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ၊ စိုပ်ကၠုၚ်လက်ထက် သၟိၚ်ဒကာရတ်ပိ (၁၁)သၞောဝ်ဒတောဝ်ဂှ် သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ သီကေတ်တုဲ အဆက်သၟိၚ်ပိုတ်အာ။
(ဆ) ကြဴဂှ် ပ္ဍဲဟံသာဝတဳ သၟိၚ်ဍောတ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1551)၊ ကာလ သက္ကရာတ်သာသနာ (၂၀၉၄)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၃)၊ မဒှ်သၟိၚ်ၜါဂိတုလ္ပာ်တုဲ စဴအာသွဝ်။
(ဇ) ကြဴဂှ် သၟိၚ်ဓဝ်၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1551)၊ ကာလ သက္ကရာတ်သာသနာ (၂၀၉၄)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၃)၊ ဒှ်သၟိၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1553)၊ ကာလသက္ကရာတ်သာသနာ (၂၀၉၆)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၅) စဴအာသွဝ်။
(ဇျ) ကြဴဂှ် သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1740)၊ ကာလသက္ကရာတ်သာသနာ (၂၂၇၄)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၀၂)၊ တိုန်ဒှ်သၟိၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1747)၊ ကာလသက္ကရာတ်သာသနာ (၂၂၉၀)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၀၉)၊ ဒဴလုပ်အာဍုၚ်သေံ။
(ည) ကြဴဂှ် ဗညာဒလ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1747)၊ ကာလသက္ကရာတ်သာသနာ (၂၂၉၀)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၉) တိုန်ဒှ်သၟိၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1757)၊ ကာလသက္ကရာတ်သာသနာ (၂၃၀၀)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၉)၊ သၟိၚ်ဗၟာ အံၚ်ဇြေယျ တ္ၚီုဂွံအာဍုၚ်ဟံသာဝတဳ၊ ဍုၚ်ဟံသာဝတဳမလီုအာတုဲ မန်တံမစိုပ်ကၠုၚ်ကဆံၚ်လၟုဟ်ဟေၚ်၊ သွက်ကောန်ဂကူပိုဲ သ္ဂောံတီဝၚ်ဇကူ။
သွက်ညးမလ္ၚတ်ဝၚ်တံ သ္ဂောံစၟတ်သမ္တီလဝ်ညိညဂှ် ညးမဒါန်လိက်ဏံ မကဵုဏာဓဝ်သတိညိရအဴ၊ တၞဟ်သ္အာၚ်ဟွံသေၚ်၊ ယဝ်ရကောန်ဂကူတံ မိက်ဂွံချူခၞံပရောပရောမွဲမွဲကီုကဵုဒှ် လိက်ပရၚ်၊ လိက်ပရေၚ်ဒဒှ်မွဲမွဲကီု၊ ဝၚ်ပူဂဵု၊ ဝၚ်ဍုၚ်၊ ဝၚ်သၟိၚ်၊ ဝၚ်အိုတ်သီုတံမ္ဂး မသ္ဒးချူခၞံနကဵုဓါတ်စိုတ် ဓမ္မဓိဋ္ဌာန်ရောၚ်အဴ၊ မဗက်စကဵုမုက်မတ်၊ ဗက်စကဵုပ္စဲပူဂဵု၊ ဗက်စကဵုဂကောံသ္ကံဗော်၊ ဗက်စလ္ပာ်မုက်ဂကူမသတံဟွံဂွံ၊ မစွံလဝ်မရၚ်တၠုၚ်လဝ်သွက်ဖဵု ကောန်ဂကူဇကုဗွဲဂတတုဲဟေၚ် ပရေၚ်ဒဒှ်ဍာံဍာံဂှ် သွက်သ္ဒးချူနွံ၊ သွက်သ္ဒးဟီုနွံ၊ သွက်သ္ဒးဂးနွံတဴအိုတ်မ္ဂး၊ ချူဂံၚ်ဂံၚ်သ္ကာသ္ကာအိုတ်ညိဂှ် မဗ္တိုက်ဖ္အောဝ်ဏာဗွဲမသ္ဇိုဟ်နက်ရအဴ၊ ဝၚ်ဂှ် မဒှ်အ္စာအဓိကသွက်ကောန်ဂကူပိုဲဟေၚ်၊ ကောန်ဗွဲကြဴစဴဗွဲဂတပိုဲ သ္ဂောံဆက်ကၠောန်အာဒး၊ သ္ဂောံဆက်ကွာ်ဂၠံၚ်တရဴဒး၊ ပရောပရေၚ်ခိုဟ်ဂှ်သ္ဂောံဂိုၚ်ကေတ်၊ ဟွံသၟဟ်တးတံဂှ် သ္ဂောံဝေၚ်ဒးပါဲဒး၊ သ္ဂောံကၠောန်ဒးအာပ္ဍဲအဓာန်ဂတရောၚ်။
ယဝ်ရသ္ဒးပ္တိုန်ထ္ၜးကဵုဗွဲသာဓက ပ္ဍဲကဵုဝၚ်မကြပ်အိုတ်ပိုဲညိညမ္ဂး၊ မဆေၚ်စပ်ကဵုဗော်ဍုၚ်မန်တၟိပိုဲကဵုအလဵုအသဳပၞာန်ဗၟာတံ၊ မကေတ်ကၠုၚ်လဝ်ဓဝ်ကၠိုဟ်ခၠၚ်ညးသ္ကံ၊ ပရေၚ်ဒေါံပန်ပှော်ဂှ် ကောန်ညးဍုၚ်မန်တံ သီုခမဳသၚ်ခရှ် တီဒၟံၚ်သီုညးဖ္အိုတ်။ သ္ပဟိုတ်နူကဵုပရေၚ်မဒေါံပန်ပှော်တုဲ သွက်ကောန်ဂကူပိုဲ ဒတုဲဖဵုရဴသာ်ဝွံ မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်၊ မရေၚ်ပွမယုတ်ဒေက်စှ်ေ သာ်လဵုပိုဲသ္ဒးဆဵုဂဗကၠုၚ်၊ ပရေၚ်ၜါပြကာဝွံ လ္ပာ်လဵုအာလေဝ်ဍေံ မသ္ဇိုၚ်စှ်ေဒၟံၚ်ဂှ် ညးညးအဲအဲ မသ္ဂောံဆဵုဒၟံၚ် ဗွဲမကၠးဖ္ဍးရဟေၚ်၊ ညးမနွံတာလျိုၚ်တံဂှ် ဗွဲမဂတာပ်အခိၚ်သွက်သ္ဂောံပ္လေဝ်ပ္လေတ်ထောံပွကဵုလညာတ်မဟွံစှ်ေကဵုသဘဴ မဟွံတုပ်ကဵုစိုတ် ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန် ခမဳသၚ်တံညးဂမၠိုၚ် မနွံပၟိက်တံဂှ်ဟေၚ်၊ မဗ္တိုက်ဖ္အောဝ်ဏာနမေတ္တာရအဴ။
ပ္ဍဲကဵုအရာချူခၞံဝၚ်ဂှ် ပရေၚ်ဒဒှ်ဍာံဍာံဟေၚ် ညးမဒါန်လိက်ဏံ မိက်ဂွံကဵုချူခၞံရောၚ်၊ ဒးကောဒေံညး ဒးဗော်ညး ဒးဂကူညး ဒးဂကူမသညးတုဲ ဝၚ်မပ္ကီုပရာပ်ကၠုၚ်လဝ် ယုတ်ယုတ်မာမာတံ လုတ်လုတ်လီုလီုတံဂှ် မကၞိက်လဒဵုလဝ် မဆေၚ်စပ်ကဵုမရၚ်တၠုၚ်ကၠောန်ကၠုၚ်လဝ် ဒတုဲဖဵုသွက်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံဂှ် ဟွံပ္တိုန်စုတ်လ္တူမုက်တၞးလိက်ဝၚ်မၞး တာလျိုၚ်ညးမခၞံဝၚ်ဂှ်ဟွံပြေ၊ မဗက်စတဴဆန္ဒကတိရောၚ်၊ ပိုဲသ္ဒးစၟတ်သမ္တီတုဲ နဒဒှ်အ္စာမခၞံဝၚ်ခိုဟ်မွဲဟွံဒှ်တဴဟေၚ်၊ ဒဒှ်ဍာံဍာံ ခိုဟ်ကီုပရေံကီု သ္ဒးပ္တိုန်လဝ်ရောၚ်။
နနဲသၞောဝ်ဓဝ် မစေန်ဆက်စှ်ေကၠုၚ်လဝ် နူကဵုအတိက်တမၠာတေံမွဲဂှ် “ၝောံတဲပရေံမ္ဂး ၝောံတဲဂှ်သ္ဒးကုတ်ထောံ” ရောၚ်ဟေၚ်၊ ဒၞာဏံ ပိုဲသ္ဒးကၠောန်ပိုတ်ပိုတ် ချူပိုတ်ပိုတ်ဏောၚ်၊ ဥပမာ သွက်ဓဝ်ပၠန်ဂတးပိုဲသ္ဂောံလီုလာ် သ္ဂောံစိုပ်အာကဆံၚ်ဏံဂှ် ညးဂှ်မွဲမရၚ်တၠုၚ်ဗ္စိုပ်လဝ်ကဵု ညးမရၚ်တၠုၚ်ဗ္စိုပ်လဝ်ကဵုတံဂှ် ပ္ဍဲဝၚ်ပိုဲမဆက်ခၞံကၠုၚ်ဗွဲကြဴဏံ ပိုဲသ္ဒးပ္တိုန်စုတ်လဝ်ပ္ဍဲကဵုမုက်လိက်ဝၚ်ပိုဲ ချိုတ်ချိုတ်ပၠိုတ်ပၠိုတ်ထေက်ရောၚ်၊ ညးမဒါန်လိက်ဏံ မနွံဆန္ဒရဴသာ်ဝွံဟေၚ်၊ ပရောပရာခိုဟ်ဖ္အိုတ်မချူခၞံလဝ်ဂှ် ဍေံဟွံစှ်ေကဵုဗဗွဲဓဝ်ဟေၚ်။
ဟိုတ်ညးမဒါန်လိက်ဏံ ဆက်ဂွံအာဝၚ်မန် နူကဵုဝၚ်မန်ဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံတုဲ၊ သွက်သ္ဂောံခၞံပ္တိတ် လိက်ကၞပ်ဝၚ်မန် ဗွဲမဂတာပ်ခေတ်မွဲ ဗွဲမဒးရးဂှ်မာန်ကၠုၚ်ကီု။
နူဂှ်အဲမဆက်ခၞံအာဝၚ်မန်မွဲကၞပ်ဗွဲတရး နူကဵုမသ္စပ္တံကၠုၚ်ဍုၚ်မန်တေံ၊ မသ္ပသ္ဇိုၚ်ကဵုဝၚ်မန်မပ္တိတ်ပ္ဍဵုလဝ်ဗီု ပ္ဍဲဍုၚ်သေံၜါကၞပ်ဗွဲကိုပ်ကၠာ၊ ဝၚ်မန်ဒဴလုပ်ဍုၚ်သေံဗွဒုတိယ၊ ဝၚ်သ္ဇိုၚ်ကောန်ဂကူမန် ဗွဲတတိယတုဲ၊ မချူခၞံမာန်အာ ဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ်ရောၚ်ဟေၚ်ဂှ် မက္တဵုဒှ်တိုန်ဓဝ်သောမနုဟ် ပူမှ်တိုန်ပ္ဍဲစိုတ်ဗွဲမလောန်တုဲ မတၚ်ဏာဂုန်ကဵု အ္စာကွိလိက်တြေံမန် မဟိမုနာဲဓဳရ သောာၚ်လှက် ဍုၚ်ၜၚ်ကံက် ဗွဲမလောန်ဟေၚ်။
ကမၠောန်မဟွစှ်ေကဵုဗဗွဲဓဝ်တံဂှ် ဝေၚ်ပါဲအိုတ်ညိ၊ ညးဂှ်မွဲဝၚ်လီုလီု ဝၚ်ဇကုဂှ်လ္ပကဵုလီုညိ၊ ဝၚ်လီုတုဲမ္ဂး ၜိုန်လမျီုမဂျိုၚ်ဒၟံၚ်ကီုလေဝ် မတုပ်တဴဒၟံၚ်ညံၚ်ရဴ မၞိဟ်ချိုတ်ချိုတ်မွဲကီုဂှ် သ္ဒးစၟတ်သမ္တီလဝ်ထေက်ရောၚ်ဟေၚ်။
(နာဲထောန်ဝဵု) − ညးမဒါန်လိက်၊ ခေတ္တ ဝၚ်ကံက်
ဂလာန်ညးမဒါန်လိက် အုပ်နိဂီု ။
ရာဇဌာနဳ မန်
ပလေဝ်ဒါန်ရာဇဋ္ဌာနဳ မန်ဗွဲကိုပ်ကၠာ
ပလေဝ်ဒါန်ရာဇာဋ္ဌနဳကိုပ်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲတိုက်ဨယှသ္ကုတ်ဗၟံက်သမၠုၚ်ကျာဏံ သ္ဒးစၞောန်ထ္ၜးကဵုမ္ဂး မဒှ်ရာဇဇဋ္ဌနဳမန် နွံသ္ကုတ်သမၠုၚ်ကျာ မဟီုဒၟံၚ်ဍုၚ်ဗၟာလၟုဟ်ဟေၚ်၊ ရာဇဋ္ဌာနဳမန်ပိုဲ ပ္ဍဲကဵုအခိၚ်အခါတေံဂှ် မနွံကဵုယေန်သၞာၚ်, လိက်ပတ်, သာသနာ, ကဆံၚ်မသၠုၚ်တဴ ဗွဲမလောန်သန်ရောၚ်၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဂကူမွဲမဂၠိုၚ် မပ္တံကဵုဂကူဗၟာ, ဂကူသေံတံ၊ သ္ဒးသ္ပသ္ဇိုၚ်ကဵု ဂကူမန်တံတုဲ ညးတံမကလိဂွံကၠုၚ် မတွံဂး လိက်ပတ်, ပရေၚ်ယေန်သၞာန်ကဵု ပရေၚ်လ္ပာ်သာသနာအိုတ်ရောၚ်။
ဂကူမန်မတန်တဴဒၟံၚ် ပ္ဍဲဂၠးတိလမၠးလတာ က္ၜဳသက်တိုက်ကဵု ဒေသပ္ဍဲဂၠးတိလမၠးလတာက္ၜဳသၚ်လောန်တံဂှ် နူကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (B.C 1089)၊ ကၠာတဳလပိုန်ကျာ်တြဲပိုဲ ဟွံဂွံက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ဏီ(၅၀၀)သၞာံတေံ၊ မပ္တန်ဗဒှ်ကၠုၚ်လဝ် ရာဇဋ္ဌာနဳမွဲ မဟိမု ‘ သုဓမ္မဝတဳ’ (လၟုဟ်ဍုၚ် ‘သဓီု’ ညးမကော်ခဴစရောၚ်၊)။ သၟိၚ်ပ္တန်ရာဇဋ္ဌာနဳဂှ် မနွံယၟု ‘သုဓမ္မာနဝရာဇာ’၊ သ္ပပ္တံနူသၟိၚ်ဂှ်တုဲ သၟိၚ်မန်ပိုဲအဆက်အဆက် (၂၄) တၞောဝ်ဒတောဝ်ဆက်တုဲ အုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ်ကၠုၚ် လၟုဟ်သၞာံ (၃၂၈)။ ကၞောတ်တဲ ဍုၚ်သုဓမ္မဝတဳဂှ် မသုန်ဂြာံဗၠိုက်တၞီစှ်ေအာ စဵုကဵုစိုပ်အာကဆံၚ် နီဂီုကွာန်ရး ဗွဲသမညမွဲပၠန်။
ဗွဲကြဴကာလမစိုပ်ကၠုၚ် သက္ကရာတ်ခရေတ် (609 B.C)၊ ကၠာတဳလပိုန်ကျာ်တြဲပိုဲ ဟွံဂွံက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ဏီ (၂၀) သၞာံပၠန်ဂှ်၊ ပ္ဍဲဒၞာဲဍုၚ် သုဓမ္မဝတဳဝွံဟေၚ် သၟိၚ်မ္ဂးယၟု‘သဳဟရာဇာ’ ကၠုၚ်ပ္တန်ရာဇဋ္ဌာနဳပၠန်။ သၟိၚ်မရာတ်ဂှ် မပြံၚ်သၠာဲကၠေံယၟု ရာဇဋ္ဌာနဳတြေံဂှ်တုဲ မခုတ်ခဴပ္တန်ထောံယၟုတၟိ မတွံဂး ‘သုဝဏ္ဏဘူမိ’ပၠန်။ သ္ပပ္တံနူကဵုသၟိၚ် သဳဟရာဇာတုဲ သၟိၚ်အဆက်အုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ်ကၠုၚ် ရာဇဋ္ဌာနဳသုဝဏ္ဏဘုမ္မိဂှ် မစိုပ်ကၠုၚ်လၟိဟ်မဂွံအဆက်သၟိၚ်(၅၉)တၞောဝ် လက်ကရဴအိုတ် မတွံဂး ‘သၟိၚ်မနူဟဝ်’ဂှ်၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1044-1077)၊ သၟိၚ်ဗၟာ ‘အနုရုဒ္ဓာ’ (အနော်ရထာမၚ်းစော)၊ ဇက်စှ်ေကၠုၚ်ကဵုပၞာန်နူဍုၚ်ဗကာံ (ပေါက်ကန်)၊ မတ္ၚီုကေတ်ဍုၚ်သုဝဏ္ဏဘူမိ (ဍုၚ်သဓီု)။ ဍုၚ်သုဝဏ္ဏဘူမိ မစှ်ေစိုပ်အာ သၟဝ်သ္ကေံတဲဗၟာတံ၊ သၞာံဍုၚ် သုဝဏ္ဏဘူမိ (ဍုၚ်သဓီု)ပိုဲ၊ မစှ်ေအာ လုပ်အာအသၟဝ်တဲသၟိၚ်ဗၟာ အနုရုဒ္ဓာဂှ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1057)၊ နကဵုသက္ကရာတ်သာသနာမ္ဂး(၁၆၀၀)။ ကာလဂှ် တၠပညာမန်တံကီု ခမဳသၚ်မန်တံဗွဲမဂၠိုၚ်ကီု၊ သီုကဵုကပေါတ်ကညောတ်ထေက်တန်ကဵုၚုဟ်မးဗွဲမဂၠိုၚ်၊ နကဵုစိၚ်ဗၠာဲ(၃၀)ဖ္ဍိုက် ဗၟာတံပၠံၚ်ဗ္တိုက်ပ္တိုန်ဏာဍုၚ်ဗကာံဍေံတံ၊ သီုကဵုသၟိၚ်မနူဟဝ်၊ ကေုာံဂကူဝေါၚ်သ တၞောဝ်ဒတောဝ်သၟိၚ်ပိုဲဖ္အိုတ်၊ သ္ပတွဵုနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ သၟိၚ်အနုရုဒ္ဓာ ကဵုခမဳသၚ်မန်တံ၊ ပ္တန်သာသနာပ္ဍဲဍုၚ်ဗကာံ ကဵုတၠပညာမန်တံဗ္တောန်ကဵု ကွတ်ပါန်နာနာသာ်။ သ္ကဵုဖျေံဒၠောံဗ္တောန်ကဵုလိက်ပတ်ကဵုဂကူဗၟာတံအိုတ်တုဲ၊ ဗၟာတံမစိုပ်ကၠုၚ်ကဆံၚ်လၟုဟ်ရောၚ်ဟေၚ်။
- ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ် သဳရိဓမ္မာသောကရာဇာ (မဒှ်ကောန်သၟိၚ်သဳဟရာဇာ) ဒှ်ဂွံသၟိၚ်(၈)ဂိတုဂှ်၊ သ္ပဟိုတ်ကဵုမှာထေရ်ဂဝံပတိတုဲ ကျာ်တြဲမွဲဟာန်ကေုာံခမဳတၠအရှန်ၜါလက်ဇကု၊ မက္ညကၠုၚ်ဍုၚ်သုဝဏ္ဏဘုမ္မိ၊ ပ္ဍဲကာလဂှ် ကျာ်တြဲဂွံ(၈)ဝှ်။ မှာထေရ်ဂဝံပတိဂွံ(၃)ဝှ်တုဲ၊ အယုက်ဂွံ(၄၀)။ (စပ်ကဵုပရောကိစ္စဏံ ဝၚ်ကၞပ်မွဲကဵုမွဲ မသ္ဂးလဝ်ဟွံတုပ်ညးသ္ကံ တၠပညာတံ ချပ်ဗ္စာဏာကေတ်အိုတ်ညိ)၊ မကၠုၚ်နူကဵုဝၚ် ( History of Burma by Lieut-General Sir Arthur P.Phayre)/
စိုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 572)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်သာသနာ (၁၁၁၆)။ သမလဝိလမတံ ကောကဵုဒေံညးၜါ ပြာပ်ကၠောံစိုပ်ကၠုၚ် ဒၞာဲဋ္ဌာန်ဍုၚ်ဗဂေါပစ္စုပ္ပန်လၟုဟ် နူကဵုဍုၚ်သဓီုတုဲ ကၠုၚ်ပ္တန်ရာဇဋ္ဌာနဳမွဲ မနွံယၟု ‘ ဟံသာဝတဳ’ ။ ဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ် သ္ပပ္တံနူကဵုသၟိၚ်သမလတုဲ သၟိက်ဆက်အုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ် သ္ပကၠုၚ်သၟိၚ်(၁၇)တၞောဝ်ဒတောဝ်။ ကြဴအိုတ် သၟိၚ်တဿရာဇာ၊ ဂွံလၟိဟ်သၞာံ (၂၀၈)၊ တုဲလဟုတ်သုန်ဂြာံစှ်ေအာ ကဆံၚ်ကွာန်ရးနဳဂီုဗွဲသာမညမွဲပၠန်ဟေၚ်။
အဃောကာလဂှ် အခါမစိုပ်ကၠုၚ် သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 600)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၁၄၃)၊ ဂကူမန်တံမတန်တဴဒၟံၚ် ပ္ဍဲဂၠးတိလမၠးလတာက္ၜဳ ‘စောဖြယျာ’ ဍုၚ်သေံလၟုဟ်တံဂှ် ပ္တန်ဗဒှ်ပ္တိုန်ကၟိန်ဍုၚ်မွဲမနွံယၟု ‘ဒွာရဝတဳ’။ ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဂှ် မနွံဒၟံၚ်ဒၞာဲဋ္ဌာန်ဒေသလ္ပာ်ဖာပလိုတ်ၜၚ်ကံက် ခရာၜိုတ်(၅၈)ကဳလဝ်တေံ။ ရာဇဋ္ဌာနဳနဂရပထမ ‘နခန်ပထမ်’မွဲ။ တုဲ ပ္ဍဲဋ္ဌာန်ဒေသ လ္ပာ်သၟတ်ကျာၜၚ်ကံက် တရဴခရာၜိုတ် (၁၅၃)ကဳလဝ်၊ ရာဇာဋ္ဌာနဳ‘လဝေါ’ (လပ်ပူရဳ)ဂှ်မွဲ၊ ပ္တန်ဗဒှ်ကၠုၚ်ရာဇဋ္ဌာနဳ ဍုၚ်မန်ၜါဍုၚ်ပၠန်။
ဂကူမန်မနွံဒၟံၚ် ပ္ဍဲဂၠးတိလမၠးလတာက္ၜဳ စောဖြယျာတံဂှ် ပ္ဍဲသၞာံသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 661)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၂၀၄)၊ ပ္တန်ရာဇဋ္ဌာနဳမွဲ နွံယၟု ‘ဟရိဘုဥ္ဇယ’ (လၟုဟ် ဍုၚ်လာံဖုန်)သေံ၊ မနွံလ္ပာ်သၟဝ်ကျာၜၚ်ကံက် ခရာတရဴ(၆၆၇)ကဳလဝ်။ ဨကရာတ်ၝောံ မဟိမု‘စာမ္မဒေဝဳ’ နူဍုၚ်လဝေါဂှ် တိုန်ဂ္ဇံနန် ပ္ဍဲရာဇဋ္ဌနဳဂှ်ဟေၚ် သ္ဂောံတီ။
ရာဇဋ္ဌာနဳ ဗၟာဗွဲကိုပ်ကၠာ
ပလေဝ်ဒါန်ရာဇာဋ္ဌာနဳဗၟာဗွဲကိုပ်ကၠာ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (B.C 483)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၆၀)၊ မဒှ်တဴတၞောဝ်ဒတောဝ် ဂကူတိဗက်ဗၟာတံ၊ မကၠုၚ်ပ္တန်ရာဇဋ္ဌာနဳမွဲ ဗ္ဒာဲဍုၚ်ပြန်လၟုဟ် မကော်ခဴစ ဍုၚ်‘သဳရခေတ္တရာ’။ ကာလမစိုပ်ကၠုၚ် သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 800)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၃၄၃)၊ မပြံၚ်ပဆုဲဏာထောံဍုၚ် လ္ပာ်ဒိုဟ်ဋ္ဌာန်ဒေသ သၟဝ်ကျာတေံတုဲ၊ ထပ်ကလေၚ်ပ္တန်ကေတ် ရာဇဋ္ဌာနဳမွဲ ဗ္ဒာဲဍုၚ်လှိုၚ် မကော်ခဴစ ‘ဟာန်လေန်’ ၊ ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် မစိုပ်ကၠုၚ် (A.D 832)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၃၇၅)။ ကာလဂှ် ဂကူ‘ ထာဲ’ နူကဵုကၟိန်ဍုၚ် ‘နာန်စော’ မတန်တဴဒၟံၚ်လ္ပာ်ဒေသသမၠုၚ်ကျာဍုက်ကြုက်တံ၊ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက် ပလီုပလာ်ထောံတုဲ၊ သ္စပ္တံနူဂှ် ဍုၚ်ရာဇဋ္ဌာနဳဂကူပျူတံ ရးအာနိဂီုစဵုကဵုအခိၚ်အခါဏံရောၚ်။
ဂကူဗၟာတံပ္ဍဲကဵုပစ္စုပ္ပန်ဏံဂှ် ပ္ဍဲတၚ်တေံဟီုလဝ်ဂှ် ဒှ်ဂကူကြုက်တိဗက်၊ မဇက်လုပ်ကၠုၚ်ဗွဲကြဴဂကူပျူတံ မဗၠိုက်တၞီသုန်ဂြာံအာတုဲ၊ ဗွဲကိုပ်ကၠာပ္တန်ဍုၚ်ကွာန်သ္ၚိဋ္ဌာန် ပ္ဍဲတိလမၠးဂၠးက္ၜဳစိၚ် (က္ၜဳဨရာဝတဳ)၊ (လၟုဟ် မကော်ခဴစ ဒေသကျိုက်ချေဝ်၊ ဗတ်ဗၟာ ‘ကျောက်ဆည်’)။ ဗွဲကြဴ ဇြဟတ်မၞိဟ်ဂၠိုၚ်ကၠုၚ်တုဲ၊ ဝၚ်ဗၟာတေံဂး ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 108)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၆၅၁)။ ဝၚ်ဂၠးတိဂးကၠုၚ်လဝ်ဂှ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 849)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၃၉၂) တေံဂှ်၊ ပ္တန်ကၠုၚ်ဍုၚ်ဗကာံ နဒဒှ်ရာဇဋ္ဌာနဳဂကူဗၟာမွဲ ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်ရောၚ်။ သ္ပတွဵုနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ ဂကူဗၟာတံ ကောံကၠုၚ်ညးသ္ကံရောၚ်။
- INSIGHT GUIDES BURMA 1996. APA PUBLICATIONS (HK).
ရာဇဋ္ဌာနဳ သေံဗွဲကိုပ်ကၠာ ကေုာံရာဇဋ္ဌာနဳမုဟ်တၟံ
ပလေဝ်ဒါန်ကလေၚ်သ္ၚေဝ်ဂၠေပ်ရံၚ် ကၟိန်ဍုၚ်မန် ပ္ဍဲဍုၚ်သေံလၟုဟ်မ္ဂး၊ ရာဇဋ္ဌာနဳမန် ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်၊ ဍုၚ်ဒွာရဝတဳဂှ် သၟိၚ်ခမေန် မဟိမု ‘သူရိယဝရမာန်’ (ပထမ)၊ ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1010-1-1050)၊ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ကေတ်တုဲ ပၠောပ်ထောံဂကူမန်တံ အသၟဝ်တဲဂကူခမေန်။ ကာလစိုပ်ကၠုၚ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1238)၊ သက္ကရတ်သာသနာ (၁၇၈၁)၊ ဂကူသေံတံ ဇြဟတ်မဇၞော်ကၠုၚ်တုဲ ဗ္တိုက်ထ္ဍေၚ်ဗ္ဒဴထောံခမေန်တံ။ တုဲသေံတံမပ္တန် ရာဇဋ္ဌာနဳမွဲ မကော်ခဴစယၟု ‘သုခေါဒယ’ လ္ပာ်ဒိုဟ်သၟဝ်ကျာဍုၚ်ၜၚ်ကံက် တရဴခရာ (၄၄၀)ကဳလဝ်။ ဍုၚ်သုခေါဒယဂှ် မဒှ်တဴရာဇဋ္ဌာနဳဂကူသေံတံ ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်ရောၚ်။ သၟိၚ်သေံတၠညးမပ္တန် ဍုၚ်သုခေါဒယဂှ် မဟိမု ‘သိရဳဣန္ဒြာဒိတျ’။
သ္ပပ္တံနူကဵုဂကူသေံတံ မနွံကၠုၚ်ကဵုဍုၚ်ရာဇဋ္ဌာနဳတုဲ သေံတံမဂ္စာန်ခၞံပ္တိုန်လိက်ဂကူသေံ သ္ပသ္ဇိုၚ်နိဿဲကေတ် မအက္ခဝ်ဂကူမန်ကဵုခမေန်။ ကြဴဝွံ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1283)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၈၂၈)။ ‘သၟိၚ်ရာခါမ်ဟေၚ်’ မဒှ်နာဲရာဇဋ္ဌာနဳဍုၚ်သုခေါဒယ မရနုက်ကဵုပိတၞောဝ်တုဲ တၠညးပ္လေဝ်ပ္လေတ်လဟိုဟ်ပ္တိုန် လိက်ပတ်သေံ၊ ညံၚ်ရဴသ္ဂောံစိုပ်ကၠုၚ် ကဆံၚ်လိက်ပတ်သေံ မဆဵုညာတ်မံၚ် မသ္ဂောံဗှ်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲကာလပစ္စုပ္ပန်အခိၚ်အခါဏံရောၚ်။
ရံၚ်သ္ၚေဝ်ဂၠေပ်ရာဇဋ္ဌနဳမန်တံ ပ္တန်ကၠုၚ်လဝ်တုဲ ဟရိဘုဥ္ဇယတေံမ္ဂး၊ ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1292)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၈၃၅)၊ သၟိၚ်သေံမွဲမနွံယၟု ‘မၚ်ရာဲ’ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်သီပၠောပ်ထောံ သၟဝ်တဲတၠညး။ သၟိၚ်မၚ်ရာဲပၠန် ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1296)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၈၃၉)၊ တၠညးမခၞံပ္တန်ဗဒှ်ပ္တိုန်ဍုၚ် ‘ဇျၚ်မှာဲ’ နဒဒှ်ရာဇဋ္ဌာနဳ ကၟိန်ဍုၚ် ‘လာန်နာ’။ သ္ပတွဵုနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ ရာဇဋ္ဌာနဳဟိရိဘုဥ္ဇယဝွံ မလုပ်အာအပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ် လာန်နာ။
စိုပ်ကၠုၚ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1350)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၈၉၃)၊ သၟိၚ်သေံမွဲမနွံယၟု ‘ဖြစောဥဓံၚ်’ ပ္တန်ရာဇဋ္ဌာနဳမွဲမနွံယၟု ‘အယုဒ္ဓယ’ နွံဋ္ဌာန်ဒေသသၟဝ်ကျာၜၚ်ကံက် တရဴခရာ(၇၇)ကဳလဝ်။ သ္ပပ္တံနူကဵုဍုၚ်အယုဒ္ဓယ မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်တုဲ၊ ဍုၚ်သုခေါဒယ ဟွံညဳသာ ဇြဟတ်ဍိုန်စှ်ေကၠုၚ်။ ကၞောတ်တဲ စိုပ်အာသၟဝ်တဲ ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ ။
သၟိၚ်သေံမအုပ်ဓုပ်အယုဒ္ဓယကဵု သၟိၚ်သေံမအုပ်ဓုပ်ဇျၚ်မှာဲ (ကၟိန်ဍုၚ်လာန်နာ)တံဂှ်၊ သ္စပ္တံနူကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1390)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၉၃၃)၊ ဗ္တိုက်ဒၟံၚ်ကေုာံရၚ်သ္ကံဍုၚ်မွဲကဵုမွဲ ပွိုၚ်ၜါကၠံသၞာံပြၚ်ဟေၚ်။
ရာဇဋ္ဌာနဳဍုၚ်မုဟ်တၟံ
‘မုဟ်တၟံ’ လၟုဟ်မုတ္တမ ရာဇဋ္ဌာနဳမန်တၟိမွဲ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1287)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၆၄၉)၊ သၟိၚ်ဝါရေဝ်ရောဝ်(မဂဒူ) ခၞံဗဒှ်တုဲ၊ ဒုၚ်ပသေက်သၟိၚ် တိုန်ဂ္ဇံနန်။ သ္ပပ္တံနူဂှ်တုဲ ဍုၚ်မုဟ်တၟံဂှ် ကလေၚ်တန်ဒှ်ကၠုၚ် ဍုၚ်ရာဇဋ္ဌာနဳမန်တံပၠန်ရောၚ်။ ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ် −−−
- သၟိၚ်ရာံခါမ်ဟေၚ်ဂှ် မဒှ်ခါံသဳမဂဒူတုဲ၊ လက်ထက်မအုပ်ဓုပ်တုန် A.D 1279-1299. (သက္ကရာတ်သာသနာ ၁၈၂၃−၁၈၄၃)။ ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ = ဍုၚ်ဒျောဒျာ ။
−−−ခရေတ် (A.D 1353)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ(၁၈၉၆)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၇၁၅)၊ သၟိၚ်ဗညာဥု တၠညးမဒှ်ဒတောဝ် သၞောဝ်သၟိၚ်ဝါရေဝ်ရောဝ်(မဂဒူ) ထပှ်အဆက်၊ ပြံၚ်ကၠောံစိုပ်ကၠုၚ်တိဍာ် ဋ္ဌာန်ဒေသဗဂေါ၊ ကလေၚ်လဟိုဟ်ပ္တိုန်ဍုၚ်ဗဂေါ၊ မဟိမုကၠေံ ရာဇဋ္ဌာနဳဟံသာဝတဳတုဲ တိုန်ဂ္ဇံနန်ပ္ကၚ်ရၚ်ဒေသမန်။ သ္စပ္တံနူဂှ်တုဲ (ဍုၚ်ဗဂေါ)ဟံသာဝတဳဂှ် ကလေၚ်က္တဵုဒှ်ကၠုၚ် ရာဇဋ္ဌာနဳ ကောန်ဂကူမန်တံပၠန်။
သၟိၚ်
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ
ပလေဝ်ဒါန်သ္ပပ္တံနူကဵုသၟိၚ်ဗညာဥု တၞောဝ်ဒတောဝ်မဆက်ဂ္ဇံကၠုၚ်နန် ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳ မစိုပ်ကၠုၚ်ဂွံသၟိၚ်(၁၁)အဆက်။ ကာလမစိုပ်ကၠုၚ် သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1526)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၈၈၈)၊ လက်ထက်သၟိၚ်တၠညး ကောန်စဴသၟိၚ်ဓမ္မစေတဳ သၟိၚ်တၠညးဒကာရတ်ပိ၊ မတိုန်ဂ္ဇံနန်ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳတုဲ ခြာဟွံလံ၊ သၟိၚ်ဗၟာမွဲမနွံယၟု ‘တဗၚ်ယှိုဲထဳ’ မဒှ်သၟိၚ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ်( A.D 1531)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၈၉၃)၊ ဂ္ဇံနန်ပ္ဍဲဍုၚ်တံၚ်ဥု မနွံပ္ဍဲဗွဲဒိုဟ်သၟဝ်ကျာဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ တဗၚ်ယှိုဲထဳဂှ် မဒှ်တဴကောန်သၟိၚ် ‘မၚ်ယှေန်သဝ်’ မဒှ်သၟိၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်တံၚ်ဥု၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1486-1531)။ ကောန်ဝုတ်မၚ်ယှေန်သဝ် မဒှ်ၝဲတဗၚ်ယှိုဲထဳဂှ် မဒှ်တဴသမ္ဘသ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော် တဗၚ်ယှိုဲထဳ မနွံယၟု ‘ဗရၚ်နံၚ်’။ ဗရၚ်နံၚ်ဂှ် မဒှ်သ္ကိုပ်ပၞာန် နွံကဵုသတ္တိဗျတ္တိမွဲတုဲ၊ မဒှ်တဴက္တောဝ်မတ် ဇြဟတ်တဗၚ်ယှိုဲထဳလၟိုန်။ တဗၚ်ယှိုဲထဳဂှ် ပ္ကောံဇြဟတ်ဓဝ်က္ဍိုက်ပေၚ်ကၠုၚ်တုဲ၊ ပ္ဍဲကာလမစိုပ်ကၠုၚ် သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1533)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၈၉၅)၊ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်ဒမံၚ်မလကဵုဍုၚ်ဖာသီ။ သီဂွံသီုၜါဍုၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1539)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၀၀)၊ လုပ်တ္ၚီဗ္တိုက်သီကေတ်ထောံ ဍုၚ်ဟံသာဝတဳပၠန်။ သၟိၚ်တၠညးဟံသာဝတဳ ဒကာရတ်ပိ ဒဴလလဴဗၠးတိတ်အာ လ္ပာ်ဍုၚ်ပြန်တေံ။ သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳဂှ် ဆက်ဗက်တ္ၚီုတိုန်အာ ဍုၚ်ပြန်တေံပၠန်။ ဟိုတ်နူကဵုဒပ်ဗၟာတံ နူကဵုဍုၚ်အၚ်ဝတံ စှ်ေကၠုၚ်ရီုဗၚ်ဗ္တိုက်ကဵုဍုၚ်ပြန်ှ်ဟေၚ် တဗၚ်ယှိုဲထဳတံ ကေတ်ဇၞးဍုၚ်ပြန်ဟွံဂွံ။ ဗွဲကြဴဟွံလံ သၟိၚ်တၠညးဒကာရတ်ပိ၊ မစဴအာသွဝ် ပ္ဍဲဍုၚ်ပြန်ရောၚ်ဟေၚ်သ္ဂောံတီ။ၜ
‘သၟိၚ်တၠညးဒကာရတ်ပိ’ ဂှ်၊ ဒှ်သၟိၚ်မန် တၞောဝ်ဒတောဝ်အဆက်သၟိၚ်ဗညာဥု (၁၁)တၞောဝ်ရောၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1530)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၈၉၂)၊ တၠညးဇက်ပၞာန် အာလုပ်တ္ၚီုကၟိန်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ၊ သီဂွံဍုၚ်မနွံပ္ဍဲပယျဵု မပ္တံကဵုဍုၚ်ကမ္မရဳ၊ ဍုၚ်သုဖာန်ပူရဳတံတုဲ ကၠာဟွံစိုပ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယဏီ ဇွောံမအိုတ်အာ။ သ္ဒးပိုတ်ဒပ်ပၞာန် ဆုတ်ကလေၚ်စဴကၠုၚ်။ သၟိၚ်ဒကာရတ်ပိဂှ် ဟွံလဟိၚ်ပ္ဍဲအရာကိစ္စပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် လဟိၚ်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲအရာကိစ္စလုပ်ဝေၚ်ဂြိုပ်ဗက်စိၚ် မဇၞော်ကဵုဇြဟတ်ရောၚ်။ ဂွံအယုက်(၁၆)သၞာံဒှ်သၟိၚ်။ ဂ္ဇံနန်ပွိုၚ်(၁၄)သၞာံတုဲ ပ္ဍဲကဵုအယုက်(၃၀)သၞာံဂှ်စဴအာသွဝ်။ ကာလသၟိၚ်ဒကာရတ်ပိစဴအာသွဝ်တုဲ အမာတ်သ္ကိုပ်ပၞာန် သရာဲသ္ဂံၚ်မန်တံဗွဲမဂၠိုၚ် ကလေၚ်စဴကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ လုပ်ခစသၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ။
ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1541)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ်(၉၀၄)၊ သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ လုပ်တ္ၚီုဍုၚ်မုဟ်တၟံ။ ဂွံထဝ်သြန်ဗွဲဂမၠိၚ်။ နူဂှ်ဆက်ဇက်ကၠောံအာ တ္ၚီုမတ်လမၠီု၊ စိုပ်ဒဵုဓဝါဲ။ သီဂွံအိုတ်တုဲ ကလေၚ်ဇက်စဴကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳပၠန်။ စိုပ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳတုဲ ဒုၚ်ပသေက်ဒဒှ်မဒှ်သၟိၚ်မအုပ်ဓုပ်ကၟိန်ဍုၚ် သကုတ်ဗွဲအသၟဝ်ဍုၚ်ဗၟာ။ စိုပ်သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1542)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၀၄)၊ မလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ပြန်မွဲဝါပၠန်ဂှ် သ္ဒးဗိုၚ်လဝ်ဗၞတ်(၅)ဂိတုဲမှဟေၚ် မဂွံပေါဲအံၚ်ဇၞး။ စိုပ်သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D ၅၄၄)၊ သက္ကရတ်ဍုၚ် (၉၀၆)၊ ဇက်တိုန်ပၞာန် လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်အၚ်ဝ၊ သီုကဵုဍုၚ်ဗကာံ။ သီဂွံဍုၚ်တံဂှ်တုဲ ထပ်ဒုပ်ပသေက်ပ္ဍဲဍုၚ်ဗကာံ နဒဒှ်သၟိၚ်မအုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ်ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာသ္ကုတ်အဒေါဝ်ပၠန်ဟေၚ်။ ပ္ဍဲကဵုမစိုပ်သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1546)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၀၈)၊ ကလေၚ်ပၠန်ဇက်စှ်ေကၠုၚ် ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ၊ ထပ်ဒုၚ်ပသေက် နဒဒှ်သၟိၚ်မအုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ် အလုံကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာမွဲဟေၚ်။ တုဲ တၠညးမခၞံဗဒှ်ထ္ၜုတ်ပ္တိုန်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ နဒဒှ်ရာဇဋ္ဌာနဳ အလုံတိဍာ်တၠညးမဂွံပိုၚ်ပြဳလဝ်တံဂှ်ရောၚ်။
သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳဂှ် ဓဝ်လောဘဇၞော်တဴဗွဲမလောန်ဟေၚ်။ ပ္ဍဲကဵုမစိုပ်ကၠုၚ်သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1567)၊ သက္ကရတ်ဍုၚ် (၉၀၉)၊ ထပ်တုဲလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်သီကေတ်အလုံဍုၚ်ရက္ခေၚ်ပၠန်။ ကြဴဂှ်ဟေၚ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1548)၊ သက္ကရတ်ဍုၚ် (၉၁၀)၊ ဇက်ပၞာန်တိတ်အာဍာန်ကျာ်ပိ၊ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက် ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ ဗိုၚ်ရေတ်လဝ် ပွိုၚ်မွဲဂိတုတုဲ ဟိုတ်နူကဵုသၟိၚ်သေံတံ ဒုၚ်တဝ်စၞေဟ်ဗွဲမသ္ကာတ်မြဟ်ဂှ်ကီု၊ ဟိုတ်နူကဵုဇွောံမတံမအိုတ်အာဂှ်ကီု၊ သ္ဒးဆုတ်ကလေၚ်စဴကၠုၚ် ဟံသာဝတဳပၠန်။ စိုပ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1551)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၄)၊ သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ မဒှ်ဓဝ်အနိစ္စ စဴအာသွဝ်။ ကာလမစဴအာသွဝ်ဂှ် တၠညးမဂွံအယုက်(၃၅)။
သၟိၚ်ဍောတ်
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်ဍောတ်ဂှ် မဒှ်ပူဂဵုကောန်ဂကူမန် ညးမပၠန်သီကေတ်အဝဵုမန် နူကဵုတဲတၠအဝဵုပၞာန်ဗၟာ ညးမလုဟ်ကဵုတိဍာ်ဂကူညးဂမၠိုၚ် သၟိၚ်ဗၟာတၠညးတဗၚ်ယှိုဲထဳဟေၚ်။ ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1551)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၃)၊ သၟိၚ်ဍောတ်မဂစိုတ်ကၠေံသၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳတုဲ မဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်၊ ပ္ဍဲကဵုရာဇဋ္ဌာနဳ ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ ပရောပရာသၟိၚ်ဍောတ်ဂှ် သ္ဒးဇက်ကဵုဇာတ် တၠညးနူအတိက်ညိညမ္ဂး၊ မအံက်ညးတေံဂှ် ဒှ်သၟိၚ်စဍုၚ် ‘ဒသေက်’ ။ သၟိၚ်ဒသေက်ဂှ် အခါကာလလၟောဝ်သၟီဍောတ် တန်ဒှ်ဒၟံၚ်ကောန်ၚာ် အဝဲဗ္တောန်ပညာတေံ အာပ္အပ်ပြာပ်ကဵုကတ်လ္ၚတ်ပညာဇရေၚ်တံဇိုၚ်အ္စာတၠနွံပုန် ‘ဘာအသောကရာံ’ ပ္ဍဲကဵုဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ ကာလပညာက္ဍိုက်ပေၚ်စိုန်သ္ကီုကၠုၚ်တုဲ၊ နွံပိုန်ဂှ် မပြာပ်က္ညအာဇရေၚ်နန် ပ္အပ်ပြာပ်ကဵုကွးဇကု သွက်သ္ဂောံယဵုဒုၚ်ကာဇရေၚ်တံဇိုၚ် သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ။ ဟိုတ်နူမဒှ်ကောန်ကွး သံဃရာဇာမွဲတုဲ၊ သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳဂှ် မခါန်ကၞက်ဖျေံကဵုဒၞာဲ ညးမဒှ်တဴလၟောဝ်သၟိၚ်ဍောတ် ပ္ဍဲကဆံၚ်မၞိဟ်အပ္ဍညးတေံမွဲ။ ဗွဲကြဴသၠုၚ်ပ္တိုန်ကဆံၚ် ခါန်ကၞက်ကဵုနဒဒှ်သ္ကိုပ်ဒပ်မၚ်မွဲလမျီုသၟိၚ်၊ တၠညးသီုမဇိုန်ကဵုတသိုက် ဒုၚ်စသိုၚ်ကဆံၚ်စဍုၚ်သက်တိုၚ်ကို။ ကာလသၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ ဆုတ်ဒဴကျစဴကၠုၚ်ပၞာန် နူကဵုဍုၚ်အယုဒ္ဓယတေံတုဲ၊ သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳဂှ် သုၚ်အရက်ဂၠိုၚ်ကၠုၚ်။ မကြာန်ဓၟာန်ကၠုၚ်။ ဟွံကေတ်ဂၠံၚ်ဍာန်။ ညးဂှ်မွဲဟီုဟွံကလၚ်။ အခါဂှ်သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ ကၠောံအာလ္ပာ်ဍုၚ်မတ်လမၠီု သွက်ဂွံလုပ်ဝေၚ်ဂြိုပ်ဗက်စိၚ်။ သၟိၚ်ဍောတ်ကေတ်အခေါၚ်ဗွဲမချိတ်ပၠိုတ်တုဲ ဂစိုတ်ကၠေံသၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳပ္ဍဲဂြိုပ်ဂှ်။ ဇွသၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳဂှ် အ္စာတၠဓမ္မရာမ အာကပှ်ကေတ်တုဲ စံၚ်ဇွဂြဇုတ်ထောံရောၚ်ဟေၚ် သ္ဂောံတီ။ သၟိၚ်ဍောတ်ဂှ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1551)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၃)၊ ဂိတုပသာ် ဒှ်သၟိၚ်ဒုၚ်စသိုၚ်တသိုက်နန် ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ သ္ဂောံဒှ်သၟိၚ်ၜါဂိတုကပါ်တုဲ ပ္ဍဲကဵုဂိတုခ္ဍဲသဳဂှ် က္တဵုဒှ်ဓဝ်အနိစ္စတုဲ စဴအာသွဝ်။
သၟိၚ်ဓဝ်
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်ဓဝ်တုန် ဒှ်ညးမဂစိုတ်ကၠေံသၟိၚ်ဍောဝ်တုဲ က္တဵုဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်ပ္ဍဲကဵုဍုၚ်ဟံသာဝတဳပၠန်။ မအံက်တၠညးဂှ် မဒှ် ‘သၟိၚ်ဗညာရာစေဝ်’ ညးမဒှ်ကောန်သၟိၚ်ဓမ္မစေတဳ။ မိအံက်ဇကု ဟိုတ်နူကဵုဟွံဒှ်မၞိဟ်ပ္ဍဲကဵုဝၚ်နန်မွဲတုဲ ကောန်ၚာ်သၟတ် မဒှ်လၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ်ဂှ် မက္တဵုဒှ်မၞိဟ်ပ္ဍဲကွာန်ဂြိုပ်မွဲဟေၚ်။ ကာလမဇၞော်ကၠိုဟ်ခၠၚ်တိုန်ကၠုၚ်ညိဂှ် မိအံက်ဇကုလဴပူစကဵု ဒဒှ်ရဇကုမဒှ်ဒၟံၚ်ကောန်သၟိၚ်မွဲကီုဂှ် သ္ဂောံမိၚ်တီကေတ်တုဲ၊ ဖျေံက္ဍိုပ်ကဵုညးတၞဟ်ဟွံဒှ်။ မွဲတ္ၚဲဟေၚ် ဇကုလေဝ်သ္ဒးဒှ်သၟိၚ်ဏောၚ် ဖျေံစွံလဝ်သန္နိဋ္ဌာန်ဗိုန်ဗိုန်ဇၟံဇၟံတုဲ မလုပ်သ္ပကၠေံခမဳဟေၚ်။ ဒှ်ခမဳတုဲ မက္ညတိုန်ကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ မကတ်လိက်ပ္ဍဲဘာ အာသောကာရာံကီု။ ကြဴဝွံရာံတိတ်ထောံနူဘဝခမဳတုဲ လၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ် ဗက်စန်ဒက်ပၠောပ်ကေတ်ဒၟံၚ်မၞိဟ် ပ္ဍဲမွဲကွာန်တုဲမွဲကွာန်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1550)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၂)၊ အဃောကာလသၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ ဇက်ပၞာန်အာတ္ၚီုဒၟံၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ လၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ် ပ္ကောံဂွံဗဵုလဗး လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ ကေတ်ဇၞးဟွံဂွံ သ္ဒးကလေၚ်ဆုတ်ဒဴ။ ဖျေံဗ္ဒိုပ်ပ္ကောံဒၟံၚ်ဇြဟတ်ဗဵုလဗး ပ္ဍဲကွာန်မွဲမနွံယၟု (မကဴ)။ ပ္ဍဲကာလဂှ် သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ စိုပ်ဒၟံၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယမိၚ်။ လွာဲဂှ်ဗ္တးမုက်ပၞာန် မလုပ်ဗိုၚ်လၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ်တံ။ ဟိုတ်နူကဵုဇြဟတ်ဇကုမဍိုန်လျဒၟံၚ်ဏီဂှ်ရ လၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ်တံ သ္ဒးပါဲဒဴလလဴထောံမွဲချိုန်ခဏ၊ လ္ပာ်ဍုၚ်သြေၚ်တေံ။ စိုပ်ဍုၚ်သြေၚ် အဃောပ္ကောံပ္ကေဝ်ဒၟံၚ်ဗဵုလဗး သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ ဗလးနၚ်ဗရၚ်နံၚ်ကဵုတ္ၚီုသြေၚ်။ လၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ်တံ ဒုၚ်ဟွံမာန် သ္ဒးပေက်ဒဴလလဴပၠန်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1551)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၃)၊ ဂိတုခ္ဍဲသဳ အခါကာလသၟိၚ်ဍောတ် မဒှ်ဒၟံၚ်သၟိၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳ၊ သၟိၚ်ဓဝ်တံလုပ်ဗ္တိုက် တ္ၚီုကေတ်ဇၞးဂွံဟံသာဝတဳ။ ပ္ဍဲကဵုဗွဲကိုပ်ကၠာတေံ၊ လၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ်ဂှ် ကေၚ်စန်ဒက်ကၠုၚ်လဝ် သၟိၚ်ဍောတ်ကဵုသ္ပလဝ်သစ္စ ဒဒှ်ရမကလေၚ်ပၠန်ဂတး မဇၞးကေတ်ဂွံဍုၚ်ဟံသာဝတဳမ္ဂး သ္ဒးကဵုလၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ် တိုန်နန်သ္ပသၟိၚ်ပ္ကၚ်ရၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ်နွံဒၟံၚ်။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သၟိၚ်ဍောတ်ဝွံ မဖံက်ပလီုသစ္စ မသ္ပလဝ်ဂှ်ဂးတုဲ လၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ်ဂစိုတ်ကၠေံသၟိၚ်ဍောတ်ရ။
သၟိၚ်ဍောတ်စဴအာသွဝ်တုဲ လၟောဝ်သၟိၚ်ဓဝ် ဒုၚ်ပသေက်မဟိမု‘သၟိၚ်ဓဝ်’ တိုန်နန်ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ သၟိၚ်ဓဝ်ဒှ်သၟိၚ်တုဲ သၟိၚ်ဗၟာစဍုၚ်ပြန်ကီု၊ သၟိၚ်ဍုၚ်ရက္ခေၚ်ကီု၊ နဒဒှ်မသ္ပစၟတ်သမ္တီထံက်ဂလာန်ပခိုၚ်ပ္တိုန်လ္တူသၟိၚ်မန်တၟိ ဟံသာဝတဳဝွံဟေၚ်၊ ဗလးနၚ်ကလုတ်သီုကဵုစၟာဲစၟိန်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဟေၚ်။ သၟိၚ်ရက္ခေၚ်ပၠန် ဗလးနၚ်သရာဲသ္ဂံၚ်မန်ၜါတၠ၊ ကေၚ်ဒှ်ကၠုၚ်ဍိက်ဂၠုဲ ဃောတဗၚ်ယှိုဲထဳလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ကၠုၚ်လဝ်ဍုၚ်ရက္ခေၚ်တေံဂှ်။ စဴလ္ဂန်အိန်သၟိၚ်မစဍုၚ်မုဟ်တၟံ ဟိုတ်နူဟွံဆက်ကွာဲစၟာဲစၟိန်တုဲ သၟိၚ်ဓဝ်ဇက်စှ်ေကၠုၚ်ပၞာန် စိုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်မုဟ်တၟံ။ စဴလ္ဂန်အိန်ဂြိပ်ဒဴအာတုဲ၊ သၟိၚ်ဓဝ်ခါန်ကၞက်ပ္တိုန် သၟိၚ်စဍုၚ်မုဟ်တၟံတၟိမွဲတၠ။ တုဲသၟိၚ်ဓဝ်ကၠောံဇက်အာပၞာန် ဖာလ္ပာ်ဍုၚ်မတ်လမၠီုပၠန်။ သၟိၚ်စဍုၚ်မတ်လမၠီု ကၠုၚ်ဒုၚ်တၠုၚ်တၠညးတုဲ မဆက်ကွာဲကဵုစိၚ်ဗ္တိုက်ပၞာန် သၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ နွံပ္ဍဲဗ္ဒိုပ်ပၞာန်မတ်လမၠီုတံဂှ်။ နူဂှ်သၟိၚ်ဓဝ်ကလေၚ်တိုန်ကၠုၚ်ဟံသာဝတဳ။ ဇိုန်ကဵုတသိုက်ဖန်ဖက်ကဵုအဆံၚ်အလံၚ်ကဵုအမာတ်ဒဴဗညာတံတုဲ သ္ပသၟိၚ်အုပ်ဓုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ ပၞောဝ်ကဵုအမာတ်ဒဴဗညာဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ် ဟိုတ်နူဟွံဒ္ဂီုဒ္ဂေတ်ဗက်ကေတ်သၞောဝ်။ ဟွံသ္ပဂရုကေၚ်ကာဆေၚ်စပ်ကဵုစေဝ်သၞောဝ်တုဲ ညးမွဲကေုာံညးမွဲ ဟွံမွဲကဵုဓဝ်အရှ်ေအသှ်ေအရဴဂဴညးသ္ကံ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ အမာတ်လ္ၚဵုလ္ၚဵုတံ မစွံဓဝ်လ္အေၚ်လ္တူပရေၚ်ဂှ်ဟွံမာန် ကဵုဏာပရိုၚ်ကဵုဗရၚ်နံၚ် မဖျေံလဝ်ဗ္ဒိုပ်ပ္ဍဲဍုၚ်တံၚ်ဥု သွက်ဂွံဇက်လုပ်ကၠုၚ်ပၞာန် ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။
ဗရၚ်နံၚ်ပၠန်လေဝ် နူကဵုသၟိၚ်တဗၚ်ယှိုဲထဳ မစဴအာသွဝ်တေံတုဲ ဟွံဂံၚ်မံၚ်တန်တဴပ္ဍဲဍုၚ်ဗဂေါ (ဟံသာဝတဳ) ဒဴလလဴစဴတိုန်အာဍုၚ်တံၚ်ဥု။ အဃောဂှ် ပ္ဍဲဍုၚ်တံၚ်ဥုတေံ ကောဒေံဗရံၚ်နံၚ် မနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်တံၚ်ဥုတံ မပၠံၚ်ဒၟံၚ်အဝဵု သွက်သ္ဂောံသ္ပသၟိၚ်အိုတ်။ ဗရၚ်နံၚ်သ္ဒးစကာဇြဟတ် သွက်သ္ဂောံသီဂွံဍုၚ်တံၚ်ဥု။ တုဲပၠန် ဗရၚ်နံၚ်ဂှ်ထပ်ပ္ကောံဗဵုလဗးပ္ဍဲဍုၚ်တံၚ်ဥု။ ခြာဟွံလံ ကာလမစိုပ်ကၠုၚ် သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1552)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၄)၊ ဂိတုစဲ၊ ဇက်စှ်ေကၠုၚ်ကဵုဒပ်ပၞာန်နူတံၚ်ဥု ကၠုၚ်တ္ၚီဗ္တိုက်ဟံသာဝတဳ။ ကာလဂှ် သၟိၚ်ဓဝ်တံပ္ကောံပ္ကေဝ်ကေတ်ဗဵုလဗးဗွဲမဂၠိုၚ်တုဲ၊ တိတ်ဒစးဒုၚ်ဗ္တိုက် ပ္ဍဲမ္ၚးဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ ဍုၚ်ၜါဂှ်မက္တဵုဒှ်ပေါဲပၞာန်မဇၞော်ကဵုဇြဟတ်ဟေၚ်။ ဆဂး ဟိုတ်နူကဵုဗဵုလဗးဗရၚ်နံၚ်တံဇြဟတ်မဇၞော်တဴဗွဲမလောန်ဂှ်ဟေၚ် ဗဵုလဗးသၟိၚ်ဓဝ်တံ ဒုၚ်ဒဝ်ဟွံမာန် ပြးဇးအာအိုတ်တး။ သၟိၚ်ဓဝ်လေဝ်သှ်ေဒၟံၚ်ဆဇကုဂှ် သ္ဒးဒဴလလဴလုပ်အာဋ္ဌာန်ဂြိုပ်။ ဗွဲကြဴသၟိၚ်ဓဝ်ပ္ကောံကေတ်ဗဵုလဗး နဒဒှ်ဒပ်ပၞာန်ဒမၠုက်မွဲ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုက်ဟံသာဝတဳ ဂၠိုၚ်ဂၠိုၚ်ကဵုဝါ။ ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံ သ္ဂောံမံၚ်စံၚ်ဟွံမွဲကဵုတသိုက်စိုတ် တသိုက်ကာယၜါပြကာ။ ဗရၚ်နံၚ်ဖျေံအသံ ကဵုဗက်ဂၠာဲရပ်၊ သၟိၚ်ဓဝ်မအောပ်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲဂြိုပ်ဂှ်က္တဵုဒှ်အာယဲ။ ရဲဗရၚ်နံၚ်ရပ်ဂွံအာ။ ဍေံတံမတက်ပ္ကဝ်ထောံဒဳသၟိၚ်ဓဝ်သီုၜါ။ ပၠောပ်ဏာဗ္စိုပ်ကဵုဗရၚ်နံၚ်။ သၟိၚ်ဓဝ်ပၠန်စဵုကဵုမစဴအာသွဝ် ဟွံဖျေံက္ဍိုပ်ကဵုဗရၚ်နံၚ်။ သၟိၚ်ဓဝ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1510)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၈၇၂)။ ဒှ်သၟိၚ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1551)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၃)၊ ဒှ်အဓဝ်အနိစ္စ ပ္ဍဲ(A.D 1553)၊ (ဍုၚ်−၉၁၅)။
သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ် သၠဲပ္တိတ်အာဏာစက်ဟံသာဝတဳ
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်ကၠုၚ်ဂ္ဇံနန် ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳတုဲ အမာတ်သ္ကိုပ်ပၞာန်မန်တြေံဗွဲမဂၠိုၚ်တံဂှ် သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ် ကလေၚ်ပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ်ဒၞာဲတြေံဖ္အိုတ်ပၠန်ဟေၚ်။ ပၞောဝ်ကဵုအမာတ်မန်ဗွဲဂမၠိုၚ်တဴဂှ် အမာတ်ဗညာဒလမွဲဟေၚ် သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ် မခါန်ကၞက်ပ္တိုန်ကဵုဒၞာဲဝါဲ ကဆံၚ်မဟာသေနာပတိတုဲ၊ ဗညာကေန်ဒဴကဵုဗညာရာတံဂှ် ခါန်သ္ကဵုက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်သ္ကိုပ်ပၞာန် သီုညးၜါတၠ။ ညးပိတၠဝွံ ဇၟာပ်ဒၞာဲသၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်ဇက်တိုန်အာပၞာန်ဂှ် သ္ဒးပါမွဲကရောံမွဲဂကောံတွဵုရောၚ်။ ဒပ်ပၞာန်ဗရၚ်နံၚ်တံဂှ် ပ္ဍဲကဵုသ္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1555)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၁၇)၊ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်အၚ်ဝဂွံဇၞး။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1558)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၂၀)၊ လုပ်ဗ္တိုက်ဍုၚ်ဇျၚ်မှာဲ မဒှ်တဴကၟိန်ဍုန်လာန်နာ သီဂွံဗွဲမလောဲသွာဟေၚ်။ ကာလမစိုပ် သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1558)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၂၀)ဂှ် ၊ သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ် သ္ကဵုအာအာတ်စိၚ်ဗ္တာၚ် ပ္ဍဲကဵုသၟိၚ်‘မဟာစက္ကဘာတ်’ တၠညးဍုၚ်အယုဒ္ဓယ မကယျာန်တးပါဲထောံကိစ္စဂှ်ရဟေၚ်၊ သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်ဇက်ပၞာန် လုပ်တ္ၚီဗ္တိုက်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ ဗွဲကိုပ်ကၠာမသီဂွံဍုၚ်နွံအကြာဂၠံၚ်ဍာန် ဍုၚ်ကာံဖေၚ်ဖေတ် (ဍုၚ်ကၟာၚ်ဗိုတ်) ကဵုဍုၚ်သုခေါဒယ။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1564)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၂၆)၊ ဆက်ဇက်ကၠုၚ်ပၞာန် စိုပ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယတုဲ ဗိုၚ်ရေတ်ဂေတ်လဝ်ဍုၚ်။ အိုတ်ကၞောတ်တဲ ‘သၟိၚ်မဟာစက္ကဘာတ်’ ဒုၚ်တဝ်စၞေဟ်ဟွံမာန် သ္ဒးထံက်ကလဵု ဒုၚ်ကျပၞာန် −−−
- ဍုၚ်ကာံဖေၚ်ဖေတ် = ဍုၚ်ကၟာၚ်ဗိုတ် (မနွံလ္တူဍာန်ဗြဝတဳ၊ ခရာတရဴနူၜၚ်ကံက် ၃၅၈၊ကဳလဝ်)။
ဇံသဝ်လုပ်ခစသၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်။ သွက်ၚုဟ်မးတၠညးမအိုတ်လဝ် ပ္ဍဲကဵုမုက်ပၞာန်အိုတ်သီုဂှ် တၠညးအယုဒ္ဓယသ္ဒးလေဲကဵုထဝ်သြန်ဒန်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်။ သီုကဵုစိၚ်ဗ္တာန်မသုန်ဖ္ဍိုက်။ တုဲပၠန် သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်ထပ်အာကေတ် နဒဒှ်အဇာမၞိဟ်လျိုၚ်၊ ကောန်စဴသၟိၚ်မဟာစက္ကဘာတ် ကောန်သၟိၚ်မနွံယၟု ‘နရသွောန်’မွဲတၠ။ အခါဂှ် ကောန်သၟိၚ်နရေသွောန်ဝွံ မနွံအယုက်(၈)အခါတုဲ နဒဒှ်ကောန်ဍိက်ဂၠုဲမွဲသ္ဒးဗက်အာဍုၚ်ဟံသာဝတဳတေံ။ သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်ဝွံ မြိမြန်မၚ်မွဲလဝ် လ္တူကောန်သၟိၚ်ဂှ် ဆဗွဲမဒးရးသၟးဟွံသေၚ်၊ သီုသ္ကဵုပ္ကတ်ကွတ်ပညာ နာနာသာ်ကီုဟေၚ်။
ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1569)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၃၁)၊ ပ္ဍဲဍုၚ်အယုဒ္ဓယဂှ် ဟွံသၟဟ်သၟန်ညဳသာရၚ်သ္ကံ။ ညးလ္ၚဵုလ္ၚဵုဂှ် ဖေက်သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ် မိက်ဂွံမံၚ်အသၟဝ်တဲဗၟာ။ ညးလ္ၚဵုတံဂှ် မိက်ဂွံပၠန်တဝ်စၞေဟ်ထောံသၟိၚ်ဗၟာ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်မွဲ သ္ဒးထပ်ဇက်ကၠုၚ်ပၞာန်လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယမွဲဝါပၠန်။ သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ် ထပ်သီဂွံအာဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ သၟိၚ်မဟာစက္ကဘာတ်ဂှ် က္တဵုဒှ်အာဓဝ်မရဏ စဴအာသွဝ်ပ္ဍဲပေါဲပၞာန်ဂှ်ဟေၚ်။ ကာလသၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်ဇက်ကၠုၚ်ပၞာန် လတုန်ဏံဝွံ ကောန်သၟိၚ်နရေသွောန်လေဝ် မပါလုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဒပ်ပၞာန် မဇက်လုပ်ကၠုၚ်ကီုဟေၚ်သ္ဂောံတီ။ ကာလဂှ် သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်ပြေၚ်ကဵု ‘သၟိၚ်မဟာဓမ္မရာဇာ’ မဒှ်မအံက်ကောန်သၟိၚ်နရသွောန် ဒၞာဲဝါဲကဆံၚ်ဒၟံၚ်သၟိၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ ကောန်သၟိၚ်နရသွောန်ဂှ်လေဝ် သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်မသၠးကဵုအခေါၚ် သွက်သ္ဂောံမံၚ်မွဲကရောံမွဲဂကောံဇရေၚ်မအံက်ဇကု။ သ္ပပ္တံနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ၊ ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ မစိုပ်အာအသၟဝ်တဲ အာဏာစက်ကၟိန်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳရောၚ်ဟေၚ်။
မန်တအ်ဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ
ပလေဝ်ဒါန်မန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်ပထမ
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1581)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚၚ် (၉၄၃)၊ သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်စဴအာသွဝ်တုဲ သၟိၚ်နန္ဒ မဒှ်ကောန်သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်ဂှ် ဒှ်ကၠုၚ်မရာတ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳပၠန်။ ဟိုတ်နူကဵုသၟိၚ်ဍုၚ်ဟံသဝတဳ မပြံၚ်သၠာဲအာတၟိတုဲ ဂကူဗၟာမနွံတန်တဴဒၟံၚ်ပ္ဍဲသ္ကုတ်ဍုၚ်အၚ်ဝတံတေံ မက္တဵုသပုန်ကဵုသၟိၚ်နန္ဒ။ တၞဟ်နသ္ဂောံဗ္ၜိုဟ်လလံကၠေံ ပရေၚ်သပုန်ဂှ်ဟေၚ် သၟိၚ်နန္ဒမကော်တၠညးအယုဒ္ဓယ သ္ကဵုဇက်ပၞာန်သွက်ဂွံတိုန်ကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ နူဂှ်သ္ကဵုဇက်ဗက်တိုန်အာဍုၚ်အၚ်ဝဟေၚ်၊ တၠညးမနွံတဴက္သပ်။ ဆဂးဂှ် တၠညးမရာတ်မယုဒ္ဓယ စအသံတုဲဟွံကၠုၚ်။ ဗလးနၚ်ကောန်သၟိၚ်နရသွောန် သွက်ဂွံကၠုၚ်စၞးဇကု။ ကၠာဒပ်ကောန်သၟိၚ်နရသွောန်ဟွံစိုပ်ဏီ သၟိၚ်နနဒ္ဒယိုက်ပၞာန်တုဲ ဇက်တိုန်အာဍုၚ်အၚ်ဝ ဗ္ကန်ဖျုန်လဝ်ကဵုမဟာဥပရာဇာ မဒှ်ကောန်ဖျုန်ဂြိုဟ်ဇကုဂှ် ကဵုမၚ်မွဲလဝ်ဍုၚ်။ တုဲကာလကောန်သၟိၚ်နရသွောန်စိုပ်ကၠုၚ်မ္ဂး သွက်ဂွံကဵုကၠတ်ဂစိုတ်ကၠေံထောံ။ သွက်ကိစ္စဂှ် မဟာဥပရာဇာ ဖျေံအသံကဵုသ္ကိုပ်ပၞာန်မန်ညးၜါတၠ ဗညာကောန်ဒဴကဵုဗရာရာံ။
ဗညာၜါတၠဝွံ မဒှ်ဗညာသ္ကိုပ်ပၞာန်တြေံၜါတေံဟွံဟေၚ်။ ဗညာရာံတြေံဂှ် မစုတိကလိလောအာ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1537)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၃၂)တုဲ၊ ပ္ဍဲသၞာံဂှ်ဟေၚ် သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်ကၠေဝ်မက်ပ္တိုန်ကဵုဒၞာဲဝါဲဂှ် သရာဲမန်မွဲတၠမနွံယၟု အာဲဗြာတ်ရာဲ မကဵုဒုၚ်ယၟုဗညာရာံတၟိပၠန်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1572)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၃၄)၊ ဗညာကောန်ဒဴသ္ကိုပ်ဗဵုတြေံ မစုတိကလိလောန်အာတုဲ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1574)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၃၆)ဂှ်၊ သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ် မခါန်ကၞက်ပ္တိုန်လဝ်သရာဲမန်မွဲမနွံယၟု ‘လက်ရုဲ’၊ ကဵုဒှ်စၞးဗညာကောန်ဒဴတၟိမွဲပၠန်ဟွံကဏီ သီုမဇိုန်ကဵုတသိုက်သ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ် စဍုၚ်ဒလကီုဟေၚ်။
ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1584)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၄၆)၊ ဒပ်ပၞာန်ကောန်သၟိၚ်နရေသွောန်တံ မဇက်စိုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်ဂြာၚ်။ မနွံပ္ဍဲသၟောန်ကွဳဂြာၚ် (တဲက္ၜဳသၚ်လောန်)တုဲ၊ ဖျေံလဝ်ဒပ်မ္ၚးဍုၚ်၊ ကာလဂှ် ဗညာကောန်ဒဴကဵုဗညာရာံတံ မွဲဟာန်ကေုာံဒပ်ပၞာန်မနွံကဵုဇြဟတ်မွဲလက်နူကဵုဍုၚ်ဟံသာဝတဳတေံဂှ် မဇက်စိုပ်ကၠုၚ်ဇရေၚ်ဍုၚ်ဂြာၚ်ဂှ်ကီုဟေၚ်။ ကာလဂှ် ဗညာကောန်ဒဴကဵုဗညာရာံ လုပ်သ္ပဝတ်ကဵုကူ ‘မှာထေရ်ဂါန်ဆံၚ်’ မဒှ်တဴနွံပိုန်ဘာပ္ဍဲဍုၚ်ဂြာၚ်ဂှ်။ ဗညာကောန်ဒဴကဵုဗညာရာံ သီုကဵုမှာထေရ်ဂါန်ဆံၚ်တံဂှ် ဟိုတ်နူကောန်သၟိၚ်နရေသွောန် ကေၚ်ကၠုၚ်ဒၟံၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳပယျတ်ပယျတ်တုဲ မတီညာတ်ဍုက်ကေဝ်ကၠောံဍဒၟံၚ်ညးသ္ကံရောၚ်။ ဟိုတ်ဂှ်ရ က္သပ်သၟိၚ်နန္ဒ မသ္ကဵုဂစိုတ်ကၠေံကောန်သၟိၚ်ဂှ် ဗညာၜါတၠဟွံဒးဂၞပ် လေဲပူထ္ၜးစကဵုကုမှာထေရ်။ အခါကာလဂှ် ကောန်သၟိၚ်နရေသွောန်ပၠန်လေဝ် တၞဟ်နသွက်သ္ဂောံသ္ပဝတ်ကဵုကုမှာထေရ်တုဲ ပြာပ်စိုပ်ကၠုၚ်ဘာဂှ်ကီု၊ မှာထေရ်ဂှ်မစွံဓဝ်ဂရုဏာလ္တူကောန်သၟိၚ်တုဲ လေဲပူပၠးထ္ၜးကဵုက္သပ်သၟိၚ်နန္ဒ၊ ကောန်သၟိၚ်နရသွောန်သ္ဂောံမိၚ်တီကေတ်ပရောပရာဟိုတ်ဖဵုနူကဵုမှာထေရ်တုဲ နိမန်က္ညနၚ်မှာထေရ်ကီု သီုကဵုကော်နၚ်သ္ကိုပ်ဒပ်ပၞာန်ဗညာၜါတၠ၊ ပ္ဍဲဂတမုက်ညးမဒှ်စဍုၚ်ဂြာၚ်၊ အဒေါဝ်ပူရိသာတ်ဂမၠိုၚ် ကောန်သၟိၚ်လလောၚ်တြးဏာအသံ ဒဒှ်မသ္ပပ္တံနူကဵုအခိၚ်ဝွံတုဲ ကၟိန်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယကဵု ကၟိန်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ ဟွံဒှ်မိတ်သဟာဲရရောၚ်ဟေၚ်၊ နူကဵုလလောၚ်တြးရဴသာ်ဝွံတုဲ ဒပ်ပၞာန်ကောန်သၟိၚ်နရသွောန်တံ မွဲဟာန်ကေုာံကဵုဗညာၜါတၠ ဇက်ပ္ၚောံတိုန်အာဟံသာဝတဳ၊ ပရိုၚ်ဂှ်မဟာဥပရာဇာမိၚ်ကေတ်တုဲ မၚ်မွဲလဝ်ဍုၚ်ဗွဲမခိုၚ်ကၠိုက်ဟေၚ်၊ ဒပ်ပၞာန်ကောန်သၟိၚ်နရသွောန်တံ စိုပ်ကၠုၚ်ဇရေၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ ဂၠာဲကေတ်ပ္ကောံဂွံဂကူသေံ** မတန်တဴဒၟံၚ်ဝုတ်ဒိုဟ်တံဂှ်တုဲ က္သေံကၟဝ်ကဵုဗက်စဴအာဍုၚ်အယုဒ္ဓယ၊ နူဟံသာဝတဳ စိုပ်ကၠုၚ်ဂြာၚ်လုပ်က္ညနိမန်ကေတ်မှာထေရ်ဂါန်ဆံၚ် သီုကဵုခမဳသၚ်မန်ဗွဲမဂၠိုၚ် မွဲဟာန်ကေုာံဗညာၜါတၠကီု သီုကဵုတွဳဝါရဂမၠိုၚ်က္သေံပၟဝ်ကေတ်တုဲ ဇက်စှ်ေမစိုပ်ကၠုၚ်မုဟ်တၟံ ပၠတရဴဍာန်ကျာ်ပိ မလုပ်စိုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယအိုတ်ရောၚ်။
ဂကူမန်ပိုဲမလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံအလန်ဏံဝွံ ဟိုတ်နူမနွံကဵုဂုန်ကုရၚ်သ္ကံတုဲ ကောန်သၟိၚ်နရသွောန် မက္သေံကၟဝ်ပၠောပ်နၚ်ရောၚ်ဟေၚ်။ လၟိဟ်ဗဵုလဗးသီုဖ္အိုတ် ဒှ်ၜိုတ်မွဲလက်ပြၚ်ရောၚ်၊ ကောန်သၟိၚ်နရသွောန်ဂှ် မဖန်ဖက်ဖျေံကဵုဒၞဒၞာဲဝါဲသွက်ကောန်ဂကူမန်တံဗွဲမဒးရးအိုတ်ဟေၚ်၊ ကောန်သၟိၚ်နရသွောန်ဂှ် ဖန်ဖက်ဖျေံကဵုဒၞာဲဝါဲသွက်ကောန်ဂကူမန်တံသီုညးဖ္အိုတ်ဗွဲမဒးရးတုဲ ကုမှာထေရ်ဂါန်ဆံၚ်ဂှ် က္ညနိမန်ကဵုသ္ပဒတဴ ‘ပ္ဍဲဘာမဟာဓာတ်’ *** ပ္တိုန်သ္ကဵုဒှ်သံဃရာဇ် ဂိုန်ရာမညပ္ဍဲဍုၚ်အယုဒ္ဓယ ။
မသကလောဝေါၚ်သ တွဳဝါရမှာထေရ်တံဂှ် ကောန်သၟိၚ်မဖျေံကဵုဒၞာဲပ္ဍဲဇရေၚ်ဇိုၚ်ဘာဂှ်။ ဗညာကေန်ကဵုဗညာရာံညးၜါတၠတံဂှ် ကၠေဝ်မက်ကဵုဒဒှ်သ္ကိုပ်ပၞာန်အိုတ်တုဲ ဗွဲတၟေၚ် သွက်ဗညာၜါတံဂှ် ကဵုအယောၚ်အလာ ဗဗွဲကဵုမသမၠုၚ်ကဵုကဆံၚ် ဋ္ဌာနန္တရဍိုက်ဍိုက်ပေၚ်ပေၚ်အိုတ်ဟေၚ်၊ သွက်မသကလောဝေါၚ်သကဵုတွဳဝါရနာံမြိုၚ်ဗညာၜါတၠတံဂှ် ဖျေံကဵုဒၞာဲ−−−
- A.D 1581 (သက္ကရာတ်ဍုၚ် ၉၄၃)၊ ကာလသၟိၚ်နန္ဒ မသ္ပအသေအဟာန်ပသေက်ဂှ် ကောန်သၟိၚ်နရသွောန် မတိုန်စိုပ်ကီု။ ဇက်အာအလန်ဝွံနူကဵုသၟိၚ်ဂှ်ဒှ်သၟိၚ်တုဲ မဇက်အာအလန်ဒုတိယရောၚ်။
- ဂကူသေံတံဝွံ ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်တေံ သ္ဒးဗက်ကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ အနေဒဒှ်ဍိက်ဂၠုဲသီုညးဖ္အိုတ်ရောၚ်။
- ဘာမဟာဓာတ်ဝွံ မဒှ်ဘာသၟိၚ်ရောၚ်။ အ္စာတၠမွဲလဵုဒှ်ဒှ် မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ကဆံၚ်သံဃရာဇ်မ္ဂး သၟိၚ်မက္ညိမန်ကဵုသ္ပဒတဴပ္ဍဲဘာဝွံရောၚ်။
−−− သ္ၚိဋ္ဌာန် ပ္ဍဲဇိုၚ်ဇရေၚ်ဝၚ်နန် ဗွဲမဒးရးသီုညးဖ္အိုတ်။ ဂကူမန်မသှ်ေသၟေဟ်ဒၟံၚ်ပၠန်တံဂှ် မဖျေံကဵုဒၞာဲသ္ၚိဋ္ဌာန်မ္ၚးဍုၚ် ဒၞာဲဗဗွဲကဵုသွက်သ္ဂောံဂယျိုၚ်အာလမျီုညးတံဂှ်သီုညးဖ္အိုတ်။ ဂကူမန်ပိုဲမဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံအလန်ပထမအိုတ်ဂှ် မဒှ်တဴအလန်ကိစ္စမဇၞော်အိုတ်ရောၚ်။ သ္ပဟိုတ်ကဵုမှာထေရ်ဂါန်ဆံၚ်တုဲ ဂိုန်သၚ်ရာမညမွဲ မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်သေံတုဲ စဵုကဵုတ္ၚဲဏံ မဂဵုလဟဵုဒၟံၚ်ဏီဂှ်သ္ဂောံဆဵုဒၟံၚ်။ သ္ပဟိုတ်ကဵုဗညာကောန်ဒဴ ဗညာရာံတံတုဲ သ္ကိုပ်ပၞာန်တၞောဝ်ဒတောဝ်မန်မပြာကတ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဝၚ်ဍုၚ်သေံ မွဲအဆက်တုဲမွဲအဆက်ဂှ် စဵုကဵုဗွဲကြဴဏံ မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်တၞောဝ်ဒတောဝ်သၟိၚ်စက္ကရဳ မအုပ်ဓုပ်ဒၟံၚ်ကၟိန်ဍုၚ်သေံ စဵုကဵုကာလပစ္စုပ္ပန်ဏံရောၚ် ။
မန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်ဒုတိယ
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ်ဝတေံ ‘သၟိၚ်သာလောန်’ သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1629-1648)၊ အဃောမအုပ်ဓုပ်ဒၟံၚ်ဂှ် ပ္ဍဲဍုၚ်အယုဒ္ဓယ ‘သၟိၚ်ပြသာဒ်ဓံၚ်’ သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1630-1655)၊ မပ္ကၚ်ရၚ်အုပ်ဓုပ်ဒၟံၚ်ရောၚ်ဟေၚ်။ ပ္ဍဲအခိၚ်ကာလဂှ် မန်ကဵုဗၟာကီု ဗၟာကဵုသေံကီု ကိစ္စသွက်သ္ဂောံက္တဵုဒှ်ပဋိပက္ခဇၞော်ဇၞော်ဟွံမွဲ။ ၜိုန်ရမဒှ်သာ်ဂှ်ကီုလေဝ် ဂကူမန်ပိုဲနူရးမုဟ်တၟံ မဇက်လုပ်မဒဴလုပ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယဂှ်နွံဒၟံၚ်ဏီ။ သၟိၚ်လ္ဂုၚ်ကဵုသၟိၚ်ဍောတ် ညးၜါမဒှ်တဴကောကဵုဒေံ မဒှ်တၞောဝ်ဒတောဝ် ညးမစဍုၚ်မုဟ်တၟံတံဂှ် က္သေံပၟဝ်ဂွံကောန်ဍုၚ်ကောန်ကွာန်မတန်တဴဒၟံၚ်ပ္ဍဲပွဳပွိုၚ်ရးမုဟ်တၟံ မၞိဟ်ဗၞတ်ၜါလက်ပြၚ်ပြၚ် ဇက်ဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ တၠညးအယုဒ္ဓယခါန်ပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ်သၟိၚ်လ္ဂုၚ်သ္ကဵုဒှ်ဗညာရာံ။ သၟိၚ်ဍောတ်ဂှ် သ္ကဵုဒှ်ဗညာကောန်ဒဴ။ ညးလ္ၚဵုဂှ်သ္ကဵုဒှ်ကဆံၚ်ဗညာ။ ညးလ္ၚဵုဂှ်သ္ကဵုဒှ်ကဆံၚ်ညးဇမၞော်ပ္ဍဲဗော်ရာမည။ ဗော်ရာမည(ဂကောံဂကူမန်) မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်သေံဂှ် သ္ဂောံတီကေတ်နူကဵုဂကူမန်တံ မဒဴလုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်သေံအလန်ပထမတေံရောၚ်ဟေၚ်။ ယၟု(မဟိမု) ဗညာဂှ် မဂွံအဓိပ္ပာဲယၟု ကဆံၚ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ရောၚ်။ ဝေါဟာမ္ဂး ဗညာကောန်ဒဴ၊ ဗညာရာံတံဂှ် မဂွံအဓိပ္ပာဲဍေံမတုပ်ညံၚ်ရဴသ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော်တဲဇွိကဵုတဲသ္တုံ(ပါဲကဵုပုၚ်)တံရောၚ်။ ကဆံၚ်သ္ကိုပ်ပၞာန် ဗညာကောန်ဒဴဗညာရာံတံဝွံ မစေန်ဆက်စှ်ေကၠုၚ်နူကဵုလက်ထက်မန်တံမဒဴလုပ်ကၠုၚ်အလန်ပထမတေံရောၚ်။ သ္ကိုပ်န်တံ မနွံကဆံၚ်ရဴသာ်ဝွံ ဒဒှ်မစုတိကလိလောန်အာအိုတ်မ္ဂး တၠညးအယုဒ္ဓယတံ မဂၠာဲသ္ကိုပ်ပၞာန်တၟိမွဳဲတၠတုဲ ကၠေဝ်မက်ခါန်ကၞက်ပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ် နကဵုယၟုဂှ်ပၠန်ရောၚ်။
ဂကူမန်မလုပ်ကၠုၚ်အလန်ဝွံ တၠညးအယုဒ္ဓယ မဖျေံဒၞာဲဝါဲ သ္ကဵုပ္တန်သ္ၚိဋ္ဌာန် ပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ် နခန်နာယော် သဝေါဟာသေံ(นครนายก)လၟုဟ်၊ (မနွံတဴပ္ဍဲကဵုဋ္ဌာန်ဒေသ ဖာသၟဝ်ကျာဍုၚ်ၜၚ်ကံက် ခရာတရဴ ၁၀၆−ကဳလဝ်)၊ ကဵုပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ် ဗိသဏုလောက်* သေံကော်(พิษณุโลก)လၟုဟ်၊ (မတန်တဴဒၟံၚ် ပ္ဍဲကဵုဋ္ဌာန်ဒေသ ဖာသၟဝ်ကျာဍၚ်ၜၚ်ကံက် ခရာတရဴ ၄၉၆−ကဳလဝ်)တေံ သီုဖ္အိုတ်သ္ဂောံတီ။
မန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်တတိယ
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲဍၚ်အၚ် သၟိၚ် ‘ပေန်တလေဝ်’ ဂ္ဇံနန်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1584-1661)တေံ၊ ပ္ဍဲဍုၚ်အယုဒ္ဓယဂှ် ‘သၟိၚ်နာရာဲ’ တိုန်ဂ္ဇံနန် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1656-1688)ဂှ်၊ အုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ်ဒၟံၚ်။ ကာလဂှ် တၠညးဍုၚ်အၚ်ဝ သၟိၚ်ပေန်တလေဝ် ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1658)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၀၂၀)၊ ဂိတုဖဝ်ရဂိုန်ဂှ် ပြေၚ်ကဵုမၚ်ရာဲနန္ဒမိတ္တ သ္ကဵုဒှ်ညး −−−
- ဍုၚ်ဗဳသဏုလောက်ဝွံ ပ္ဍဲလက်ထက်ဂှ် မဒှ်ဍုၚ်ရာဇဋ္ဌာနဳ ကၟိန်ဍုၚ်သေံ။
−−−မစဍုၚ်မုဟ်တၟံ။ ပ္ဍဲသက္ကရတ်ခရေတ် (A.D 1659)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၀၂၁)၊ ဂိတုပသာ်၊ ဒပ်ပၞာန်ကြုက်တံလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်အၚ်ဝ။ ကလာဂှ် တၠညးအၚ်ဝမဖျေံအသံကဵု ကုမၚ်ရာနန္ဒမိတ္တ သ္ကဵုဗက်ရပ်ကောန်ဂကူမန် မတန်တဴပ္ဍဲရးမုဟ်တၟံ(၃၂)ဍုၚ်၊ သ္ကဵုလုပ်ဗ္တိုက်ပ္ဍဲပေါဲပၞာန် သ္ဂောံတဝ်စၞေဟ်ကဵုပၞာန်ကြုက်ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ်ဝတေံ။ ကာလမစိုပ်အကြာဂၠံၚ်ဂှ် ဂကူမန်တံဗွဲမဂၠိုၚ် မဂြိပ်ဒဴလလဴထောံအိုတ်။ မၚ်ရာဲနန္ဒမိတ္တဗလးဏာမၞိဟ်ကဵုအာဗက်ရပ် မၞိဟ်မကလေၚ်ဂွံနၚ်တံဂှ် ခြိုၚ်စုတ်ပ္ဍဲစာတ် သွက်ဂွံစံၚ်ဂစိုတ်ထောံ။ ကာလဂှ် ဂကူမန်ပ္ဍဲရးမုဟ်တၟံ သ္ဂောံမိၚ်ကေတ်ပရိုၚ်ရဴသာ်ဝွံတုဲ ကလိုက်ကၟဵုတိုန်မဇၞော်ကဵုဇြဟတ်။ သၟိၚ်ဗဵုမန်စှ်မွဲတၠ မဒှ်တဴညးမစဍုၚ်ပ္ဍဲရးမုဟ်တၟံတံဂှ် ကော်ပ္ကောံဂကူမန်ဗၞတ်မၞိဟ်(၅၀၀၀)ပြၚ်တုဲ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1661) သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၀၂၃)၊ ဂိတုပသာ်(၁၃)စွေက်၊ လုပ်ဗိုၚ်ဝၚ်မၚ်ရာဲနန္ဒမိတ္တ*။ ရပ်ဂွံစဍုၚ်မုဟ်တၟံတုဲ ဂစုက်ထောံဝၚ်ဂှ်ကဵပၟတ်။ သၟိၚ်ဗဵုမန်တံက္သေံပၟဝ်ဂွံတွဳဝါရနာံမြိုၚ် ဂကူမန်တံသီုဖ္အိုတ်ဗၞတ်မွဲလက်ပြၚ် ဇက်လုပ်အာဍာန်ကျာ်ပိ စိုပ်ကၠုၚ်ပယျဵုပွိုၚ်ဍုၚ်ကမ္မရဳ။ ဒပ်ကၚ်မၚ်ပယျဵုသေံတံဆဵုဂဗတုဲ ကဵုဏာပရိုၚ်ကဵုညးမဇၞော်တံတုဲ မွဲကဆံၚ်တုဲမွဲကဆံၚ် စဵုကဵုစိုပ်အာက္တောဝ်တၠညးအယုဒ္ဓယတေံ။ တၠညးအယုဒ္ဓယဂွံမိၚ်ပရိုၚ်တုဲ ကဵုသ္ကိုပ်ဗဵုပၞာန်မန် မွဲဟာန်ကေုာံဒပ်ပၞာန် ကဵုအာဒုၚ်ပ္ဍဲပယျဵု။ သ္ကဵုကောန်ပၠောပ်နၚ်သီုဖ္အိုတ်။ စိုပ်ကၠုၚ်ဋ္ဌာန်ဒၞာဲဍုၚ်အယုဒ္ဓယတုဲ တၠညးအယုဒ္ဓယ ခါန်ပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ် သီုဗဵုမန်စှ်မွဲတၠ မပြာပ်ဒဴလုပ်ကၠုၚ်နးရးမုဟ်တၟံတံ။ သ္ကဵုဒှ်ဗဵုနွံကဆံၚ်မဟိမု ‘အံက်ယျာရာံစတုရၚ်္ဂ’၊ ပ္ဍဲဒပ်ရာမည မဒှ်သၟဝ်ဋ္ဌာနဒပ်ဒုၚ်သ္ဇိုၚ် (ဒပ်အထံက်အပၚ်)ဟေၚ်။ ဒပ်ရာမညဂှ် မသ္ဒးမံၚ်အသၟဝ်ဒပ်အထံက်အပၚ်(ဇွောံမ၊ မပ္တံကဵုလွဟ်ကရိယာ ကပေါတ်ကညောတ်ပၞာန်အိုတ်သီု)။ ပ္ဍဲအခိၚ်အခါဂှ် ဒၞာဲဋ္ဌာနဒပ်အထံက်အပၚ်ဝွံ မနွံဒၟံၚ်သီုဖ္အိုတ်ဆတြဴဒပ်ဟေၚ်။ ဒပ်အထံက်အပၚ်ဝွံ အခါကာလပၞာန်ဟွံမွဲမ္ဂး မဒှ်အာဂကောံညးမရၚ်တၠုၚ်ကမၠောန် သွက်ဂွံဗဂဵုလဟဵုပ္တိုန်ဍုၚ်ကွာန်တုဲ ကာလမက္တဵုဒှ်ပၞာန်မ္ဂး နဒဒှ်ဒပ်အထံက်အပၚ်မွဲ သ္ဒးဇက်တိုန်ပၞာန် ကရောံၝောံဒပ်ပၞာန်ကီုဟေၚ်။
သၟိၚ်ဗဵုမန်ညးမကလိဂွံအလံၚ် အံက်ယျာရာံစတုရၚ်္ဂတံဂှ် တၠညးအယုဒ္ဓယ မအပ်ပြာပ်ဇိုန်နှၚ်ကဵုသ္ဇၚ်မွဲမွဲ နဒဒှ်အဆံၚ်အလံၚ်ပၠန်။ ဂကူမန်မဒဴလုပ်ကၠုၚ်အလန်ဏံဝွံ တၠညးသၠးကဵုအခေါၚ်ခၞံပ္တန်သ္ၚိဋ္ဌာန် ပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ပထုံဋ္ဌာနဳ (ปทุมธานี)သေံကော်၊ (မနွံတန်တဴလ္ပာ်သၟဝ်ကျာဍုၚ်ၜၚ်ကံက် ခရာတရဴ (၄၆)ကဳလဝ်)။
မန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်စတုတ္ထ
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ် သၟိၚ်ပေန်တလေဝ်စဴအာသွဝ်တုဲ ‘သၟိၚ်ပျဳ’ တိုန်ဂ္ဇံနန်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1661-1672)။ တၠညးသ္ဂောံပရိုၚ်ဒဒှ်သၟိၚ်ဗဵုမန်တံ ပ္ဍဲရးမုဟ်တၟံတေံသပုန်ကဵုဗၟာတုဲ မဒဴလုပ်အာဍုၚ်အယုဒ္ဓယဂှ်ဟေၚ် နွံအသံမကော်သ္ကိုပ်ပၞာန်မွဲတၠ မ္ဂးယၟု ‘မၚ်သုရာဇာ’ တုဲ ခါန်ကၞက်ပ္တိုန်သ္ကဵုဒှ်သ္ကိုပ်ဒပ်။ တုဲသ္ကဵုဇက်ပၞာန် စှ်ေအာမုဟ်တၟံ။ နူဂှ်သ္ကဵုဇက်လုပ်အာစဵုကဵုစိုပ်ပယျဵု−−−
- မၚ်ရာဲနန္ဒမိတ္တဂှ် ပ္ဍဲဝၚ်ကၞပ်လ္ၚဵုလ္ၚဵုတေံ မန်တံမဂစိုတ်ထောံဒၞာဲမရပ်ဝွံဂှ်။ ပ္ဍဲကဵုသၚ်ကၞပ်လ္ၚဵုဂှ် မန်တံမရပ်ပၠောပ်နၚ် စဵုကဵုစိုပ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယဟေၚ်။
−−−ဍုၚ်ကမ္မရဳ။ တုဲမအာတ်မိက်တၠညးအယုဒ္ဓယ သွက်သ္ဂောံကဵုဗဵုမန်တံ ကလေၚ်ပၠန်စဴဋ္ဌာန်ဒေသဇကု။ ပရိုၚ်ဂှ်ဒပ်ပၞာန်ကၚ်ၚာၚ်ပယျဵုတံ ပလံၚ်ဗ္စိုပ်ကဵုမၞိဟ်ဇမၞော်တံ မွဲတုဲမွဲဟေၚ် မစိုပ်အာက္တောဝ်တၠညးအယုဒ္ဓယ။ သွက်ဗဵုမန်တံသ္ဂောံကလေၚ်စဴအာဂှ် တၠညးအယုဒ္ဓယဟွံမွဲကဵုပၟိက်။ နွံအသံကော်သ္ကိုပ်ပၞာန်မွဲ မနွံယၟု ‘ဗညာကောသာဓိပတိ’ (ခုန်လေက်)။ တုဲခါန်ကၞက်ပ္တိုန်ကဵုအဆံၚ်အလံၚ်သ္ကိုပ်ဒပ်၊ သ္ကဵုတိတ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ထရိုဟ်ထောံဒပ်ပၞာန်မတန်တဴဒၟံၚ် ပ္ဍဲကဵုဒေသတိဍာ်ပယျဵုကမ္မရဳတေံ။ ဒပ်ဗၟာတံကၠေံစိုတ်ဂ္စာန်ဒုၚ်တဝ်စၞေဟ်ပၞာန်ပွိုၚ်ၜိုတ်ပိတ္ၚဲတုဲ ဂြိပ်ဒဴလလဴစဴအိုတ်။
ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1662)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၀၂၄)၊ ဒပ်ဗညာကောသာဓိပတိတံ ဇက်လုပ်ကၠုၚ်တ္ၚီဗ္တိုက်မုဟ်တၟံ။ နူဂှ်ဇက်တိုန်ဗ္တိုက်ဍုၚ်သြေၚ်၊ ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ၊ ဍုၚ်လ္ဂုၚ်တံမဂွံဇၞးဖ္အိုတ်။ အခါကာလသ္ကိုပ်ပၞာန် ‘ဗညာကောသာဓိပတိ’ မကလေၚ်ဇက်လုပ်ကၠုၚ်တ္ၚီုကေတ်ဍုၚ်မန်ပၠန်ဂှ် ဗဵုလဗးတွဳဝါရဂကူမန် မဒဴလုပ်ကၠုၚ်နူရးဟံသာဝတဳတံကီု နူရးမုဟ်တၟံကီု လၟိဟ်မၞိဟ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ် ဗက်လုပ်ကၠုၚ်ကီုဟေၚ်။ (ဂကူမန်တံဂှ် မဒှ်ဂကူမန်တၠညးအယုဒ္ဓယမဖျေံလဝ်ကဵုဒၞာဲ သ္ကဵုပ္တန်လဝ်သ္ၚိဋ္ဌာန် ပ္ဍဲပွိုၚ်‘ဍုၚ်ကမ္မရဳ’ ဒေသလ္ပာ်ဖာပလိုတ်ၜၚ်ကံက် တရဴခရာ ၁၂၆ ကဳလဝ်။ ပ္ဍဲပွိုၚ် ‘ဍုၚ်နခန်နယော်’ ဒေသလ္ပာ်ဖာသၟဝ်ကျာၜၚ်ကံက် တရဴခရာ ၁၀၆ ကဳလဝ်။ ပ္ဍဲပွိုၚ် ‘ဍုၚ်ရာဇ်ပူရဳ’ ဒေသလ္ပာ်ဖာသမၠုၚ်ကျာၜၚ်ကံက် တရဴခရာ ၁၀၁ ကအလဝ် တံဂှ်သီုဖ္အိုတ်ရောၚ်)။ ဂကူမန်ပိုဲမဒဴလုပ်ကၠုၚ်စဵုကဵုအလန်တံဏံဂှ် ညးမသ္ဂုတ်သွာတ်ကော်ခဴစမန်တြေံရောၚ်ဟေၚ်။
သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗညာကောသာဓိပတိဂှ် ဗွဲကိုပ်ကၠာမလုပ်တ္ၚီုဍုၚ်ဇျၚ်မှာဲ သီကေတ်ထောံနူတဲဗၟာ။ နူဂှ်ဇက်စှ်ေကၠုၚ်ကမ္မရဳ ဗ္တိုက်ဗ္ဒဴထောံဒပ်ဗၟာ မဖျေံလဝ်ဒပ်ပ္ဍဲတိဍာ်ပယျဵုတုဲ ဆက်ဗ္တိုက်ဆံၚ်ဗက်တိုန်အာ စဵုကဵုဍုၚ်လ္ဂုၚ် ဒၞာဲဗၟာတံမဖျေံလဝ်သ္ဇိုၚ်ဒပ်ဍေံတံဟေၚ်။
ဗညာကောသာဓိပတိဝွံ မဒှ်တၞောဝ်ဒတောဝ်ဂကူမန်မွဲတုဲ မိမညးဂှ် မဆက်စှ်ေကၠုၚ်နူသ္ကိုပ်ပၞာန်မန် ဗညာကောန်ဒဴကဵုဗညာရာံတံရောၚ်။ မိညးဂှ်မက္တဵုဒှ်မၞိဟ်ပ္ဍဲဝၚ်နန်တုဲ ပ္ဍဲကဵုလက်ထက်သၟိၚ်ပြာသာတ်ဓံၚ် မဒှ်မိမိန် (ညးမဗမဴကဵုတှ်)ကုကောန်ၚာ် မဒှ်တဴလၟောဝ်သၟိၚ်နာရာဲရောၚ်။ သၟိၚ်ပြာသာတ်ဓံၚ်ဂှ် မဒှ်မအံက်သၟိၚ်နာရာဲတုဲ မိအံက်သၟိၚ်နာရာဲဂှ် မစုတိကလိလောန်အာ အခါသၟိၚ်နာရာဲက္တဵုဒှ်မၞိဟ်တုဲ ဂွံ(၉)တ္ၚဲ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ မိမိန် မိသ္ကိုပ်ပၞာန်ဗညာကောသာဓိပတိဂှ် မဒှ်ကၠုၚ်မၞိဟ်လွဳလွတ် မြိမြန်ကၠုၚ်လဝ်သၟိၚ်နာရာဲရောၚ်။
မိမိန်ဂှ်နွံကောန်တြုံၜါ။ ခုန်လေက်ကဵုခုန်ပါန်။ သၟိၚ်နာရာဲတုန် တၠညးမလဝ်, လဝ်စိုတ် သ္ပလဝ်ညံၚ်ရဴမိအရေၚ်တၠညးမွဲတုဲ မသိုၚ်ခၞံလဝ်ကဵုသ္ၚိကၠတ်နန်မွဲမ။ ခုန်လေက်ဂှ်သၟိၚ်နာရာဲ ခါန်ပ္တိုန်ကဵုကဆံက် နဒဒှ်အမာတ်ဇၞော်မွဲဟွံကဏီ သီုကဆံၚ်သ္ကိုပ်ပၞာန်မွဲကီု၊ ဗွဲကြဴခုန်လေက် (ဗညာကောသာဓိပတိ) မစုတိကလိလောန်စဴအာတုဲ ခုန်ပါန်မဒှ်တဴဒေံခုန်လေက်။ ခုန်ပါၚ်ဂှ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1684)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၀၄၆)၊ ဒှ်သ္ကိုပ်တလုတ် တိတ်အာဍုၚ်ပြၚ်သေတ် သ္ဂောံတက်ကျာကဵုသၟိၚ်ပြၚ်သေတ် (လူဝဳ စုဒ္ဒသမ)။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1685)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၀၄၇)၊ ကာလဂကောံတလုတ်နူဍုၚ်ပၚ်သေတ်မကၠုၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ၊ ခုန်ပါန်ဂှ်မဒှ်ညးမသ္ကိုပ်သ္ကသ္ဂောံဒုၚ်တၠုၚ် ဂကောံတလုတ်တံ။ ပ္ဍဲကဵုအခါ ကာလခုန်ပါန် မစိုပ်အာဍုၚ်ပြၚ်သေတ်တေံဂှ် အ္စာကသူညးပြၚ်သေတ်တံ မချူလဝ်ရုပ်ကသူခုန်ပါန်ဂှ် စဵုကဵုတ္ၚဲဏံမနွံတဴဒယှ်ပြာကတ်ဒၟံၚ်ဏီ။
မန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်ပဉ္စမ
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ်ဝ ‘သၟိၚ်ဓမ္မရာဇာဓပတိ’ မဂ္ဇံနန် သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1733-1752)၊ မပ္ကၚ်ရၚ်အုပ်ဓုပ်ဒၟံၚ်။ အခါဂှ်ပ္ဍဲဍုၚ်အယုဒ္ဓယ ‘သၟိၚ်ၜဝ်ရမ္မကောတ်’ မဂ္ဇံနန်မဂ္ဇံနန်သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1740)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၀၂)၊ ဂကူမန်မတန်တဴဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်ဗဂေါတံ မဂွံကၠုၚ်ဓဝ်ညဳသာ သၟဟ်သၟန်ညးသ္ကံတုဲ က္တဵုသပုန်ကဵုသၟိၚ်ဗၟာ။ ဂစိုတ်ကၠေံသၟိၚ်စဍုၚ်ဗဂေါတုဲ ပ္တိုန် ‘သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ’ သ္ကဵုသ္ပသၟိၚ်မန်၊ မအုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ် ဍုၚ်ဟံသာဝတဳပၠန်။
ပ္ဍဲကာလဂှ် သၟိၚ်စဍုၚ်မုဟ်တၟံ ‘မၚ်ရာဲကျဝ်သူ’ မဒှ်ဂကူဗၟာ။ သ္ဂောံမိၚ်ကေတ်ပရိုၚ် ဒဒှ်ဂကူမန်တံမသပုန်ကဵုဗၟာ။ သီဂွံထောံဍုၚ်ဟံသာဝတဳတုဲ မက္တဵုဒှ်တိုန်ဂဝိၚ် ဖေက်ဂွိၚ်ကဵုအန္တရာဲလ္တူလမျီုဇကုတုဲ ၜိုန်ရမိက်ဂွံဂြိပ်တိုန်အာဍုၚ်အၚ်ဝတေံကီုလေဝ် ဟိုတ်နူမန်ပ္ဍဲကဵုဍုၚ်ဗဂေါတံ စဵုဒၞာဒၟံၚ်အိုတ်ဂှ်ရ ဒဴတိုန်ဟွံဂွံ။ ကော်ဂွံသမ္ဘာဇကု ကောန်ဇာတ်ဇကု သီုညးဖ္အိုတ်တုဲ ဂြိပ်ဒဴစှ်ေအာလ္ပာ်ဍုၚ်ဓဝါဲ မံၚ်ဒၟံၚ်ကရောံ ‘မၚ်လက်ဝေဝ်’ မဒှ်ညးမစဍုၚ်ဓဝါဲ ဒှ်ဂကူဗၟာတံပ္ဍဲဍုၚ်ဓဝါဲ။
သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲမိၚ်ပရိုၚ်တုဲ ကဵုဗ္စိုပ်ဏာရဇာသာန် ကဵုညးဇမၞော်ပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ဓဝါဲတံ ရပ်ကေတ်ညးၜါတၠဂှ်တုဲ သွက်သ္ဂောံပလံၚ်ပ္တိုန်ဖျိုပ်နၚ် ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ ညးၜါတၠတံဂှ် ဂွိၚ်ဖေက်သ္ဒးဒုၚ်ရပ်တုဲ ကော်ပ္ကောံဂွံတွဳဝါရ ဆၜိုတ်နွံ ဒဴလလဴတိတ်အာဍုၚ်တနၚ်သဳ မဒှ်တိဍာ်ပယျဵုကၟိန်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ ပ္ဍဲကာလဂှ် သၟိၚ်စဍုၚ်တနၚ်သဳ ဏာဗ္စိုပ်လိက်ဂရၚ်ပ္တီ ကဵုတၠညးအယုဒ္ဓယ။ တၠညးအယုဒ္ဓယသ္ဂောံမိၚ်ပရိုၚ်ဂှ်တုဲ ဗလးဏာသ္ကဵုဇက်အာဍုၚ်တနၚ်သဳ။ နူဂှ်မခါန်ကၞက်ကဵုသၟိၚ်စဍုၚ်တနၚ်သဳ သ္ကဵုသ္ပက္ကိုပ်ဒပ်တုဲ ဗလးဏာဍုၚ်ဓဝါဲ ကဵုအာဖျေံလဝ်ဒပ်ပၞာန်ဗွဲမခိုၚ်ကၠိုက်မွဲအတေံ။
ပ္ဍဲကာလဂှ် သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲကေုာံအမာတ်ဇၞော် မဟာသေဏာပတိ (မန်လၟောဝ်ဗညာဒလ)တံ၊ မချပ်စၚ်ခြၚ်စညးသ္ကံတုဲ မခိၚ်အခါလၟုဟ် ယဝ်ရပိုဲအာဗ္တိုက်ဍုၚ်ဓဝါဲမ္ဂး ဒှ်သၞကဵုသေံတံဍာံဍာံရောၚ်။ အဃောသ္ဒးကေတ်ဇၞးလ္တူဗၟာဂှ် မဒှ်သၞကဵုသေံတံဟွံဂပ်ဂဝ်၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပိုဲသ္ဒးသ္ပလဝ်မိတ်သဟာဲကဵုသေံတံရောၚ်သ္ဂးတုဲ မသ္ကဵုစဍုၚ်ရေဝ်သ္ပတလုတ် မွဲဟာန်ကေုာံ သီုကဵုလိက်ရာဇာသာန် နကဵုစၟာဲစၟိန်ဗွဲမၠိုၚ် မကဵုပလံၚ်ဗ္စိုပ်ဏာ ကုသၟိၚ်မစဍုၚ်တနၚ်သဳ မနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်ဓဝါဲ။
နူဂှ်ထပ်ကဵုပလံၚ်ဗ္စိုပ်ဏာ တၠညးအယုဒ္ဓယ။ ပ္ဍဲကာလမသ္ပမိတ်သဟာဲကဵုသၟိၚ်သေံတုဲ သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ မဒှ်တၠညးဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ် သ္ပသ္ကိုပ်ဒပ်ပၞာန်ဂၠုၚ်၊ အမာတ်ဇၞော်မဟာသေဏာပတိဂှ် သ္ပသ္ကိုပ်ဒပ်ပၞာန်တိုက် သွက်သ္ဂောံကေတ်ဇၞးကဵုသၟိၚ်ဍုၚ်အၚ်ဝ ဇက်ပ္ၚောံတိုန်အာဍုၚ်ပြန်တေံအိုတ်။
ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1744)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၀၆)၊ မၚ်ရာကျဝ်သူကဵုမၚ်လက်ဝေဝ် မွဲဟာန်ကေုာံသီုကဵုကောန်သမ္ဘာ တွဳဝါရနာံမြိုၚ်တံ မၞိဟ်ဗၞတ်(၃၀၀)၊ နူဍုၚ်တနၚ်သဳ လုပ်စိုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ တၠညးမဖျေံကဵုဒၞာဲဝါဲ ဇရေၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ၊ ညးမဒဴလုပ်ကၠုၚ်အလန်ဏံဝွံ ၜိုန်ရပ္ဍဲလိက်ဝၚ်သေံလ္ၚဵုလ္ၚဵုတံ မသ္ဂးလဝ်ဂကူမန်ကီုရလေဝ် ဇေတ်ဇေတ်တေံဂှ် မဒှ်ဂကူဗၟာဂၠိုၚ်။ မဒှ်ရဲက္ဍိုပ်မၚ်ရာဲကျဝ်သူကဵုမၚ်လက်ဝေဝ် မွဲဟာန်ကေုာံ သီုကဵုကောန်သမ္ဘာ တွဳဝါရနာံမြိုၚ်တံ မၞိဟ်ဗၞတ်(၃၀၀)ဟေၚ်၊ နူကဵုဍုၚ်တနၚ်သဳ မလုပ်စိုပ်ကၠုၚ် ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ ။
သၟိၚ်ဗညာဒလ
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1740)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၀၂)၊ လၟောဝ်သၟိၚ်ဗညာဒလဂှ် မဒှ်သရာဲပၞာန်ဒပ်စိၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်ဗဂေါ။ အဃောတေံ ယၟုကောန်တၠဂှ် ‘ထဝ်ရဇြၚ်မောဝ်’* ညးမကော်ခဴစအိုတ်။ ပ္ဍဲအခိၚ်ကာလဂှ် တၠညးအၚ်ဝ (သၟိၚ်မဟာရာဇာဓိပတိ)၊ မခါန်ပ္တိုန်ကဵုထဝ်ရဇြၚ်မောဝ် နဒဒှ်သဒၚ်ဂြဳသၟိၚ်စဍုၚ်**ဗဂေါ။ သၟိၚ်စဍုၚ်ဗဂေါဂှ် မဒှ်‘မၚ်ရာဲအံၚ်နာၚ်’။ မၚ်ရာဲအံၚ်နာၚ်ဂှ် ဒ္ဂေတ်ပဋိပတ်ဟွံခိုဟ်တုဲ ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဟွံဒးဂၞပ်စိုတ်။ ပ္ဍဲကာလဂှ် လကျာ်ရာံတိတ်မွဲ မနွံယၟု ‘သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ’။ ဟိုတ်နူရုပ်သာ်လေဝ်ဂေါဝ် ပညာလေဝ်လေပ်သ္ကေက်သ္ကာတုဲ ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံမလျုၚ်သ္ဍိုက်။ မနွံကဵုကောန်ရဲတဲခွာတံမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်။ ပ္ဍဲကာလဂှ် ထဝ်ရဇြၚ်မောဝ် မကဵုဏာပရိုၚ်ကုသၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ သ္ကဵုဇက်ပၞာန်လုပ်ကၠုၚ်ရပ် မၚ်ရာဲအံၚ်နာၚ်၊ မၚ်နာဲအံၚ်နာၚ် မိၚ်ဒဒှ်သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ မွဲမကၠေံစိုတ်ဒစဵုဒစး ဂ္စါန်သပုန်ကဵုဇကုတုဲ ဗလးဏာထဝ်ရဇြၚ်မောဝ် မွဲဟာန်ကေုာံဒပ်ပၞာန် ကဵုအာရပ်သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ။ ထဝ်ရဇြၚ်မောဝ်ဂွံဒပ်ပၞာန်တုဲ သွက်ဂွံအာရပ်သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲဟွံသေၚ်။ စၞးဂှ်လုပ်ရပ်ကေတ် မၚ်ရာဲအံၚ်နာၚ်တုဲဂစိုတ်ထောံ။ သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲမိၚ်ပရိုၚ်တုဲ ဇက်ပၞာန်လုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်ဗဂေါ သီုကဵုဗဵုလဗးဗွဲမဂၠိုၚ်။ ဟိုတ်နူသၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ မနွံကဵုဗဵုလဗးတဲခွာဗွဲမဂၠိုၚ်တုဲ ထဝ်ရဇြၚ်မောဝ် သ္ဒးပ္အပ်ကဵုဍုၚ်ဗဂေါ ကဵုသၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ။ ဆဂှ်သၟးဟွံသေၚ် သီုသ္ဒးဇိုန်ကဵုကောန်ဝုတ်ဇကုမွဲမနွံယၟု ‘မိယာဲသေမ်’သ္ကဵုဒှ်တဴဂၞကျာ်သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲကီု။ သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ မဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်မန် မအုပ်ဓုပ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳတုဲ မိယာဲသေမ်လေဝ် တၠညးမသ္ဇိုန်ကဵုဒၟံၚ်ကဆံၚ် ဂၞကျာ်ဇၞော်အဂ္ဂမဟေသဳ။ ထဝ်ရဇြၚ်မောဝ် ညးမးဒှ်ခါံသဳဇကုဂှ် မယိုက်ပ္တိုန်ကဵုဒၞာဲ မဟာသေနာပတိကီု။
ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1744)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၀၆)၊ သၟီဓဝ်ကောဲ ချပ်စကဵုမဟာသေနာပတိတုဲ ဗလးဏာတလုတ် ကဵုအာအာတ်ကောန်ဝုတ်သၟိၚ်ဍုၚ်ဇျၚ်မှာဲ။ သၟိၚ်ဇျၚ်မှာဲမနွံယၟု ‘ဖြစောဟဝ်ခါမ်’ ရောံဓညဒဒှ်သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ မနွံတွဳဝါရနာံမြိုၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ်ဟေၚ် သ္ဒးဆက်ကွာဲနၚ်ကောန်ဝုတ်ဇကုရောၚ်။
သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲဂှ် ၜိုန်ရမဒှ်ဒၟံၚ်သၟိၚ်ကီုလေဝ် လ္တူပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်စဳရေၚ်ဖန်ဖက်ဟွံဒး။ မိပ်လဟိၚ်ဒၟံၚ်ကဵုပွမလုပ်ဂြိုပ် ရပ်စိၚ်ဒၞက်စိၚ်ဟေၚ်၊ သ္ပပ္တံနူကဵုသ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်တသိုက်နန်တုဲ ကိစ္စပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်အိုတ်သီုတံဂှ် ကုမဟာသေဏာပတိညးမွဲဓဝ်ဟေၚ်ရသ္ဒးပြုပြေၚ်စဳရေၚ်ဒၟံၚ်။ ဟိုတ်နူပွဒ္ဂေတ်ဗက် မဟွံစှ်ေကဵုဓဝ်သၟိၚ်စှ်ပြကာဂှ်ဟေၚ် မဟာသေဏာပတိဂှ် ဟွံဒးဂၞပ်ကဵုသၟိၚ်ဓဝ်ကောဲ။ မွဲသာ်ပၠန် သ္ပပ္တံနူကဵုမဂွံနၚ်ကောန်ဝုတ်သၟိၚ်ဇျၚ်မှာဲတေံတုဲ သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲဟွံသ္ပကာကဵုကောန်ဝုတ်သေနာပတိ။ ကာလဂှ် မဟာသေဏာပတိမချပ်စကဵုဗဵုလဗးဂမၠိုၚ်တံတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1747)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ်မစိုပ် (၁၁၀၉)၊ အခါကာလသၟိၚ်ဓဝ်ကောဲတိတ်ဝေၚ်ဂြိုပ်၊ မဟာသေဏာပတိ သီကေတ်ထောံအလုံဍုၚ်ဗဂေါတုဲ ဗလးဏာဒပ်ပၞာန်ကဵုအာရပ်သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲပ္ဍဲဂြိုပ်။ သၟိၚ်ဓဝ်ကောဲဂွံပရိုၚ်ဂှ်တုဲ မွဲဟာန်ကေုာံကောန်ဝုတ်သၟိၚ်ဇျၚ်မှာဲ ဂြိပ်ဒဴတိတ်အာဍုၚ်ဇျၚ်မှာဲတေံ။
မဟာသေနာပတိမဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်တုဲ မဒုၚ်ကေတ်ယၟု ‘သၟိၚ်ဗညာလ’၊ သၟိၚ်ဗညာဒလမဒှ်တၠညးဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ် ပြေၚ်ခါန်ကၞက်ကဵုကုဒေံဇၞော်ဇကု နာဲထဝ်လံၚ် ပ္ဍဲဒၞာဲဝါဲမဟာဥပရာဇာတုဲ၊ ဒေံဍောတ်မွဲမနွံယၟု ဗညာဒလကီုဂှ် မသ္ကဵုဒှ်မဟာသေနာပတိ သ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော်မွဲလ္ပာ်ပုၚ်။ ကောန်ကၟိန်မွဲမနွံယၟု ဗညာဒလဗာန်ဂှ် သ္ကဵုဒှ်မဟာသေနာပတိ သ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော်လ္ပာ်ပါဲ။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ် သၟိၚ်ဗညာဒလမဒှ်တၠညးဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ်ဟေၚ် မဟာဥပရာဇာမွဲဟာန်ကေုာံဒပ်ပၞာန် မနွံဇြဟတ်မွဲလက် မလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်ပြန်တုဲသီဂွံဍုၚ်။ သ္ကိုပ်ပၞာန်မွဲတၠမနွံယၟု ‘နဒ္ဒသူရိယ’ မွဲဟာန်ကေုာံဒပ်ပၞာန်မနွံဇြဟတ်မွဲလက်ကီု လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်တံၚ်ဥု၊ သီဂွံဍုၚ် ။
- ထဝ်ရဇြၚ်မောဝ် = ထဝ်ရဇြၚ်မူ၊ ယၟုဝွံအတိုၚ်ကၠုၚ်လဝ် နူမူလိက်ဝၚ်ဍုၚ်သေံရောၚ်။
- သဒၚ်သဂြဳသၟိၚ်စဍုၚ် = ညးကဵုအထံက်အပၚ်အရီုအဗၚ် မဘိုၚ်ကၠောန်ကဵုကမၠောန်သၟိၚ်စဍုၚ်။
ဍုၚ်ဟံသာဝတဳလီု
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1751)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၃)၊ မဟာဥပရာဇာ မွဲဟာန်ကေုာံဒပ်ပၞာန် မနွံဇြဟတ်ၜါလက်ဂှ် နဒဒှ်ပၞာန်ဂၠုၚ်။ ဗညာဒလ မဒှ်မဟာသေနာပတိလ္ပာ်ပုၚ်ဂှ် မွဲဟာန်ကေုာံဒပ်ပၞာန်မနွံဇြဟတ်ၜါလက်ကီု ဗညာတၠဗါန် မဒှ်မဟာသေနာပတိလ္ပာ်ပါဲ မွဲဟာန်ကေုာံဒပ်ပၞာန်မနွံဇြဟတ်ထပှ်လ္ၚီတံဂှ် နဒဒှ်ဒပ်ပၞာန်တိုက် ဇက်ပ္ၚောံတိုန်အာဍုၚ်ပြန်၊ ဂွံဍုၚ်ပြန်တုဲ ဆက်ဇက်ဗ္တိုက်တိုန်အာ သၟဝ်ဍုၚ်အၚ်ဝ၊ သီဂွံဍုၚ်ကျိုက်ချေဝ်၊ နူဂှ်ဗညာဒလကဵုဗညာလဗာန် လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်ဗကာံ။ ပ္ဍဲဍုၚ်ဂှ်ဗၟာတံဒုၚ်တဝ်စၞေဟ်ဗွဲမဗိုန်ဗတ်သ္ကာတ်မြဟ်။ ဗွဲကြဴဒုၚ်ဟွံမာန်ဂြိပ်ဒဴပေက်အာဍုၚ်အၚ်ဝ။ ဒပ်မန်တံဆံၚ်ဗက်အာ ကာလဂှ် ပ္ဍဲမ္ၚးဍုၚ်အၚ်ဝဝွံ ဒပ်မန်ကဵုဗၟာတံ ဒှ်တဴပေါဲဗ္တိုက်ဗွဲမသ္ကာတ်မြဟ် မဇၞော်တဴကဵုဇြဟတ်ရောၚ်။ ဗဵုလမးသီုညးၜါလ္ပာ် ချိုတ်ဂျိုၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်ဟေၚ် ဗၟာတံဒုၚ်ဒဝ်ဟွံမာန် ဂြိပ်ဒဴလုပ်အာဍုၚ် တၟာတ်ကၠေံပါၚ်တြၚ်ဍုၚ်ဗွဲမဗိုန်ဗတ်တုဲ ဒုၚ်တဝ်စၞေဟ်ဒၟံၚ်အပ္ဍဲဍုၚ်။ ဒပ်မန်တံမဗိုၚ်လဝ်ဍုၚ်ဂှ် ပွိုၚ်ပိဂိတု၊ ကောန်ညးဍုၚ်အၚ်ဝတံ ဒှ်ဒဒိုက်သၞာဗွဲမလောန်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1752)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၄)၊ သၟိၚ်မဟာရာဇာဓိပတိ မဒှ်တၠညးအၚ်ဝဂှ် ဒုၚ်ကယျပ္တဴတဲ သ္ဒးပံက်ပါၚ်တြၚ်ဍုၚ်ကဵုဒပ်မန်တံတုဲ ဒပ်မန်တံလုပ်ဂွံအာဍုၚ်။ တၠညးအၚ်ဝမွဲဟာန်ကေုာံဂၞကျာ်သီုကဵုတွဳဝါရနာံမြိုၚ်ဖ္အိုတ် ဗၞတ်မွဲလက်ဂှ် မဟာဥပရာဇာ ဒုၚ်ဖျဴနၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ၊ နကဵုဒပ်ပၞာန်ဂၠုၚ်ဟေၚ် ဗညာဒလကဵုဗညာတၠဗာန်ကုညးၜါတၠတံဂှ် မၚ်မွဲဒၟံၚ်ဍုၚ်အၚ်ဝ။
ပ္ဍဲကာလဂှ် သၟိၚ်ဗၟာစဍုၚ်ဂမၠိုၚ် တိုန်ကၠုၚ်အၚ်ဝတုဲ လုပ်ဆက်ကွာဲစၟာဲစၟိန်ကုသ္ကိုပ်ပၞာန်မန်ညးၜါတၠ မမၚ်မွဲဒၟံၚ်ဍုၚ်အၚ်ဝဂှ် ၊ ‘အံၚ်ဇြေယျ’ မဒှ်ညးမစဍုၚ်မုက်ဆဝ်ဗဝ် (လၟုဟ် ယှိုဲဗဝ်)ဂှ်ဟွံကၠုၚ်စိုပ်။ ၜိုန်ရဗလးဏာကဵုမၞိဟ်အာကော်မဂၠိုၚ်ကဵုဝါကီုလေဝ်ဟွံကၠုၚ်၊ ဗွဲကြဴမၞိဟ်ဇကုဗလးဏာကဵုကော်တံဂှ်လေဝ် သ္ဒးဒုၚ်ဂစိုတ်ကၠေံ၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဒပ်ဗညာဒလဂှ်မၚ်ဒၟံၚ်ဍုၚ်အၚ်ဝ ဒပ်ဗညာတၠဗာန် မွဲဟာန်ကေုာံဗဵုလဗးဇြဟတ်ၜါလက်တံ ဇက်ကၠုၚ်ဗိုၚ်လဝ်ဍုၚ်မုက်ဆဝ်ဗဝ်။ ဗိုၚ်လဝ်ဂွံ(၁၅)တ္ၚဲတုဲကီုလေဝ် ကေတ်ဇၞးဟွံဂွံ။ ကာလဂှ် ဇွောံမအိုတ်အာတုဲ ဒပ်ဗညာတၠဗာန်တံ ဇက်ဆုတ်ကလေၚ်စဴကၠုၚ်ဍုၚ်အၚ်ဝ။ ဗညာတၠဗာန်မကလေၚ်စိုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်အၚ်ဝတုဲ ဗညာဒလတံ သ္ဒးစဴပ္ကောံပ္ကေဝ်ဇြဟတ်ပၞာန်ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ ဗွဲကြဴကလေၚ်ဗ္တိုက်ပၠန်။ သ္ဂးရဴသာ်ဝွံတုဲ စွံလဝ်ဇြဟတ်ပၞာန်မွဲလက်ကဵုဗညာတၠဗာန် မၚ်မွဲဒၟံၚ်ဍုၚ်အၚ်ဝဂှ်တုဲ ဗညဒလဇက်စှ်ေကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳတေံ။
ဗညာဒလကဵုဗညာတၠဗာန် ပၞောဝ်ကဵုသ္ကိုပ်ပၞာန်ၜါတၠဝွံ၊ ဗညာတၠဗာန်ဂှ် မနွံကဵုကွတ်တဲပၞာန်မခိုဟ်ဂၠိုၚ်တုဲ တၠညးဟံသာဝတဳသၞေံသၞဴဂၠိုၚ်။ ဟွံထေၚ်ခယျဂး အပ္ဍဲကာလဗွဲမပြဟ်ဏံ ရဲအံၚ်ဇြေယျတံ လုပ်ပၠန်ဗ္တိုန်ဍုၚ်အၚ်ဝကီု၊ မိက်ဂွံကဵုတၠဗာန် စဴဗျူလၟောၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်ကွာန်ဇကုမွဲလစုတ်ဘာ်အံၚ်ကီုတုဲ ဗညာဒလကလေၚ်စဴစိုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳတုဲဟွံလံမွဲသာ် တၠညးသ္ကဵုကလေၚ်တိုန်အာဍုၚ်အၚ်ဝပၠန်တုဲ ဗ္ကန်ကဵုဗညာတၠဗာန် သ္ကဵုစဴကၠုၚ်ဟံသာဝတဳ။
ပ္ဍဲကာလဂှ် အံၚ်ဇြေယျတံမိၚ်ပရိုၚ်မန်တံပြံၚ်သၠာဲထောံသ္ကိုပ်ညးမမၚ်မွဲဍုၚ်အၚ်ဝ။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1753)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၅)၊ ဒပ်အံၚ်ဇြေယျတံပ္ကောံပ္ကေဝ်ဂွံဇြဟတ်မၞိဟ်ပိလက်တုဲ လုပ်ဗိုၚ်ဗ္တိုက်ဍုၚ်အၚ်ဝ။ ဗညာဒလမဒှ်ဒေံတၠညးဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ် ဒုၚ်တဝ်စၞေဟ်(၅)တ္ၚဲ၊ ဗွဲကြဴဂှ်ဒုၚ်ဟွံမာန် သ္ဒးဆုတ်ကလေၚ်စှ်ေစိုပ်ဍုၚ်ပြန်။ အံၚ်ဇြေယျဂွံဇၞးဍုၚ်အၚ်ဝတုဲ ကဵုကောန်ဇကု သွက်မက္တဵုဒှ်လၟောဝ်သၟိၚ်ဗွဲကြဴမနွံယၟု ‘သေန်ဖျူယှေန်’ ပၟၚ်ပၟဲလဝ်ဗွဲမခိုၚ်ကၠိုက်တုဲ ပြာပ်ကလေၚ်စဴအာ မုက်ဆဝ်ဗဝ်။ တၠညးဟံသာဝတဳ မိၚ်ပရိုၚ်ဍုၚ်အၚ်ဝကလေၚ်စှ်ေအာအသၟဝ်တဲဗၟာတံပၠန်တုဲ သ္ကဵုဥပရာဇာဇက်တိုန်နကဵုပၞာန်တိုက်။ ဗညာဒလနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲပြန်ဂှ် နဒဒှ်ဒပ်ပၞာန်ဂၠုၚ်၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1754)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၆)၊ ကဵုတ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်အၚ်ဝပၠန်။ သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျမိၚ်ပရိုၚ် သ္ကဵုကောန်ဇကု(မဒှ်လၟောဝ်သၟိၚ်နံၚ်ဒဝ်ဂျဳ)၊ ကဵုပၟၚ်ပၟဲ‘ဍုၚ်မုက်ဆဝ်ဗဝ်’ဗွဲမဗိုန်ခိုၚ်တုဲ အနေဇကုညးက္ဍိုက်က္ဍိုပ်ကေတ်ဒပ်ပၞာန် ဇက်ကၠုၚ်လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်၊ ဒပ်မန်တံဒုၚ်ဟွံမာန် ကလေၚ်ဆုတ်ဒဴစှ်ေကုၚ်ဍုၚ်ပြန်။ ဒပ်မန်တံဆုတ်စှ်ေစိုပ်လ္ဂုၚ်။ ရဲသၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျတံဖျေံဒပ်မၚ်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်ပြန်။ ဗလးဏာကောန်ဇကု (မဒှ်လၟောဝ်သၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန်)၊ သ္ကဵုကၠုၚ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်လ္ဂုၚ်။ တ္ၚီုဗ္တိုက်ဒၟံၚ်ဍုၚ်လ္ဂုၚ်ပွိုၚ်(၇)ဂိတုတုဲ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1755)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၇)ဂှ်၊ သီဂွံဍုၚ်လ္ဂုၚ်။ ဒပ်မန်တံဂှ် ဆုတ်ဒဴစိုပ်အာဍုၚ်ဟံသာဝတဳအိုတ်။ ကောန်သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျ (ဒှ်လၟောဝ်သၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန်)ဂှ်၊ သီဂွံဍုၚ်လ္ဂုၚ်တုဲ ဆက်ဇက်စှ်ေအာတ္ၚီုဍုၚ်သြေၚ်။ ပ္ဍဲဍုၚ်သြေၚ်အခါဂှ် ဗညာတၠဗာန်မၚ်ပၟၚ်ပၟဲဒၟံၚ်တုဲ သီုဒပ်မန်သီုဒပ်ပြၚ်သေတ်မနွံဒၟံၚ် ဒုၚ်ဗ္တိုက်ကဵုဒပ်ဗၟာ၊ အဃောဂှ်ပၠန် ဒပ်သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျနူဍုၚ်ပြန်တံ ဇက်စှ်ေကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳတုဲ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳကီု။ ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ် သ္ကိုပ်ပၞာန်မန် မဟာဥပရာဇာ၊ ဗညာဒလ၊ တၠစိၚ်၊ တၠသ္ဇၚ်၊ တၠကၠေပ်တံဒုၚ်တဝ်စၞေဟ် ဗ္တိုက်ဒၟံၚ်ကဵုဗၟာတံ ပ္ဍဲဍုၚ်သြေၚ်ဂှ် ဒပ်ဗၟာတံဆက်ဗ္တိုက်ဒၟံၚ်ပွိုၚ်(၄)ဂိတုတုဲ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1756)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၈)၊ ဗၟာတံသီဂွံအာဍုၚ်သြေၚ်။ ဗညာတၠဗာန်တံ သ္ဒးဆုတ်တိုန်ကၠုၚ် စိုပ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။
ပ္ဍဲကာလဂှ် တၠညးအၚ်ဝ သ္ဒးဒုၚ်ကော်ဖျေံနၚ်လဝ် ဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ် ယဲဝေဒနာမဇၞော်မွဲ မက္တဵုဒှ်တိုန်ပ္ဍဲကဵုခန္ဓတၠညးတုဲ မစဴအာသွဝ်။ တၠညးဟံသာဝတဳကဵုမဟာဥပရာဇာတံ စံၚ်ဇွဂြဇုတ်တၠညး နကဵုအသေအဟာန်သၟိၚ်ဟေၚ်၊ အဃောဂှ် သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗညာတၠဗာန် မဒှ်ကောန်ကၟိန်တၠညးဟံသာဝတဳ မွဲဟာန်ကေုာံတွဳဝါရဂမၠိုၚ် ပေၚ်ဒဴတိတ်အာနူကဵုဍုၚ်ဟံသာဝတဳ။ ဗၟာတံမတီကေတ် ဗညာတၠဗာန်မဒဴတိတ်ဂှ် ပံက်ကဵုဂၠံၚ်တုဲ ကဵုစၟတ်သမ္တီလဝ်ဂၠံၚ်ဗညာတၠဗာန်တံ မဒဴတိတ်အာတံဂှ်။
ကာလဂှ် ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳ ပရိုၚ်ဟောလဟောလံၚ်မပြးဇးဒၟံၚ် ဒဒှ်ရဗညာတၠဗာန်မဒဴလလဴလုပ်အာဍုၚ်ဇျၚ်မှာဲရဂှ် တၠညးဟံသာဝတဳသ္ဂောံမိၚ်တုဲ ဓါတ်စိုတ်စှ်ေအာ။ သၟိက်မိက်ဂွံဒေါံပန်ပှော်ကဵုဒပ်ဗၟာတံမက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်တုဲ ဗလးဏာတလုတ် သီုကဵုစၟာဲစၟိန်ဗွဲမဂၠိုၚ် သ္ကဵုအာတက်ကျာကၞဳကၞံ ပရောပရောသွက်သ္ဂောံဒေါံပန်ပှော်။ မစပ်ကဵုကိစ္စပရောပရောသွက်သ္ဂောံကၞဳကၞံ သွက်သ္ဂောံဒေါံပန်ပှော်ကဵုဗၟာတံဂှ် မဟာဥပရာဇာ ဗညာဒလ တၠစိၚ် တၠသ္ဇၚ် တၠကၠေပ်တံဟွံတုပ်စိုတ်တုဲ ပေါဲဗ္တိုက်မဇၞော်ကဵုဇြဟတ်ထပ်က္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ပၠန်။ မ္ၚးဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ် ဆီပါ်ဍာ်ဇွောဝ် ဇွတၞၚ်ဂၚ်လၞၚ်ဒၟံၚ် ပေၚ်ကၞတ်ပေၚ်က္ဍတ်ဟေၚ် ပ္ဍဲကာလဂှ် တၠစိၚ် တၠသ္ဇၚ် တၠကၠေပ်တံ လီုစိုတ်ဖျံထောံဓါတ်စိုတ်အိုတ်တုဲ ဒဴလလဴတိတ်အာ လ္ပာ်ရးမုဟ်တၟံတေံအိုတ်ဟေၚ်၊ ညးပိတၠတံဝွံ ကာလမလုပ်ဒၟံၚ်ပေါဲဗ္တိုက်ကရောံဒပ်ပၞာန်တံဂှ် ၜိုန်ဟွံက္တဵုဒှ်မွဲသာ်ၜါရာကီုလေဝ် ပ္ဍဲအခါကာလဖျံဖျေံထောံဓါတ်စိုတ်ဂှ် က္တဵုဒှ်ယဲဂွဵုဂွိုက် မဗ္တိုက်ကၠုၚ်လဝ်ပၞာန်လုကဴဗွဲမလံလတံဂှ် ပ္ဍဵုပ္ဍိုက်ရာန်သ္ကိုတ်တုဲ စုတိကလိလောန်အာ ပ္ဍဲအကြာဘာ်ဂၠံၚ်တရဴသီုညးပိတၠရောၚ်။
ဒပ်ဗၟာတံမဗိုၚ်ဗ္တိုက်ဒၟံၚ်ဟံသာဝတဳ သ္စပ္တံနူကဵုပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1755)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၇)၊ စိုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1757)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၁၉)၊ ဂိတုပသာ်(၆)စွေက်၊ တ္ၚဲသိုက်ဂှ်မှဟေၚ် လုပ်သီဂွံအာ သီုအလုံမွဲဍုၚ်ရောၚ်။ ဒပ်သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျတံ လုပ်စိုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်တုဲ ပၠံၚ်ၜးကေတ်ဂြပ်ရတ်ထဝ်သြန်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်၊ စံၚ်ပၠေၚ်ထောံသ္ၚိဋ္ဌာန် ဗက်ဂစိုတ်ထောံကောန်ညးဍုၚ်ကွာန် ဒၞာဲမပါမုက်။ သရာဲမန်တံသ္ဂောံဂံၚ်သ္ကာရဴသာ်ဝွံဂှ် ဟိုတ်နူကဵုခမဳသၚ်မန်တံ မသ္ကဵုဂဥုဲမန်ယန်ဥုံသွး၊ မဖျိုပ်သ္ဍိုက်ဗပေၚ်ကဵု စဵုကဵုစိုပ်ကဆံၚ်ဗာ်ဟွံလုပ်ပန်ဟွံတိတ်တံဂှ်ရောၚ်၊ ခမဳမန်တံဂှ် မဒှ်ခမဳအရဳ ဆမသၠောံလ္တက်လဝ်သ္ၚာ၊ ခမဳသၚ်ထၟိက်ဟွံသေၚ်။ ရဴသာ်ဝွံ မဟီုပ္ဍဵုပ္ဍိုက်စုတ်ဒုဟ်တုဲ သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျ ပ္တိတ်အသံသ္ကဵုဗက်ရပ် ခမဳသၚ်တံအလုံမွဲရးမန်။ မရပ်ဂွံခမဳသၚ်လၟိုဟ်(၃၀၀၀)ဇကုပြၚ်တုဲ၊ သ္ကဵုရာံသၠောတ်ထောံသ္ၚာ၊ သ္ကဵုစိၚ်လိုန်ဂစိုတ်ထောံ သီုခမဳသၚ်တံဖ္အိုတ်၊ ပ္ဍဲအခိၚ်အခါဂှ် သ္ၚာခမဳသၚ်မန်တံပြးဇးဒၟံၚ်အလုံတိအလုံဍာ်၊ သ္ၚာခမဳသၚ်လ္ၚဵုလ္ၚဵုတံဂှ် ဗၟာတံသ္ပထောံယာတ်ဇွိုတ်ဇိုၚ်၊ လ္ၚဵုလ္ၚဵုဇိၚ်သ္ပထောံပလောံ ဒုၚ်အပ္ဍဲညးဗြဴဗြဴတံ၊ လ္ၚဵုလ္ၚဵုသ္ပထောံယာတ်ယာ၊ လ္ၚဵုလ္ၚဵုသ္ပထောံဂၞိန်၊ လ္ၚဵုလ္ၚဵုဇိၚ်သ္ပထောံယတ်ကၞေဟ်အိုတ်ဟေၚ်၊ သ္ဂောံဗှ်လ္ၚတ်ကေတ် ပ္ဍဲကဵုလိက်ကၞပ် မချူခၞံလဝ်ဝၚ်လ္ဂုၚ်။ (CORPORATION OF RANOON, A HISTORY OF RANGOON, BY B. R. PEARN, AMERICAN BAPTIST MISSION PERSS, RANBOON, 1939)၊ နကဵုဘာသာအၚ်္ဂလိက် ပ္ဍဲမုက်လိက်(၄၁)ဂှ် ဗွဲမကၠးဖ္ဍးဟေၚ်။
ယဝ်ရပိုဲထပ်ဗှ်လ္ၚတ် ပ္ဍဲကဵုလိက်အုပ်ဝၚ် (HISTORY OF BURMA WRITTEN BY G.H HARVEY 1967. ON THE PAGE, 325) ပၠန်မ္ဂး ပိုဲသ္ဂောံဆဵုကေတ် ဒဒှ်ရခမဳသၚ်မန်ပိုဲ သ္ဒးဒုၚ်လိုန်ဂစိုတ်ထောံကဵုစိၚ်၊ သ္ၚာကတေပး၊ သ္ၚာဖေဝ်တံဂှ် ဒဴဗညာပၞာန်ဗၟာတံ သ္ပထောံဗွိုက်လ္တက်၊ သ္ၚာတောဝ်တံဂှ် ဍေံတံသ္ပထောံဂၞဳ၊ ရိုက်သ္ၚု၊ ယာတ်ဇၟိုတ်ဇိုၚ်၊ မသှ်ေသၟေဟ်တံဂှ် ဍေံတံမထောံပရးလဝ်လ္တူတိလ္တူဍာ်၊ ဗဗေၚ်ခမဳသၚ်တံဂှ် ဍေံတံမရပ်စပ်စကာထောံ သွက်သ္ဂောံစုတ်စကပေါတ်ပ္ဍဲသ္ၚိဋ္ဌာန်၊ မကြာန်ဓၟာန်တဴ အိုတ်ကၞောတ်ကွေံကွေံ။ ဆဂှ်သၟးဟွံသေၚ် ရဲကောန်ပၞာန်ဗၟာတံဂှ် ဗိုၚ်ရပ်ကေတ်ကောန်ဂကူမန်ပိုဲ ဗီုပြေၚ်ဂၠဴတုဲ သွံရာန်စဂကူမန်ပိုဲညံၚ်ရဴပြေၚ်ဂၠဴ လ္ၚဵုဂှ်မွဲကၠံ၊ လ္ၚဵုဂှ်ကပါ်၊ လ္ၚဵုဂှ်ဒစိတ်၊ လ္ၚဵုဂှ်ၜါစှော်၊ လ္ၚဵုဂှ်စှ်သုန်၊ ပ္ဍဲဖျာညံၚ်ရဴပြေၚ်ဂၠဴ၊ ပ္ဍဲအခိၚ်အခါဂှ် ကောန်ဂၠာဲယာဲ, ယာဲဂၠာဲကောန်၊ ရမျာၚ်လရိုံယာံဂတောဝ် ဗြုတမ္ညဝ်ဒၟံၚ်ညံၚ်ရဴကဝ်တဴ ပရေဲပရောတိုန်အာစဵုကဵုဘဝဂ်။ မစိုပ်ဒၟံၚ်ကဆံၚ်မဟၟဲကဵုညးဟံၚ်ပြာ် ပ္ဍဲကဵုရးဟံသာဝတဳပိုဲ၊ ဗီုဂကူပိုဲမသ္ဒးဒုၚ်ကၠုၚ်လဝ် ပ္ဍဲကဵုအခိၚ်အခါတေံ သၟိၚ်မိက်ဂွံကဵုဂကူမန်ပိုဲတီကၠိုဟ်ဝၚ်ပိုဲအတိက်တေံတုဲ သွက်ပိုဲသ္ဂောံကၠိုဟ်လဝ်ချိုတ်ချိုတ်ပၠိုတ်ပၠိုတ်မွဲဂှ် သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျဝွံ မဒှ်သၟိၚ်သၞ ဆမပလက်ကၠေံဂကူပိုဲမန်မွဲဓဝ်ဟွံသေၚ် သီုကဵုမဒှ်သၟိၚ်မိစ္ဆာ မဒစဵုဒစးကွေတ်လၟေတ်ကျာ် ဂစိုတ်ကၠေံကောန်ကျာ် မဒစဵုဒစးကဵုပရေၚ်ဗုဒ္ဓဘာသာမဇၞော်ကဵုဇြဟတ်ရောၚ်ဟေၚ်၊ ဟိုတ်ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန် လၟိဟ်မနွံကဵုကိုတ်ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳတံဂှ် ဖေက်လကိုတ်ဒှ်ဗဟေက်စိုတ် ဂြိပ်ဒဴပေက်ပြးဇးအာအိုတ်၊ သှ်ေသၟေဟ်ဒၟံၚ်ဆမၞိဟ်ကဵုကၠံရဟေၚ်၊ ဟိုတ်နူကဵုသၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျတံမဓဇန်ဟာသဳ မစံၚ်ပၠေၚ်ကၠေံထောံဍုၚ်မန်ဟံသာဝတဳတုဲ သ္ၚိကၠတ်နန်ထဝ်ပြာသာတ်ဘုတ်ဘာ ကျာ်စေတဳတံအိုတ်သီု လီုလာ်အာအိုတ်ရောၚ်၊ ပၞောဝ်ကဵုဒတန်ဂမၠိုၚ်တံဂှ် သီကလျာဏဳမွဲမကီုလေဝ် မလီုလာ်အာကီုဟေၚ်၊ သီကလျာဏဳဂှ် ဇကုသၟိၚ်ဓမ္မစေတဳဟေၚ် မသိုၚ်ခၞံကၠုၚ်လဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1476)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၈၃၈)တုဲ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1599)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၆၁)၊ ဒပ်ပၞာန်ပဝ်တူဂါတံ ပလီုပလာ်ထောံဗွဲကိုပ်ကၠာ၊ နူဂှ်သၟိၚ်မပ္ကၚ်ရၚ်ကၠုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ မွဲအဆက်တုဲမွဲအဆက်တံ မထပ်ပ္လေဝ်ပ္လေတ် လဟိုဟ်ပ္တိုန်ပၠန်၊ လတုန်သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျတံ စံၚ်ပၠေၚ်ကၠေံသီကလျာဏဳ အလန်ဝွံဂှ် မဒှ်အာဝါကြဴရောၚ်၊ သ္အာၚ်နူဂှ်ပၠန် ကျာ်မဟာစေတဳ သၟိၚ်ဗရၚ်နံၚ်မဒက်ပ္တန်သိုၚ်ခၞံကၠုၚ်လဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1560)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၉၂၂)ဂှ်လေဝ် ဒပ်သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျတံ စံၚ်ပၠေၚ်ထောံတုဲ မလီုလာ်အာကီုဟေၚ်။
ကလာမသီဂွံဍုၚ်ဟံသာဝတဳတုဲ ဒပ်ဗၟာတံရပ်ဂွံတၠညးဍုၚ်ဟံသာဝတဳ၊ မဟာဥပရာဇာ(မဒှ်ဒေံဇၞော်)သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗညာဒလ (မဒှ်ဒေံဍောတ်)တံတုဲ၊ ဏာဗ္စိုပဇရေၚ်သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျစၟဳစၟတ်တုဲ တီဒဒှ်ညးပိတၠတံဂှ်၊ အခါရမန်တံ မလုပ်သီကေတ်ဍုၚ်အၚ်ဝတေံ ၜိုန်ရမရပ်ဖျဴနၚ်တၠညးအၚ်ဝကီုလေဝ် စိုပ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ် ဟိုတ်နူကဵုမမြိမြန်လဝ်တၠညးအၚ်ဝ ဗွဲမဒးရးစဵုကဵုမစဴအာသွဝ်ဝွံဟေၚ်၊ ထံက်အာကဵုပရေၚ်ရဴသာ်ဝွံတုဲ ပိုဲမဂစိုတ်ကၠေံညးပိတၠဝွံဟွံဂပ်ဝ်၊ ဖျေံအသံသ္ကဵုပလံၚ်ဏာညးပိတၠဂှ် ပ္ဍဲဍုၚ်မုက်ဆဝ်ဗဝ် သ္ကဵုမၚ်မွဲမြိမြန်လဝ်ဗွဲမဒးရး။
မန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်ဆဋ္ဌမ
ပလေဝ်ဒါန်ဒပ်သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျတံ သီဂွံဍုၚ်ဟံသာဝတဳတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1758)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၂၀)၊ ဇက်ပၞာန်ပၞာန်လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ရးမဏိပူရ မနွံဇရေၚ်ပယျဵုဍုၚ်အိန္ဒိယ။ ဂွံဇၞးသီဂွံဍုၚ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1759)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၂၁)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1760)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၂၂)၊ ဇက်ပၞာန်လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ ပ္ဍဲအခိၚ်အခါဂှ် ဍုၚ်အယုဒ္ဓယတေံ ‘သၟိၚ်ဨကထာတ်’၊ သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1758−၁၇၆၇)၊ အမုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ်ဒၟံၚ်။ အဃောမဂ္စါန်ကၟောန်ဗ္တိုက်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲမုက်ပၞာန်တေံ ကံလွဟ်ဇၞော်နူကဵုဒပ်ဇကု မဒတုံစှ်ေကၠုၚ်ဗ္ဒာဲဇကုတုဲ သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျဝွံ မစဴအာသွဝ်ဒၞာဲဂှ်ဟေၚ်။ သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျမစဴအာသွဝ်တုဲ ကောန်ဇၞော်မနွံယၟု ‘နံၚ်ဒဝ်ဂျဳ’ ပိုက်ဒပ်တုဲ ကလေၚ်ဆုတ်စဴကၠုၚ်ဍုၚ်ဇကု။ သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျ သ္ဂောံသ္ပသၟိၚ်(၇)သၞာံ။ ဂွံအာယုက်(၄၄) စဴအာသွဝ်။ ကောန်ဇၞော်နံၚ်ဒဝ်ဂျဳဂှ် ဂွံအာယုက် (၂၇)၊ သ္ဂောံဒုၚ်စအာဲတၟာဲမအံက်ဇကုတုဲ မဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်။ ပ္ဍဲကာလဂှ် ဂကူမန်တံဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ် ဟိုတ်နူကဵုမဟၟဲကဵုဍုၚ် မဟၟဲကဵုတၠသွက်သ္ဂောံဗ္ဒဗ္ဒာဲတုဲ တၞဟ်နသ္ဂောံဗ္ဒဗ္ဒာဲကဵုပါရမဳတၠညးအယုဒ္ဓယတုဲဟေၚ် ဇက်လုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယအိုတ်။ တၠညးအယုဒ္ဓယ မဖျေံကဵုဒၞာဲဝါဲ မသ္ကဵုတန်တဴပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ကမ္မရဳသီုညးဖ္အိုတ်။ ဣဝွံ မန်ပိုဲမဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်ဆဋ္ဌမရောၚ်။
ဍုၚ်အယုဒ္ဓယလီု
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်နံၚ်ဒဝ်ဂျဳ ဂ္ဇံနန်ပ္ဍဲဍုၚ်မုက်ဆဝ်ဗဝ်(ဍုၚ်ယျိုဲဗဝ်) ဂွံပိသၞာံတုဲစဴအာသွဝ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1763)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၂၅)။ ဗွဲကြဴဒေံဍောတ်မဂွံအာယုက်(၂၉)ဂှ် မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ် မဒုၚ်ယၟု ‘သေန်ဖျူယှေန်’ (တၠညးစိၚ်ဗ္တာၚ်)။ သၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန်ဂှ် စ္ဍးထောံကၠေံဍုၚ်ယှိုဲဗဝ်တုဲ သ္ပဒ္တန်ဂ္ဇံထောံနန်ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ်ဝ။ သၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန်ဒှ်သၟိၚ်တုဲဂွံမွဲသၞာံ ဇက်ပၞာန်လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ ဒပ်မွဲဒပ်ဂှ် သ္ကဵုလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဇျၚ်မှာဲတုဲ သ္ကဵုဇက်တိုန်ကၠုၚ်လ္ပာ်ဒိုဟ်သမၠုၚ်ကျာ၊ ဒပ်မွဲဒပ်ဂှ် သ္ကဵုလုပ်ဗ္တိုက်ဓဝါဲ တနၚ်သဳ။ နူဂှ်တိုန်ကၠုၚ်လ္ပာ်သၟဝ်ကျာ သ္ကဵုလုပ်ဗ္တိုက်ဖေတ်ပူရဳ၊ {မနွံလ္ပာ်ဒိုဟ်သမၠုၚ်ကျာဍုၚ်ၜၚ်ကံက် ခရာတရဴ(၁၂၆)ကဳလဝ်}တုဲ၊ ဒပ်ၜါဂှ် ပံၚ်ကောံညးသ္ကံသ္ပထောံမွဲ သ္ကဵုဗိုၚ်လဝ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယပွိုၚ်(၁၄)ဂိတု။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1767)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၂၉)၊ လုပ်ဂွံပ္ဍဲဍုၚ်။ အဃောဂှ် ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ်ဝတေံ ဒပ်ပၞာန်ကြုက်တံလုပ်ဗ္တိုက်၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဗၟာတံဂရေက်ဂရေက်ဂဗက်ဂဗက် သွက်သ္ဒးက္လေၚ်စဴမနွံတုဲ ဂြပ်ရတ်ထဝ်သြန်တံဆၜိုတ်ဂွံလုပ်ပၠံၚ်ကေတ်။ ထဝ်မနွံပ္ဍဲရုပ်ကျာ် ဆၜိုတ်မခွာဂွံတံဂှ် ခွါကေတ်အိုတ်။ သ္ၚိ ၊ ဘုတ်ဘာ၊ နန်၊ ပြာသာဒ်တံ အလုံမွဲမွဲဍုၚ်ဆၜိုတ်နွံ ရဲဗၟာတံစံၚ်ထောံသီုဖ္အိုတ်။ ကောန်ညးဍုၚ်အယုဒ္ဓယ ဗၞတ်(၉၀၀၀၀)၊ မွဲဟာန်ကေုာံသၟိၚ်၊ ဂၞကျာ်၊ သီုကဵုတွဳဝါရနာံမြိုၚ်ဂမၠိုၚ် ကော်ဖျဴဏာနၚ်ဍုၚ် နဒဒှ်ဍိက်ဂၠုဲရောၚ်။ သၟိၚ်စက္ကဘာတ် တၠညးအယုဒ္ဓယ မစဴအာသွဝ်ပ္ဍဲပေါဲပၞာန်ဂှ်ရဟေၚ်။ ဟိုတ်နူဗၟာတံမစံၚ်ပၠေၚ်ကၠေံထောံဍုၚ်အယုဒ္ဓယမတုဲတေံဂှ်ရ ယေန်သၞာၚ်ဂကူသေံတံ ခၞံပ္ကောံပ္ကေဝ်ကၠုၚ်လဝ်နူတမၠာတမၠာတေံ မဒှ်ပွိုၚ်(၄၀၀)သၞာံတံဂှ် မဒှ်အာချောံချးပ္တေၚ် လေၚ်ဒိုက်အာအိုတ်ဂိကွေံကွေံ။ ဒၞာဲဏံဗၟာတံပ္ကီုပရာပ်ဏာပွ မတုပ်ကဵုဂကူမန်တံ သ္ဒးဒုၚ်စံၚ်ပၠေၚ်ကၠေံရာဇဋ္ဌာနဳမန် ဍုၚ်ဟံသာဝတဳကီုရောၚ်ဟေၚ်။ ဒှ်လလေၚ်ရဴသာ်ဝွံ အခါကာလလဵုမွဲ သွက်ဂွံကလေၚ်ဗပေၚ်ထပ်ဖျိုပ်ကဵုဒၞာဲဟွံမာန်။ သြယာဲတံဂိကွေံရဏး။ ဘဝကောန်ဂကူမန်ကဵုကောန်ဂကူသေံ ဂကူဗၟာတံ မပတုဲပ္ကီုပရာပ်လဝ် ကမၠောန်ပရေၚ်ပလက်ဂကူဗီုဏံဂှ် ရဴသာ်လဵုသ္ဂောံဝိုတ်အာဏီမာန်ရော ကောန်ဂကူတံ။ ဟိုတ်ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ဂကူဗၟာဂှ် ပိုဲသ္ဒးသ္ပစိုတ်ကွေံကွေံဟေၚ်။
ဓန်ပူရဳ ရာဇဋ္ဌာနဳ
ပလေဝ်ဒါန်ကာလဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ကၠာလုပ်ဟွံဂွံပ္ဍဲဍုၚ်အယုဒ္ဓယဏီတေံ သ္ကိုပ်ပၞာန်မွဲတၠမနွံယၟု ‘ဗညာတက်သိၚ်’ဂှ် ညးတေံမသ္ၚေဝ်ဂၠေပ်ရံၚ်အာအဓာန်ဂတဏံ ဒဒှ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယဝွံ သွက်သ္ဂောံတိတ်ဗၠးအာနူကဵုအသၟဝ်တဲဗၟာတံဂှ်ဟွံမွဲရသ္ဂးတုဲ မွဲဟာန်ကေုာံသရာဲတွဳဝါရဇကု လၟိဟ်မၞိဟ်ဗၞတ်(၅၀၀)၊ တတ်ကၠောံဂစာန်ထပါ်ကၠောံတိတ်အာ အကြာဒပ်ဗၟာတံညးဂမၠိုၚ် ဒဴလလဴတိတ်အာ‘ဍုၚ်စာန်ပူရဳ’၊ { မနွံလ္ပာ်ဒိုဟ်ဗၟံက်ဍုၚ်ၜၚ်ကံက် ခရာတရဴ (၃၁၉)ကဳလဝ်}တေံအိုတ်။ ပ္ဍဲဒၞာဲဂှ်ညးတေံပ္ကောံပ္ကေဝ်ဒၟံၚ်ဗဵုလဗးပွိုၚ်(၇)ဂိတု။ ဂွံဗဵုလဗးက္ဍိုက်ပေၚ်တုဲ မဇက်လုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ ဗ္တိုက်ထ္ဍေၚ်ပ္တိတ်ထောံဒပ်ဗၟာတံ။ အခါကာလဂှ် ဒပ်ဗၟာတံအဃောမက္လေၚ်ပၠန်စဴ ဗ္တိုက်ဒၟံၚ်ကဵုဒပ်ပၞာန်ကြုက် မလုပ်ကၠုၚ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်အၚ်ဝတုဲ ပ္ဍဲဍုၚ်အယုဒ္ဓယဏံ ဒပ်ဗၟာတံ မနွံဇြဟတ်ဟွံဂၠိုၚ်။
ဍုၚ်အယုဒ္ဓယဝွံ မစိုပ်အာကဆံၚ်လီုလာ် စဵုကဵုသွက်သ္ဂောံကလေၚ်လဟိုဟ်ပ္တိုန်ပၠန်ဂှ်ဟၟဲရဟေၚ်၊ ဗညာတက်သိၚ် မစှ်ေလဝ်စိုတ်ရဴသာ်ဝွံတုဲ ဇက်စှ်ေကၠုၚ်လ္ပာ်သ္ကုတ်သၠုၚ်ကျာ၊ စိုပ်ကၠုၚ်ဇရေၚ်သၟောန်ပါၚ်ကွဳ ‘စောဖြယျာ−เจ้าพระยา’။ မခၞံပ္တန်ရာဇဋ္ဌာနဳမွဲမနွံယၟု ‘ဓန်ပူရဳ−ธนบุรี’ (ပစ္စုပ္ပန်ဏံ မနွံပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ၜၚ်ကံက်)။ ပ္တန်ဍုၚ်ဂှ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1768)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၃၀)။ အခါဂှ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗညာတက်သိၚ် မဂွံအာယုက်(၃၄)၊ မဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ် မဂ္ဇံနန်ပ္ဍဲဍုၚ်ဓန်ပူရဳရောၚ်၊ ဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်တုဲ သွက်သ္ဂောံက္လေၚ်ထ္ဍေၚ်ပ္တိတ်သၞသတြုဗၟာတံကီု သွက်သ္ဂောံပ္ကောံဍုၚ်ရး မပြးဇးမပြးချာဲတိတ်အာတံ ညံၚ်ရဴသ္ဂောံတန်ဒှ်ကၠုၚ်ကၟိန်ဍုၚ်သေံမွဲဓဝ်ပၠန်ကီု၊ တၠညးဓန်ပူရဳ သ္ဒးကၠေံစိုတ်ပ္တိတ်လွဳပရာမဇၞော်ကဵုဇြဟတ်ဟေၚ်၊ ပ္ဍဲအရာကိစ္စဝွံ ညံၚ်ရဴသ္ဂောံအံၚ်ဇၞးကလိတ်ကလောတ်လောဲသွာ၊ တၠညးဓန်ပူရဳ မသ္ဒးနိဿဲကဵုသ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော်ၜါတၠ မဒှ်တဴကောကဵုဒေံ မနွံယၟု ‘ဗညာစက္ကရဳ’ ကဵု ‘ဗညာသုရသိန်’။
သ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော်ၜါတၠတံဂှ် ဍုၚ်ဇျၚ်မှာဲကဵုကၟိန်ဍုၚ်သေံ ဒေသသ္ကုတ်သၟဝ်ကျာတံအိုတ်သီု ညံၚ်သ္ဂောံတိတ်ဗၠးအာနူကဵုသ္ကေံတဲဗၟာကီု၊ ဍုၚ်လဴကဵုဍုၚ်ခမေန်(ကာမ်ပူချာ) ညံၚ်ရဴသ္ဂောံစိုပ်အာအသၟဝ်အဏာစက် ကၟိန်ဍုၚ်သေံကီု၊ ရေၚ်တၠုၚ်ကေတ် သီပၠောပ်ကေတ် သီဗ္ၜောဝ်ကေတ်ဇၞးကၠုၚ်ဟေၚ်။
ဗညာစိၚ် သပုန်ကဵုဗၟာ
ပလေဝ်ဒါန်ဗညာစိၚ်တုန် မဒှ်သရာဲဂကူမန် ပ္ဍဲကဵုလက်ထက်သၟိၚ်မန်တံဟွံမွဲတုဲ သ္ဒးခစသၟိၚ်ဗၟာသေန်ဖျူယှေန်၊ မတိုန်နန်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1763-1776)၊ ကာလမသ္စခစသၟိၚ်ဗၟာတံဂှ် ယၟုကောန်တၠဗညာစိၚ်ဟွံသေၚ်ဏီ။ ဗွဲကြဴကာလကောန်တၠမပၠန်စၞေဟ်ဂတးကဵုဗၟာတံဂှ် ရန်တၟံကဵုသရာဲသ္ဂံၚ်မန်တြေံ မနွံကၠုၚ်လဝ်ပိတၠ မတွံဂး ဗညာတၠစိၚ်၊ ဗညာတၠသ္ဇၚ်၊ ဗညာတၠကၠေပ်တံတုဲ ဂကူမန်တံမကေတ်ပ္တိုန်စရာဲ မကော်ပ္ညပ်တိုန် ဗညာစိၚ်ရောၚ်။
ဗညာမဟာယောဓာ (ဗညာစိၚ်)ဂှ်၊ မဒှ်က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ဂကူမန်မွဲ ပ္ဍဲခေတ်ကာလ ရတနကောသိန္ဒရ ပထမ။ မဒှ်မဇတံ ဂဇသေနဳရောၚ်။ ဗီုရုပ်တၠညး မစုတ်တက်တြးထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲဂတိုပ်လိက်အုပ် မနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲတဲ ညးမလ္ၚတ်လိက်ဝၚ် မန်ဒဴလပ်ဍုၚ်သေံသၟတ်ဝွံ မဂွံနၚ်နူဍုၚ်တြေံမနွံယၟု ‘ဝါရသာရ’ သၞာံဒၞာဲ (၁၀)၊ အုပ် (၃)၊ (ဂိတုဒ္ဂိုန်−ဘတ်၊ သက္ကရာတ်သာသနာ ၂၅၂၇၊ ရောၚ်)။
ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1772)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၄၇)၊ ကာလဒပ်ဗၟာတံမလုပ်ကၠုၚ်ဗ္တိုက်ဍုၚ် ‘လောၚ်ဖြၜၚ်’* ဗညာစိၚ်မပါကၠုၚ်ကရောံပၞာန် မဇက်ကၠုၚ်တံဂှ်ကီုဟေၚ်။ ဟိုတ်နူကဵုဗညာစိၚ် မခိုဟ်စိုန်သ္ကီုပ္ဍဲကွတ်တဲလ္ပာ်ပၞာန်၊ တၠညးမအပ်ပြာပ်ကဵုဗညာစိၚ် မၚ်မွဲပ္ဍဲဍုၚ်ဇျၚ်သေန်။** ဂွံမွဲသၞာံမွဲအခါတုဲ တၠညးအၚ်ဝ သ္ကဵုကလေၚ်စဴကၠုၚ်တုဲ ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1773)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၃၅)၊ မကၠေဝ်မက်သ္ကဵုစဍုၚ်ကြိုန် မနွံပ္ဍဲရးမုဟ်တၟံ သ္ကုတ်သမၠုၚ်ကျာ။ အဃောဂှ်ပၠန် တၠညးသၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန်အၚ်ဝဂှ် တၞံနသၟိက်သ္ဂောံလပ်ဗ္တိုက်ဍုၚ်သေံပၠန်တုဲ ပ္ကောံပ္ကေဝ်ဒၟံၚ်ဒပ်၊ သ္ကဵုသ္ကိုပ်ပၞာန်မွဲတၠမနွံယၟု ‘ဗဂါန်ဝန်’ စှ်ေကၠုၚ်ရးမုဟ်တၟံတုဲ ပ္ကောံပ္ကေဝ်ကော်ကောန်ပၞာန်မန်လၟိဟ်ဗၞတ်မွဲလက်ဟေၚ်။ စိုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲအခိၚ်တံသၞာံဂှ် တၠညးပ္အပ်ပြာပ်ကဵုဗညာစိၚ်ဇြဟတ်ဒပ်ကောန်ပၞာန်မန်ပိလ္ၚီ။ သီုကဵုဗဵုလဗးဗၟာ နဒဒှ်ညးမထိၚ်ဒဝ်ဒပ်မန်တံတုဲ သ္ကဵုဇက်တိတ်အာလ္ပာ်ဍာန်ကျာ်ပိ နဒဒှ်ပၞာန်မဇက်တိတ်ပၞာန်ဗွဲဂတမွဲ။ လိုက်ဝှ်မ္ဂး၊ ဗဂါဝန် မွဲဟာန်ကေုာံကောန်ပၞာန်မန်ထပှ်လ္ၚီတံ သွက်သ္ဂောံဇက်တိတ်အာပၞာန် မဗက်အာဗွဲကြဴဗညာစိၚ်ပၠန် မစဳရေၚ်ဖန်ဖက်လဝ်။ ပ္ဍဲကာလဂှ် ကောန်ပၞာန်မန်တံ ဟၟဲပၟိက်သွက်သ္ဂောံလပ်ဗ္တိုက်ဍုၚ်သေံတုဲ ကောန်ပၞာန်မန်တံလ္ၚဵုလ္ၚဵု ဂြိပ်ဒဴလလဴထောံဒပ်အိုတ်။ ဗဂါန်ဝန် မဖျေံ−−−
- လောၚ်ဖြၜၚ်ဂှ် မဒှ်ယၟုရာဇဋ္ဌာနဳ ဍုၚ်လဴ။
- ဇျၚ်သေန်ဝွံ မဒှ်ယၟုဍုၚ် မနွံလ္ပာ်ဒိုဟ်သမၠုၚ်ကျာ ကၟိန်ဍုၚ်သေံ။ အဃောဗညာစိၚ်မမၚ်မွဲဒၟံၚ် ဍုၚ်ဇျၚ်သေန်ဂှ် မစှ်ေအာဒၞာဲကဵုကောန်ဝုတ်ညးဍုၚ်ဇျၚ်သေန်မွဲတုဲ၊ မဂွံကၠုၚ်ကောန်ဇာတ် အဆက်ကောန်ဇာတ်တံဂှ် စဵုကဵုတ္ၚဲဏံ မပြာကတ်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်လာံပၚ်။ လာံပၚ်ဂှ်မနွံတဴပ္ဍဲဒိုဟ်သၟဝ်ကျာၜၚ်ကံက် တရဴခရာ (၆၀၄)ကဳလဝ်။
−−−အသံကဵုဗက်ရာပ် ကောန်ဇာတ်သမ္ဘာ ညးမဂြိပ်ဒဴထောံဒပ်တံဂှ်၊ ဆဂှ်သၟးဟွံသေၚ် သီုကဵုမသီကေတ်ထောံပိုန်ဂြပ်ကီု၊ သီုမသ္ပကောန်ဗြဴသမ္ဘာညးတံဂှ်ကီုဟေၚ်။ ပရောဒဒှ်တံဂှ် သရာဲမန်မွဲတၠမနွံယၟု ‘တၠလ္ဂုၚ်’၊ နူကဵုဍုၚ်မုဟ်တၟံ မကဵုဏာပရိုၚ်ကဵုကုဗညာစိၚ်၊ ဗညာစိၚ်ဂွံမိၚ်ကေတ်ပရိုၚ်ဂှ် ဗညာစိၚ်က္သေံဂွံဗညာဥု၊ ဗညာတၠသ္ဇၚ်၊ ဗညာကၠေပ်တံတုဲ ဂစိုတ်ကၠေံဗဵုလဗးဗမာမနွံပ္ဍဲပယျဵုကျာ်ပိတံတုဲဟေၚ်၊ သီုကဵုမွဲဟာန်ကေုာံဒပ်ဇကုမက္လေၚ်စဴကၠုၚ်။ တုဲလုပ်ဗ္တိုက်ဍုၚ်မုဟ်တၟံ။ ဗဂါန်ဝန်တံဟွံဂံၚ်မံၚ်ပ္ဍဲမုဟ်တၟံ ဂြိပ်ဒဴအာဍုၚ်လ္ဂုၚ်နကဵုဂၠုၚ်အိုတ်။ နူမုဟ်တၟံ ဗညာစိၚ်တံ ဆက်ဆံၚ်ဇက်ဗက်ဗ္တိုက်အာ စိုပ်ဍုၚ်သြေၚ်။ ဍုၚ်လ္ဂုၚ်တေံ။ ကာလမလုပ်ဗ္တိုက်ဍုၚ်လ္ဂုၚ်ဂှ် ဒပ်ပၞာန်တၠညးအၚ်ဝတံ ဟိုတ်နူမဇက်စှ်ေကၠုၚ်ဇၞော်ကဵုဇြဟတ်တုဲ ဒပ်ဗညာစိၚ်တံဒုၚ်ဟွံမာန် ပြးဇးအာအိုတ်ဟေၚ်။
သၟိၚ်မန်ဗွဲကြဴအိုတ် မဒှ်အနိစ္စဓဝ်
ပလေဝ်ဒါန်ဒပ်သၟိၚ်ဗညာစိၚ်တံ ပြးဇးအာအိုတ်တုဲ ဒပ်ဗၟာတံဗက်ဂၠာဲရပ်ရဲဗပုန်တံဂှ်။ တၠလ္ဂုၚ်လေဝ်သ္ဒးဒုၚ်ရပ်ကီုတုဲ ပၠောပ်ဏာဇရေၚ်သၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန် နွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်လ္ဂုၚ်။ ပ္ဍဲကာလစၟဳစၟတ်တၠလ္ဂုၚ် ညးဂှ်မကဵုက္သပ်သွက်သ္ဂောံသပုန်ဂှ် ညးတၠလ္ဂုၚ်သ္ဂး တၠညးဟံသာဝတဳ နူဍုၚ်ယှိုဲဗဝ်တေံ ကဵုနၚ်လိက်ဗ္စိုပ်နၚ်တၠလ္ဂုၚ်။ နူဂှ်ကဵုဗ္စိုပ်ဗညာစိၚ်။ ကဵုဗ္တိုက်ဍုၚ်မုဟ်တၟံ။ နူဂှ်ကဵုဇက်တိုန်အာ စဵုကဵုစိုပ်အၚ်ဝတေံ၊ သၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန်မိၚ်သာ်ဂှ်တုဲ ဖျေံအသံကဵုဂစိုတ်ကၠေံတၠညးဟံသာဝတဳ မွဲဟာန်ကေုာံဒေံညးၜါတၠ မဟာဥပရာဇာကဵု မဟာသေနာပတိ မနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်ယှိုဲဗဝ်တေံကီု သီုတၠလ္ဂုၚ်ကဵု ဂစိုတ်ကၠေံသီုဖ္အိုတ်။
ဗညာတၠဗာန်မဒှ်ကောန်ကၟိန် တၠညးဟံသာဝတဳဂှ် အဃောသၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျတံဗိုၚ်လဝ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳတေံ မွဲဟာန်ကေုာံတွဳဝါရဇကုဖ္အိုတ် ဒဴတိတ်အာ။ ၜိုန်ရပရိုၚ်ပြးဇးတဴ ဒဒှ်မဒဴလလဴလုပ်အာဍုၚ်ဇျၚ်မှာဲကီုလေဝ် ဟွံလုပ်ဇျၚ်မှာဲ အောပ်ဗ္ဒဒၟံၚ်ပ္ဍဲကွာန်ကံဗိန်။ ပ္ဍဲကာလမစိုပ်ကၠုၚ်လက်ထက်သၟိၚ်နံၚ်ဒဝ်ဂျဳဂှ် ဗလးဏာဒပ် သ္ကဵုဗိုၚ်ရပ်ဂွံတုဲ ရပ်ပ္တိုန်ဏာအာစွံလဝ်ပ္ဍဲဍုၚ်ယှိုဲဗဝ်တေံ၊ ဗွဲကြဴမစိုပ်ကၠုၚ်လက်ထက်သၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန်၊ ဟိုတ်နူကဵုဗညာတၠဗာန်ဂ္စာန်သပုန်၊ ဂ္စာန်စံၚ်ထောံဍုၚ်ယှိုဲဗဝ်တုဲ သၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန် ဖျေံအသံကဵုဂစိုတ်ကၠေံ။
မန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်သတ္တမ၊ ဗညာစိၚ်လုပ်ဍုၚ်သေံ
ပလေဝ်ဒါန်ဒပ်ဗညာစိၚ်တံ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်လ္ဂုၚ် ကေတ်ဇၞးဟွံဂွံတုဲ ပ္ဍဲအခါကာလမပြးဇးအာအိုတ်ဂှ် ဗညာစိၚ်တံမဒဴလလဴစိုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်မုဟ်တၟံ။ က္သေံပၟဝ်ဂွံတွဳဝါရဇကု မွဲဟာန်ကေုာံဂကူမန်ပ္ဍဲရးမုဟ်တၟံ လၟိဟ်မၞိဟ်ဗၞတ်မွဲလက်ပြၚ်တံ ဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ ဂၠံၚ်ဍာ်ကျာ်ပိကီု၊ နကဵုဍာန်ဗြဝတဳကီုတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1775)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၃၇)၊ မစိုပ်ကၠုၚ် ‘ဍုၚ်ဓန်ပူရဳ−ธนบุรี’ မဒှ်ရာဇဋ္ဌာနဳတၟိကၟိန်ဍုၚ်သေံ။ ကာလဂှ်သၟိၚ်တက်သိန် တၠညးဓန်ပူရဳ (ပစ္စုပ္ပန်ဏံ မလုပ်နွံပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ၜၚ်ကံက်)၊ မဖျေံကဵုဒၞာဲ ပ္ဍဲဍုၚ်ပထုံဋ္ဌာနဳ−ปทุมธานี’ (မနွံလ္ပာ်ဒေသဒိုဟ်သၟဝ်ကျာဍုၚ်ၜၚ်ကံက် ခရတရဴ (၄၆)ကဳလဝ်တေံဟေၚ်) ။
ဂကူမန်တံ မလုပ်ကၠုၚ်အလန်သတ္တမဏံဝွံ၊ မနွံတဴကဵုညးက္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ပန်တၠ။ မဒှ်တဴဗညာစိၚ်၊ ဗညာဥု၊ ဗညာတၠသ္ဇၚ်၊ ဗညာတၠကၠေပ်တံဟေၚ်။ သီုကဵုညးပန်တၠတံဂှ် တၠညးဓန်ပူရဳ မခါန်ပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ်ပညာ သ္ကဵုက္တဵုဒှ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဟေၚ်။ သ္အာၚ်နူဂှ်ပၠန် တၠညးဓန်ပူရဳ မကော်မန်တြေံမွဲတၠ ညးမဒဴလုပ်ကၠုၚ်လဝ်အလန်ကၠာကၠာတေံ ညးမကေၚ်ခစပ္ဍဲဝၚ်နန်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယတြေံဂှ်တုဲ မကၠေဝ်မက်ပြေၚ်ကဵုဒှ်ကဆံၚ် ‘ဗညာရာမညဝံသ’ ညးမကော်ဂးစသၟိၚ်စက္ကရဳမန် သ္ကဵုဒှ်က္ဍိုပ်သ္ကိုပ် အလုံဂကူမန်ပ္ဍဲကဵုကၟိန်ဍုၚ်သေံ။ သ္စပ္တံနူကဵုကာလဂှ်တုဲ တၠညးဓန်ပူရဳဇတ်တိတ်ပၞာန်မ္ဂး ဒပ်ပၞာန်ဂကူမန်မွဲဒပ် သ္ဒးဇက်အာကရောံဂှ်ကီု။ ဗညာရာမညဝံသ(ဝါ)သၟိၚ်စက္ကရဳမန်ဂှ် သ္ဒးဒှ်က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ဒပ်မန်တံဟေၚ်။
သၟိၚ်ရာမ
ပလေဝ်ဒါန်သ္ကိုပ်ပၞာန်တၞောဝ်ဒတောဝ်မန် မဒှ်သၟိၚ်သေံ၊ သၟိၚ်ရာမ (ပထမ)
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်တက်သိန်တၠညးဓန်ပူရဳ မစဴအာသွဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1782)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၄၄)။ ဗွဲကြဴဂှ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော်ၜါတၠ ဗညာစက္ကရဳကဵုဗညာသုရသိန် မဒှ်ကောကဵုဒေံဂှ် ဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်မအုပ်ဓုပ်ကၠုၚ်ကၟိန်ဍုၚ်သေံအိုတ်ရောၚ်။ ဗညာစက္ကရဳမဒှ်သၟိၚ်ဇၞော်မဒုၚ်ယၟု ‘သၟိၚ်ရာမာဓိပတိ’။ ဗညာသုရသိန်ဂှ် မဒှ်မဟာဥပရာဇာ။ နူကဵုဒဒှ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော် ဗညာစက္ကရဳ ဟိုတ်နူကဵုမဂွံဒုၚ်စသိုၚ်တသိုက်သၟိၚ် မသ္ဂးယၟု သၟိၚ်ရာမဓိပတိတုဲ၊ သၟိၚ်မစေန်ဆက်စှ်ေကၠုၚ်နူတၞောဝ်ဒတောဝ် သၟိၚ်ရာမဓိပတိတံဂှ်၊ ညးမကော်ခဴစကၠုၚ် မပ္တံကဵု သၟိၚ်ရာမ (ဒုတိယ)၊ သၟိၚ်ရာမ(တတိယ)ဟေၚ်။ သၟိၚ်ရာမဓိပတိစဴအာသွဝ်တုဲ ကောန်တၠညးသၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ)၊ က္တဵုဒှ်သၟိၚ်။ သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ)၊ က္ညစဴအာသွဝ်တုဲပၠန်၊ သၟိၚ်ရာမ(တတိယ)၊ မဒှ်ကောန်တၠညးမဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်ပၠန်။ လက်ထက်သၟိၚ်ရာမ(တတိယ) မဒှ်ကောန်စဴသၟိၚ်ရာမဓိပတိဂှ် မရန်တၟံကဵုအပါဇၞော်ဇကု သၟိၚ်ရာမဓိပတိ (သၟိၚ်ရာမ ပထမ)တုဲ၊ မခၞံဗဒှ်ရုပ်ကျာ်ထွာဲမွဲဇကု၊ မဟိမု ‘ဗုဒ္ဓယတ်ဝှာ’။ သ္ပဟိုတ်ကဵုမဟိမုကျာ် ဗုဒ္ဓယတ်ဝှာ (ဝါ) သၟိၚ်ရာမ(ပထမ)ဝွံ၊ မဒှ်ဂကူမန် ဒှ်ကၠုၚ်တၠတိပ္ဍဲဍုၚ်သေံ ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်ရောၚ်။
သၟိၚ်ဗုဒ္ဓယဝ်ဝှာ (ရာမ ပထမ)ဂှ်၊ မဒှ်တၞောဝ်ဒတောဝ်မန်။ မအံက်တၠညးဂှ် မဒှ်ညးမစေန်ဆက်စှ်ေကၠုၚ် နူကဵုတၞောဝ်ဒတောဝ် ဗညာရာံ က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ပၞာန်မန် မဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်ပထမအိုတ်တေံရောၚ်။ ဂၞကျာ်ဇၞော်ညးမနွံယၟု ‘အမရန္ဒရာပရမရာဇိနဳ’ဟေၚ်။ ဂၞကျာ်ဇၞော်ဂှ် မဒှ်ကောန်ဂကူမန်ဇေတ်ဇေတ်ရောၚ်။ မိအံက်မအံက်ညးသီုညးၜါတၠတံဂှ် မဒှ်သၞောဝ်ဒတောဝ်သေဋ္ဌဳကောန်ဂကူမန် ပ္တန်ဒၟံၚ်သ္ၚိဋ္ဌာန် ပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ရာဇ်ပူရဳ။ မဒှ်ဂကူမန် မဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်စတုတ္ထရောၚ်။
သၟိၚ်ဗုဒ္ဓယတ်ဝှာ (ရာမ ပထမ)ဒှ်သၟိၚ်တုဲ၊ နူဓန်ပူရဳ မပြံၚ်အာသၚ်ကွဳစောဖြယျမွဲလ္ပာ်တေံတုဲဟေၚ်၊ မခၞံပ္တန်ရာဇဋ္ဌာနဳ မနွံယၟု ‘ကြုၚ်ထေပ်ဖြမဟာနခန် အမန်ရတနကောသိန်’။ ဍုၚ်ရာဇဋ္ဌာနဳတၟိဝွံ ကောန်ညးဍုၚ်သေံတံ ကော်ခဴစဗွဲခမၞန် နကဵုဝေါဟာ ‘ကြုၚ်ထေပ်’တုဲ၊ ကောန်ညးဍုၚ်သ္အာၚ်တံ မကော်ခဴစ‘ၜၚ်ကံက်’ဟေၚ်။ သၟိၚ်ဗုဒ္ဓယတ်ဝှာ ပ္တန်ဍုၚ်တၟိတုဲ၊ မသိုၚ်ခၞံဗဒှ်ဘာကျာ်မၞိက်။ ကျာ်မၞိက်ဝွံ အဃောသၟိၚ်မတန်ဒှ်ဒၟံၚ်သ္ကိုပ်ပၞာန်တေံ၊ မဇက်တိတ်အာပၞာန်ဍုၚ်လဴတေံတုဲ၊ က္ညနိမန်ဂွံဖျဴနၚ် နူကဵုဍုၚ်လဴတေံ ပ္ဍဲသက္ကရာန်ခရေတ် (A.D 1779)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၄၁)။ သၟိၚ်ဝွံ သ္ဂောံထံက်ပၚ်လဝ်ပရေၚ်သာသနာဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်ဟေၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1805)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၆၇)၊ သၟိၚ်မသၚ်ရိုဟ်သ္ကဵုအထံက်အပၚ်ပ္တိုန်သၚ်္ဂါယန။ မဆေၚ်စပ်ကဵုလိက်ပတ်ဂှ် သၟိၚ်ခါန်ကၞက်ပ္တိုန်အမာတ်‘စောဖြယျာဖြခၠၚ်’ သ္ကဵုသ္ပက္ဍိုပ်တုဲ စကာကဵုကၠာဲလိက်ဝၚ် သၟိၚ်ရာဇာဓိရာတ် နူမန်ကဵုဒှ်သေံ။ လိက်ဂှ်မစိုပ်အာဒတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1785)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၄၇)။ သ္စပ္တံနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ ပ္ဍဲကဵုဝၚ်သေံတံ ဝၚ်တၠညးရာဇာဓိရာတ်လုပ်စိုပ်ကၠုၚ်။
ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ သ္ကိုပ်ပၞာန်မန်ဗညာစိၚ်ဂှ် သၟိၚ်ယိုက်ပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ် ‘စောဖြယျာမဟာယောဓာ’ သ္ကဵုဒှ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော်ကီု၊ သီုမကၠေဝ်မက်ခါန်ကၞက်ပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ် ‘ဗညာရာမညဝံသ’၊ ညးမကော်ဂသၟိၚ်စက္ကရဳမန်၊ မဒှ်က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်မန် အလုံဂကူမန် မနွံပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်သေံဖ္အိုတ်။ ဟိုတ်ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ ဗညာစိၚ်မဒှ်ကၠု်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော်ကီု သီုကဵုမဒှ်က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်အလုံဂကူမန်ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်သေံဟေၚ်။
ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာ { ဒပ်ပၞာန်သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ် တိုန်ဂ္ဇံနန်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1782-1819)၊} တံ မလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်သေံဂၠိုၚ်ကဵုဝါ။ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံမလုပ်ဗ္တိုက်ကၠုၚ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1786)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၄၈)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1786)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၄၉)တံဂှ်၊ ဒပ်သေံတံထ္ဍေၚ်ဗက်ဗ္ဒဴထောံနူဍုၚ်ကမ္မရဳ။ ဒပ်ဗၟာတံသ္ဒးသၠးကၠေံဍုၚ်ဇျၚ်မှာဲတုဲ လုပ်သီကေတ်ဍုၚ်ဇျၚ်သေန်ပၠန်။ ဒပ်သေံတံဗက်ဗ္ဒဴထ္ဍေၚ်ပ္တိတ်ထောံဒပ်ဗၟာတံနူဍုၚ်သေံစဵုကဵုအးအိုတ်အာဂှ် စိုပ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1802)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၆၄)၊ ရောၚ်။
သၟိၚ်ဗုဒ္ဓယတ်ဝှာ (ရာမ ပထမ)ဝွံ ပ္ဍဲကာလမစိုပ်အာယုက်(၄၅)၊ မသ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်တသိုက်သၟိၚ်။ တိုန်ဂ္ဇံနန်မဂွံကၠုၚ်ပွိုၚ်(၂၇)သၞာံတုဲ။ ကာလမကလိဂွံအာယုက်ပေၚ်(၇၂)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1809)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၇၁)၊ မက္တဵုဒှ်ဝေဒနာ မဇၞော်တဴကဵုဇြဟတ်တုဲဟေၚ် စဴအာသွဝ်ရောၚ်။
မန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်အဋ္ဌမ၊ သၟိၚ်ရာမ (ဒုတိယ)
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်ရာမ (ပထမ) မစဴအာသွဝ်တုဲ ကောန်တၠညးမဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်၊ ယၟုသၟိၚ်တုန် ‘သၟိၚ်ဗုဒ္ဓလိက်လာ’ (ရာမ ဒုတိယ)။ မအံက်တၠညး (သၟိၚ်ရာမ ပထမ)ဂှ်လေဝ်၊ မဒှ်တဴတၞောဝ်ဒတောဝ်မန်၊ မိအံက်တၠညး (ဂၞကျာ်အမရိန္ဒပရမရာဇိနဳ)ဂှ်လေဝ် မဒှ်ဂကူမန်ဇေတ်ဇေတ်ရဟေၚ်။ သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ)ဝွံ ဒှ်ဂကူမန်။ ဂၞကျာ်သၟိၚ်ဝွံတုန် မဟိမ ‘သိရဳသုရိယေန္ဒရာပရမရာဇိနဳ’။ မိအံက်ဂၞကျာ်ဝွံ ဒှ်ၝဲသၟိၚ်ရာမ(ပထမ)။ ဟိုတ်ဒှ်သာ်ဂှ်ရ သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ) ကဵုဂၞကျာ်ဇၞော် သိရဳသုရိယေန္ဒရာပရမရာဇိနဳတံဂှ် မဒှ်ကောန်ၝဲကောန်ဒေံညးသ္ကံရောၚ်။ သၟိၚ်ကဵုဂၞကျာ်ဇၞော်တံ မကလိဂွံလဝ်ကောန်တြုံၜါတၠ။ ကောန်တြုံၜါတၠတံဂှ် ဗွဲကြဴဏံ မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်ရာမ (စတုတ္ထ) ကဵုမဟာဥပရာဇာရောၚ်။
သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ)ဝွံ ဟိုတ်နူဇကုမဒှ်ဒၟံၚ်ကောန်မန်တုဲ ညံၚ်ရဴသ္ဂောံသၟဟ်ကဵုဂလာန်ကျာ်မတွံဂး ‘ညာတကာနဥ္စ သၚ်္ဂဟော’တုဲ၊ သၟိၚ်မထံက်ပၚ် သၚ်ရိုဟ်ကဵုကောန်ဂကူမန်တံက္ဍိုက်က္ဍိုက်ပေၚ်ပေၚ် ညံၚ်ရဴဟွံဂွံယုတ်မာဟေၚ်။ ကာလသၟိၚ်ရာမ (ဒုတိယ)မဒှ်သၟိၚ်တုဲ ဂွံဗၞတ်ထပှ်သၞာံ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1815)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၇၇)၊ ဂကူမန်တံ နူရးမုဟ်တၟံ မဇက်လုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ မွဲက္ဍိုပ်တုဲမွဲက္ဍိုပ် လၟိဟ်ကဵုလက်ဟေၚ်။
ဂကူမန်တံမဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်သီုဖ္အိုတ် ညံၚ်ရဴဟွံဂွံမုက်ဍောတ်မတ်သဝ်၊ သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ) မစဳဇန်ဖန်ဖက်ဖျေံလဝ်ကဵုဒၞာဲဝါဲဗွဲမဒးရး။ ဂကူမန်တံ မဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်အလန်ဝွံ မဒှ်တဴနူဂၠံၚ်ဍာန်ကျာ်ပိကဵုဂၠံၚ်ဍာ်ဗြဝတဳတံရောၚ်။ မလုပ်ကၠုၚ်ဂၠံၚ်ဗြဝတဳမ္ဂး သ္ဒးတတ်လုပ်ကၠုၚ်ဂၠံၚ်‘ဍုၚ်တက်’ (မနွံဖါလ္ပာ်ပလိုတ်သၟဝ်ကျာၜၚ်ကံက်၊ တရဴခရာ ၄၂၃၊ကဳလဝ်)၊ ပွိုၚ်ဍုၚ် ‘ဥထာဲဋ္ဌာနဳ’၊ (မနွံဖါလ္ပာ်ပလိုတ်သၟဝ်ကျာၜၚ်ကံက်၊ တရဴခရာ ၂၂၂၊ ကဳလဝ်) ဟေၚ်။ သၟီရာမ (ဒုတိယ) ကဵုကုသၟိၚ်စဍုၚ်တက် သီုသၟိၚ်စဍုၚ်ဥထာဲဋ္ဌာနဳတံ သ္ကဵုဒုၚ်တၠုၚ်ဂကူမန်မလုပ်ကၠုၚ်တံဂှ် ဗွဲမဒးရးကီု ကဵုအသံသွက်သ္ဂောံကဵုအရီုဗၚ်အထံက်အပၚ်ဇွောံမ က္ဍိုက်က္ဍိုက်ပေၚ်ပေၚ်ကီုဟေၚ်။ တုဲနူဂှ်ပၠန် သွက်သ္ဂောံပလံၚ်ဗ္စိုပ်နၚ်ဍုၚ်ၜၚ်ကံက်ရောၚ်။ သ္ကဵုဖျေံစွံလဝ်ဒၞာဲ ပ္ဍဲဋ္ဌာန်ဒေသတိဍာ်ပယျဵုတေံဟွံသေၚ်၊ သ္ကဵုဒုၚ်တၠုၚ်ပ္တိုန်နၚ် စဵုကဵုမစိုပ်ဍုၚ်ဇၞော်ရောၚ်ဟေၚ်။ ကၠာမန်တံဟွံစိုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ပထုံဋ္ဌာနဳ၊ (မနွံဖါလ္ပာ်သၟဝ်ကျာၜၚ်ကံက် တရဴခရာ ၄၆၊ ကဳလဝ်)။ ပ္ဍဲအသေအဟာန်ဂှ် မဟာဥပရာဇာ မသိုၚ်ခၞံလဝ်ကၞာထး နဒဒှ်အယောၚ်အလာ မသၟဟ်ကဵုဥပရာဇာတုဲ မၚ်ဒုၚ်တၠုၚ်ဒၟံၚ်အိုတ်ဟေၚ်။ ဂကူမန်တံမလုပ်စိုပ်ကၠုၚ် ဒၞာဲမဒုၚ်တၠုၚ်တံဂှ်သီုဖ္အိုတ် ညံၚ်ရဴမသ္ဂောံကလိဂွံဇွောံမ ဇဳဇဳဇပ်ဇပ် မဟာဥရာဇာမဖန်ဖက်ကဵုဟေၚ်။ နူဂှ်သ္ကဵုပလံၚ်ဗ္စိုပ်ဏာ ဍုၚ်ၜၚ်ကံက်။
သွက်သ္ဂောံဒုၚ်တၠုၚ်ဂကူမန်တံမလုပ်ကၠုၚ်ဂၠံၚ်လ္ပာ်ဍာန်ကျာ်ပိတံဂှ်တုန်၊ သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ)၊ ဗလးဏာကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် (ညးမဒှ်လၟောဝ်သၟိၚ်ရာမစတုတ္ထ၊ အဃောဂှ် တၠညးမဂွံအာယုက် ၁၃၊သၞာံ)၊ ကဵုအာဒုၚ်တၠုၚ်ပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ကမ္မရဳ (နွံလ္ပာ်ပလိုတ်ၜၚ်ကံက်၊ တရဴခရာ ၁၂၆၊ ကဳလဝ်)။ ကောန်သၟိၚ်မောၚ်တကုတ်တုန် မကျိုၚ်ကျဝ်ကေတ်ဗွဲမဒးရး နကဵုအယောၚ်အလာကောန်ဨကရာတ်မွဲတုဲ မွဲကရောံမွဲဟာန်ကေုာံအမာတ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗဵုလဗးဂမၠိုၚ် နကဵုဒပ်ပၞာန်ဂၠုၚ် ဇက်တိုန်အာပွိုၚ်(၈)တ္ၚဲ (၈)ဗ္တံ။ ကာလမစိုပ်ပယျဵုပွိုၚ်ဍုၚ်ကမ္မရဳ၊ မသိုၚ်ခၞံမဒှ်ကၞာထ။ နကဵုအယောၚ်အလာကောန်ဨကရာတ်မွဲတုဲ မမၚ်ဒုၚ်တၠုၚ်ဒၟံၚ်ဂကူမန်တံ မလုပ်ကၠုၚ်အိုတ်။
ဂကူမန်တံမလုပ်ကၠုၚ်အိုတ်တံဂှ် လုပ်ကၠုၚ်သ္ပဝတ်ကဵုကုကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်တုဲ၊ ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဟေၚ် မပရံဒုၚ်ကဵုဇွောံမကီု ဂၠိက်ယာတ်ဗွိုက်လ္တက်တံကီု၊ သြန်သၠုဲသၠာဲသွက်သ္ဂောံရပ်စပ်စကာတံဂှ်ကီု၊ ညံၚ်သ္ဂောံဂွံညဳညဳသာသာ က္ဍိုက်က္ဍိုက်ပေၚ်ပေၚ်သီုညးဖ္အိုတ်။ သ္အာၚ်နူဂှ်ပၠန် ဖန်ဖက်ကဵုဒၞာဲဝါဲ သွက်သ္ဂောံဇူဒီု မွဲအံၚ်မွဲခဏဗွဲမဒးရးကီု၊ နူဂှ်ပၠန်ဟေၚ် မထပ်ပလံၚ်ဗ္စိုပ်ဏာဍုၚ်ၜၚ်ကံက်တေံ သီုညးဖ္အိုတ်ရောၚ်ဟေၚ်။ ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်တုန်၊ ဟိုတ်နူမနွံတဴတာလျိုၚ် သွက်သ္ဂောံဒုၚ်တၠုၚ်ဂကူမန်တံ မဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်တံဂှ်ဟေၚ်၊ သ္ပဒ္တဴဒၟံၚ်ပ္ဍဲဗ္ဒိုပ်ဒုၚ်တၠုၚ်ဂှ် (၂၂)တ္ၚဲ (၂၂)ဗ္တံဟေၚ်။ ဂကူမန်တံ မထပ်ဇက်လုပ်ကၠုၚ်ဂှ် ဟွံမွဲရရောၚ်၊ ကောန်တၠမစှ်ေစိုတ်ရဴသာ်ဝွံတုဲ ကလေၚ်ဇက်တိုန်ကၠုၚ်ဍုၚ်ၜၚ်ကံက် သီုကဵုဒပ်ပၞာန်ဂၠုၚ်ဖ္အိုတ်ပၠန်။
ပၞောဝ်ကဵုဂကူမန် မဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်အလန်ဏံဝွံ က္ဍိုပ်က္ကိုပ်နွံညးပန်တၠရောၚ်၊ ညးမဒှ်က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ပန်တၠတံဂှ်၊ သၟိၚ်ကော၊ သၟိၚ်ဒေါဝ်၊ သၟိၚ်ဍောတ် မဒှ်ကောန်ကဵုဒေံ ညးပိတၠကဵုသတ်ၜဴတံရောၚ်ဟေၚ်။ သၟိၚ်သတ်ၜဴဂှ် တၠညးသၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ)၊ မကၠေဝ်မက်ကဵုအဆံၚ်အလံၚ် ‘ဗညာရတနစက္က’။ သွက်ကောကဵုဒေံသ္ကိုပ်မန်ညးပိတၠတံဂှ်လေဝ် သၟိၚ်ရာမ (ဒုတိယ)၊ ခါန်ကၞက်ကဵုအဆံၚ်အလံၚ် ကဆံၚ်ပညာ သီုကဵုညးပိတၠဟေၚ်။ အလန်ဝွံ ဂကူမန်တံမဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ်ဗၞတ်ပိလက်မပြၚ်ရောၚ်ဟေၚ်သ္ဂောံတီ။ သၟိၚ်မဖျေံကဵုဒၞာဲဝါဲ သ္ကဵုပ္တန်သ္ၚိဋ္ဌာန်ပ္ဍဲ ‘ပွိုၚ်ဍုၚ်သမုဒ်သာခန်’မဟာဇျာဲလၟုဟ် (မနွံဖာဒိုဟ်လ္ပာ်သမၠုၚ်ကျာ ၜၚ်ကံက်၊ တရဴခရာ ၃၈၊ ကဳလဝ်)။ ပ္ဍဲ ‘ပွိုၚ်ဍုၚ်ပထုံဋ္ဌာနဳ’ (မနွံဖာလ္ပာ်သၟဝ်ကျာ ၜၚ်ကံက်၊ တရဴခရာ ၄၆၊ ကဳလဝ်)ကီု။ ပ္ဍဲ ‘ပွိုၚ်ဍုၚ်သမုဒ်ပြာကာန်’ (မနွံဖာလ္ပာ်သၟဝ်ကျာ ၜၚ်ကံက်၊ တရဴခရာ ၂၅၊ ကဳလဝ်)တံကီုဟေၚ် မကၠုၚ်လဝ်ပ္ဍဲဝၚ်တေံရောၚ်။ မန်မဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်အလန်ဏံဝွံ ညးတံမကော်ခဴသ္ဂးစမန်ဇၞော်ရောၚ်။
ဟိုတ်ဂကူမန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်အဋ္ဌမ
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ်ဝ သၟိၚ်သေန်ဖျူယှေန်မစဴအာသွဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1776)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၃၈)တုဲ၊ ညးမသ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်အာဲကၟာဲနန်ဂှ် မဒှ်သၟိၚ်သေက်ကူ။ သၟိၚ်သေအ်ကူဂှ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1782)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၄၄)၊ သၟိၚ်မိုၚ်မိုၚ်ဂစိုတ်ကၠေံတုဲ၊ သၟိၚ်မိုၚ်မိုၚ်သ္ပသၟိၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ်ဝ။ သ္ပသၟိၚ်မဂွံထပှ်တ္ၚဲတုဲ ‘သၟိၚ်ဗဒုံမၚ်’ကၠုၚ်ဂစိုတ်ကၠေံထောံပၠန်။ သၟိၚ်ဗဒုံမၚ် မဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်ဂ္ဇံနန်ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ်ဝ၊ မဒုၚ်ကေတ်ယၟု ‘သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာ’ရောၚ်။ သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာဂှ် မဒှ်ကောန်သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျ မရနုက်ကဵုပန်တုဲ၊ လက်ထက်သၟိၚ်ဂှ် ပ္တန်ဗဒှ်ခၞံပ္တိုန်ဍုၚ်ရာဇဋ္ဌနဳတၟိမွဲ မကော်ခဴစ ‘အမရပူရ’။ သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဂှ် ခၞံဗဒှ်ဍုၚ်တၟိတုဲ ပြံၚ်ကၠောံကၠုၚ်ဂ္ဇံနန် ပ္ဍဲဍုၚ်ရာဇဋ္ဌာနဳတၟိ အမရပူရဝွံဟေၚ်။
ဟိုတ်နူကဵုသၟိၚ်ဗၟာတံ မပြံၚ်သၠာဲဒၟံၚ်ပယျတ်ပယျတ်တုဲ၊ မန်တံမကေတ်အခေါၚ်သွက်ဂွံကလေၚ်ဗၠးတိတ်နူကဵုဘဝဍိက်။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကၠတ်ပ္ကောံဇြဟတ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1783)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၄၅)၊ လုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်လ္ဂုၚ်၊ သီဂွံဍုၚ်လ္ဂုၚ်။ သ္ၚေဝ်ဂၠေပ်ကေတ်ဝၚ်ဗွဲကြဴတေံညိမ္ဂး ကြဴနူမန်တံမကျအာပၞာန် သၟိၚ်အံၚ်ဇြေယျတေံတုဲ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1775)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၃၇)၊ ဒပ်ဗညာစိၚ်တံလုပ်ဗ္တိုက်ဍုၚ်လ္ဂုၚ်မွဲဝါကီုလေဝ်ကေတ်ဇၞးဟွံမာန်။ သ္ပတွဵုနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ အလန်ဏံမွဲဝါပၠန်ဂှ် ဂွံအာပေါဲအံၚ်ဇၞးဟေၚ်။ ၜိုန်မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ရဴသာ်ဝွံကီုလေဝ် မဟွံသက်ဂတာပ်လံ ဒပ်ပၞာန်သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာတံ ဇက်က္ဍိုက်စှ်ေကၠုၚ်မဇၞော်ကဵုဇြဟတ်တုဲ ဒပ်မန်တံဒုၚ်ဒဝ်ဟွံမာန် သ္ဒးပေက်ဂြိပ်ဒဴလလဴအိုတ်။ ဒပ်ပၞာန်သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာတံ မကလေၚ်သီကေတ်ဂွံဍုၚ်လ္ဂုၚ်အိုတ်တုဲ၊ နူဂှ်ဇက်အာတ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်ရက္ခေၚ်။ သီဂွံဍုၚ်ရက္ခေၚ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1784)၊သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၄၆)၊ သီဂွံရက္ခေၚ်တုဲ နကဵုဒပ်ပၞာန် မနွံဇြဟတ်ကောန်ပၞာန်ပိလက် သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာဂှ် မက္ညကေတ်ဖျဴနၚ် ‘ပဋိမာရုပ်ကျာ်မဟာမုနိ’* ပ္ဍဲသၞာံဂှ်ဟေၚ်။ ရုပ်ကျာ်ထွာဲမဟာမုနိဂှ် လက်ထက်သၟိၚ်အနုရုဒ္ဓာ ဍုၚ်ဗကာံတေံမွဲလန်။ ဗွဲကြဴပ္ဍဲကာလမစိုပ်ကၠုၚ််လက်ထက်သၟိၚ်အလံၚ်သဳသူ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ်၁ (A.D 1118)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၄၈၀)၊ ဍုၚ်ဗကာံတေံပၠန် သၟိၚ်ဗၟာတံ မလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်သီကေတ်ဍုၚ်ရက္ခေၚ်တုဲ ၜိုန်ပ္တိတ်ဇြဟတ် ဂ္စာန်လွဳပရာ မက္ညကေတ်ဖျဴနၚ်ကီုလေဝ် ဟွံအံၚ်ဇၞး။ လက်ထက်သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာဏံဟေၚ် ဟိုတ်နူမက္ညနိမန်ဖျဴနၚ်မာန်ကၠုၚ်တုဲ၊ သၟိၚ်ဂှ်မကေတ်စဂုန်စရာဲလ္တူကမၠောန်ဂှ်ဗွဲမလောန်ရောၚ်ဟေၚ်။ ကာလမဖျဴနၚ်ကျာ်ပဋိမာရုပ်ဂှ် သၟိၚ်သ္ကဵုကုတ်ကၠေံပိဒကုတ်တုဲ ဖျဴနၚ်မာန်ရောၚ်သ္ဂောံတီ။
သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာဂှ် မဆိုက်ဗ္ဒက် သ္ပတဴနိဿဲကဵုဗမၞးဗြဟ္မဏတံတုဲ မဂွံကၠုၚ်လညာတ်သမ္တီ ဒဒှ်ကျာ်တြဲမသ္ပကၠေံပရိနိဗ္ဗာန်တုဲ ကာလမလံကၠုၚ်ဂှ်ရ၊ ခမဳသၚ်ကောန်ကျာ်တြဲမနွံ−−−
- ပဋိမာရုပ်ကျာ်မဟာမုနိဂှ် ဟိုတ်နူကဵုမဇၞော်တဴဗွဲဂှ်ဟေၚ်၊ လျိုၚ်သ္ဇိုၚ်တဴဗွဲမလောန်။ သၟိၚ်မတုဲကၠုၚ်တေံၜါတၠတံဂှ် ၜိုန်မကၠေံတဴစိုတ် ပ္တိတ်လွဳပရာ သွက်သ္ဂောံက္ညဖျဴနၚ်ကီုလေဝ်ဟွံအံၚ်ဇၞး။ မကုတ်ကၠေံပဋိမာရုပ်မဟာမုနိဂှ်ပိဒကုတ်တုဲဟေၚ် ကေတ်ဖျဴနၚ်မာန်ရောၚ်။ ပဋိမာရုပ်ကျာ်မဟာမုနိဂှ် ပ္ဍဲပစ္စုပ္ပန်ဏံ မတန်တဴဒၟံၚ် မန်တံမကော်ခဴစဍုၚ်အဝ (ဗၟာတံမကော်ခဴစ ဍုၚ်မန္တလေး) ။
−−−ပစ္စုပ္ပန်တံဏံဝွံ ဟိုတ်နူဟွံဒှ်ကောန်ခမဳ သာဝကကျာ်ဇေတ်ဇေတ်တုဲ ဖျေံက္ဍိုပ်ဟွံထေက်။ ရုပ်ပဋိမာရုပ်ကျာ်တြဲဟေၚ်ရမရှ်ေသှ်ေထေက်။ အတိုၚ်လဟီုဗြဟ္မဏတံဂှ် သၟိၚ်ပတှ်ေကေတ်စ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာဂှ် ၜိုန်ရမဒက်ခၞံပ္တန်ဗဒှ်ဒၟံၚ်ကျာ်စေတဳ ကျာ်ပဋိမာရုပ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ကီုလေဝ်၊ ဟွံရှ်ေသှ်ေရဴဂဴကဵုခမဳသ်ၚတံ။ ခမဳသၚ်မနွံပ္ဍဲဍုၚ်ကွာန်တံဗွဲမဂၠိုၚ် သၟိၚ်မသ္ကဵုရာံကၠေံ။ ယဝ်ရမစးအသံဟွံရာံတိတ်မ္ဂးတှ်ေ သ္ကဵုဗက်ဗ္ဒဴကၠေံထောံနူဍုၚ်။ ဟွံသေၚ်သာ်ဂှ် တၠညးမသ္ကဵုဂစိုတ်ထေံကၠေံသီုဖ္အိုတ်။
မွဲနဲပၠန်ဂကူကျပၞာန် မပ္တံကဵုဂကူမန် ဂကူရက္ခေၚ်တံဂှ် သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာ မစကာကဵုကၠောန်ကမၠောန်ဓဇန်ဓဇန်ရောၚ်။ ဍိက်ဂၠုဲဂကူရက္ခေၚ် မဂွံလဝ်မသုန်လက်တံဂှ် သၟိၚ်မစကာကဵုသိုၚ်ကၟာခြိုၚ်ဍာ် ပ္ဍဲကဵုဍုၚ်မိတ္ထာလာတုဲ၊ ဂကူရက္ခေၚ်တံမကၠောန်ဟွံမာန် မဂြိပ်ဒဴလလဴတိတ်လာလ္ပာ်ရးဗၚ်ဂဝ် (လၟုဟ်ဗၚ်္ဂလာဒက်)၊ မနွံပ္ဍဲကဵုပယျဵုအိန္ဒိယ မစိုပ်ဒၟံၚ်ဗွဲအသၟဝ်အာဏာစက်သၟိၚ်အၚ်္ဂလိက်တံ။ သ္ပပ္တံနူကဵုဟိုတ်ဝွံတုဲ ဗွဲကြဴဏံအၚ်္ဂလိက်ကဵုဗၟာတံ စဵုကဵုမစိုပ်အာကဆံၚ်သ္ဒးက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ပၞာန် ကုညးမွဲကဵုညးမွဲအိုတ်ဟေၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1815)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၇၇)၊ သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာ မကၠုၚ်ဖျေံဒပ်မွဲပ္ဍဲရးမုဟ်တၟံတုဲ ပ္တိတ်အသံသ္ကဵုခမဳသၚ်မန်တံရာံထောံဖ္အိုတ်။ ကာလဂှ် ဂကူမန်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဒုဟ်ဟွံမာန်ကလိုက်ကၟဵုတိုန်အိုတ်။ သၟိၚ်သတ်ၜဴတံသ္ပက္ဍိုပ်သ္ကိုပ်တုဲ လုပ်စံၚ်ထောံဒပ်ဗၟာ။ ဗွဲကြဴဟိုတ်နူဒပ်ဗၟာတံဖက်စှ်ေကၠုၚ် မဇၞော်ကဵုဇြဟတ်တုဲ၊ သၟိၚ်သတ်ၜဴတံ ဒုၚ်တဝ်စၞေဟ်ဟွံမာန် ဂြိပ်ဒဴလလဴပြးဇးအာအိုတ်။ သ္ပဟိုတ်နူဒဒှ်သာ်ဝွံဂှ်ရ ဂကူမန်ပ္ဍဲရးမုဟ်တၟံ သီုကဵုခရှ်ခမဳသၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ် က္သေံပၟဝ်ညးသ္ကံ သွက်သ္ဂောံဒဴလလဴလုပ်ဍုၚ်သေံ အလန်ဆဋ္ဌမဏံရောၚ်
အၚ်္ဂလိက်တံ ဂ္စာန်အာတ်ကေတ်ဗညာထဝ်ရ၊ ကဵုသ္ပသၟိၚ်မန်
ပလေဝ်ဒါန်ဗညာထဝ်ရတုန်၊ မဒှ်တဴကောန်ဗညာစိၚ်။ ပ္ဍဲကဵုအခိၚ်ကာလဗညာစိၚ်တံမဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံတံဂှ် မဒှ်ဒၟံၚ်အဝဲကောန်ၚာ်ဍောဝ်သွတ်မွဲတုဲ ဗက်လုပ်ကၠုၚ်ကရောံမအံက်ဇကုဂှ်ကိုဟေၚ်။ ဟိုတ်နူကဵုမကၠိုဟ်က္ဍိုဟ်သ္ကေက်သ္ကာမြက်စာပ္ဍဲရာကွတ်တုဲ ခြာဟွံလံ မဆိုက်ဗ္ဒက်လေပ်ကၠိုဟ်ခၠၚ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲလိက်သေံ၊ ပ္ဍဲအခိုက်ကၞာသေံတံဟေၚ်။ ပ္ဍဲကဵုလက်ထက်သၟိၚ်ရာမ(ပထမ)ဂှ် ဗညာထဝ်ရ မလုပ်ခစပ္ဍဲနန်။ ဗွဲကြဴကာလမစိုပ်လက်ထက်သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ)၊ အခါကာလဗညာစိၚ်မစုတိကလိလောန်စဴအာတုဲဂှ် ဗညာထဝ်ရ မသ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်တသိုက် မတုပ်သၟဟ်ကဵုကဆံၚ်မအံက်ဇကုမကလိဂွံလဝ်ဂှ်ရောၚ်။
ပ္ဍဲဍုၚ်ဗၟာတေံ သၟိၚ်ဗဝ်ဒဝ်ဖြာမစဴအာသွဝ်တုဲ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1819)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၈၁)။ ဗွဲကြဴဂှ်ကောန်စဴညးမဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်၊ မဟိမု ‘ဗဂျဳဒဝ်’။ သၟိၚ်ဂှ်နူကဵုဍုၚ်အမရပူရ၊ ပြံၚ်ကၠုၚ်ဂ္ဇံနန်ပ္ဍဲဍုၚ်အၚ်ဝ။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1820)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၈၂)၊ သၟိၚ်ဗဂျဳဒဝ်ကၠုၚ်ဖျေံလဝ်ဒပ်ပ္ဍဲဍုၚ်မုဟ်တၟံတုဲ ပ္ကောံပ္ကေဝ်ဒၟံၚ်ဇြဟတ် သွက်သ္ဂောံလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်သေံ။ သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ) သ္ဂောံမိၚ်ကေတ်ပရိုၚ်ဂှ်တုဲ ဗလးဏာ‘မဟာစေဿဍာၜဝ်ဍိန်’ (မဒှ်ကောန်ဇၞော်ဇကု) သ္ကဵုသ္ပသ္ကိုပ်ဒပ်ဇၞော်၊ မွဲဟာန်ကေုာံဗညာထဝ်ရ နဒဒှ်သ္ကိုပ်ဒပ်မန် သ္ကဵုအာဒၟံၚ်ပ္ဍဲပယျဵုပွိုၚ်ဍုၚ်ကမ္မရဳ။ ဗၟာတံသ္ဂောံပရိုၚ် သေံတံမကၠုၚ် ဖျေံလဝ်ဒပ်ပ္ဍဲပယျဵုဗွဲမခိုၚ်ကၠိုက်ဂှ်ရ၊ ပလီုကၠေံက္သပ်သွက်သ္ဂောံလုပ်ဗ္တိုက်ဍုၚ်သေံဂှ်တုဲ ကလေၚ်ပိုက်ဖျဴဏာဒပ်နူဍုၚ်မုဟ်တၟံ။ သၟိၚ်သေံလေဝ် မကော်ကလေၚ်ဖျဴနၚ်ဒပ် မဖျေံလဝ်ပ္ဍဲပယျဵုတံဂှ်ကီုဟေၚ်။
မူဟိုတ်ဒဒှ်အၚ်္ဂလိက်ကဵုဗၟာတံ သ္ဒးက္တဵုဒှ်ပၞာန်၊ သၟိၚ်ရာမ (တတိယ)
ပလေဝ်ဒါန်ဗဂျဳဒဝ်ဂှ် မဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်တုဲ သၟိၚ်မစဍုၚ်မဏိပူရ ပ္ဍဲ‘ရးအာသာန်’တေံ ဟွံကၠုၚ်ဆက်ကွာဲစၟာဲစၟိန်ဂှ်ဟေၚ် သၟိၚ်ဗဂျဳဒဝ်ဗလးဏာဒပ် သ္ကဵုလာလုပ်တ္ၚီုဍုၚ်မဏိပူရ။ ပ္ဍဲအခါကာလဂှ် အၚ်္ဂလိက်တံမဟီုဂးကၠုၚ် ဒဒှ်မဏိပူရဂှ် မနွံအသၟဝ်အာဏာစက်ညးတံရောၚ်ဟေၚ်၊ ဗၟာတံဟွံကလၚ်စတုဲ လုပ်သီကေတ်ဍုၚ်။ ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1824)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၈၆)၊ ဂိတု ၃၊(မာတ်)၊ အၚ်္ဂလိက်ကဵုဗၟာတံ ညးမွဲကုညးမွဲ မက္တဵုဒှ်ဒၟံၚ်ပၞာန်ညးသ္ကံဟေၚ် လလောၚ်တြးတုဲ က္တဵုဒှ်တဴပၞာန်ညးသ္ကံရောၚ်။ ပ္ဍဲသၞာံဂှ်ရဟေၚ် စိုပ်ဂိတု(၅)မေ၊ အၚ်္ဂလိက်တံတ္ၚီုဗ္တိုက်သီဂွံအာဍုၚ်လ္ဂုၚ်ရောၚ်။
ပ္ဍဲဍုၚ်သေံတေံပၠန် သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ)၊ မစဴအာသွဝ်၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1824)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၈၆)၊ ဂိတု (၇) ဂျူလာၚ်။ ကောန်ဇၞော် ‘မဟာစေဿဍာၜဝ်ဍိန်’ မဒုၚ်ကေတ်ယၟု ‘သၟိၚ်ဏၚ်ကၠော’ (သၟိၚ်ရာမ တတိယ)ဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်။
ဒပ်အၚ်္ဂလိက်တံမသီဂွံအာဍုၚ်လ္ဂုၚ်တုဲ ထပ်ဆက်တ္ၚီုဗ္တိုက်စှ်ေအာလ္ပာ်ရးမုဟ်တၟံကဵုရးတနၚ်သဳတံပၠန်။ ဟိုတ်နူကဵုအခိၚ်အခါဂှ် မက္တဵုဒှ်ဒၟံၚ်ဥတုဗြဲဂှ်ဟေၚ် သ္ဒးဆဵုဂဗကဵုတၚ်ဝါတ်ဂါတ်မဇၞော်ကဵုဇြဟတ်။ ကာလဂှ် သၟိၚ်အၚ်္ဂလိက်တံမချပ်တဴစရၚ်သ္ကံ ဒဒှ်ရသေံကဵုဗၟာတံ မကေၚ်က္တဵုဒှ်ကၠုၚ်လဝ်သၞညးသ္ကံဂှ်တုဲ ယဝ်ရပိုဲမသ္ဂောံအရီုအဗၚ်သေံတံမ္ဂး ဒးရးသန်ရဟေၚ်သ္ဂး။ ယဝ်ရပိုဲမသီဂွံရးတံဂှ်တုဲမ္ဂး သွက်ပိုဲ,ပိုဲမကေတ်ဆအယာံမာတ် မပ္တံကဵုဍုၚ်မုဟ်တၟံ၊ ဍုၚ်ဓဝါဲ သွက်သ္ဂောံသ္ပသၞေဟ်က္ၜၚ် ကူသာန်သွံရာန်စ။ သၟေဟ်နူဂှ် မပအပ်ပြာပ်ကဵုရဲသေံတံဖ္အိုတ်ရောၚ်၊ မချပ်တဴရဴသာ်ဝွံတုဲဟေၚ် ညးစၞးအလဵုအသဳအၚ်္ဂလိက် မနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်သၚ်ကာပူ ‘မစတာဂျန်ကရောဝှာတ်’ဂှ် မကဵုဏာပရိုၚ်ကဵုကုသၟိၚ်ရာမ(တတိယ)၊ သီုကဵုမအာတ်အရီုအဗၚ်ဇြဟတ်ပၞာန်နူကဵုသၟိၚ်သေံ။
သၟိၚ်ရာမ(တတိယ)ဂှ်၊ ၜိုန်ရမဟွံတီကေတ်က္သပ်လၟေၚ်အၚ်္ဂလိက်တံချိုတ်ချိုတ်ပၠိုတ်ပၠိုတ်ဏီကီုလေဝ် ထံက်ကလေၚ်ရံၚ်အာကဵုကာလမတုဲကၠုၚ်တေံမ္ဂး ဇၟာပ်ဇၟာပ်ဗၟာတံမလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်သေံ သ္ဒးကၠုၚ်ပ္ကောံဇြဟတ်ဒပ်ပ္ဍဲဍုၚ်မုဟ်တၟံတွဵုရောၚ်တုဲမှဟေၚ် မလုပ်တ္ၚီုဗ္တိုက်ဍုၚ်သေံရောၚ်၊ မဆဵုဂဗကၠုၚ်လဝ်ဂၠိုၚ်ကဵုဝါ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဇဖန်မဂွံအခေါၚ်သွက်သ္ဂောံဗ္တိုက်ပလီုပလာ်ထောံဒပ်ဗၟာ မဖျေံစွံလဝ်ပ္ဍဲဍုၚ်မုဟ်တၟံဂှ် အန္တရာဲဗၟာတံမလုပ်ဗ္တိုက်ဒၟံၚ်ပယျတ်ပယျတ်ဝွံ တိတ်ဗၠးအာမာန်ရောၚ်၊ ရန်တၟံလဝ်ရဴသာ်ဝွံတုဲ သၟိၚ်ရာမ(တတိယ) သ္ကဵုဗညာရတနစက္က(သၟိၚ်သတ်ၜဴ) သ္ပက္ကိုပ်ဒပ်အာဂတ သ္ကဵုစောဖြယျမဟာယောဓာ(ဗညာထဝ်ရ)၊ သ္ပက္ကိုပ်ဒပ်ဇၞော် မနွံကဵုဒပ်ပၞာန်ဇြဟတ်မွဲလက်တုဲ သ္ကဵုဇက်တိတ်အာပၞာန် ပ္ဍဲပယျဵုပွိုၚ်ဍုၚ်ကမ္မရဳတေံ၊ အ္အာၚ်နူဂှ်ပၠန် သၟိၚ်ထပ်ဗလးဏာဒပ်ဇၞော်ၜါဒပ် သ္ကဵုအာမၚ်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲပယျဵုမဆက်ဒၟံၚ်ကဵုပွိုၚ်ဍုၚ်ဓဝါဲကဵုပွိုၚ်ဍုၚ်တက်။
သွက်သ္ဂောံဖျေံအစဳဇန်ဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ်ဂှ် အလဵုလသဳအၚ်္ဂလိက်တံမဗလးနၚ်တလုတ်မွဲ ‘မာတ်စတာဟိန်နရဳဗာနေ’၊ သ္ကဵုတိုန်ကၠုၚ်ၜၚ်ကံက် သွက်သ္ဂောံတက်ကျာကဵုအလဵုအသဳသေံတံ၊ သၟိၚ်အၚ်္ဂလိက်တံ မနွံပၟိက်သွက်သ္ဂောံအာတ်မိတ်ကေတ်အခေါၚ် နူသၟိၚ်သေံတံကိစ္စနွံဒၟဴၚ်ၜါတၚ်၊ တၚ်မွဲဂှ် ဒပ်သေံတံသီုဖ္အိုတ် သ္ဒးမံၚ်သၟဝ်အသံဒပ်အၚ်္ဂလိက်၊ တၚ်ၜါဂှ် သွက်သ္ဂောံပလံၚ်ဇွောံမ သေံတံသ္ဒးပ္တိတ်ကဵုဇြဟတ်စိၚ်ချေံတံရောၚ်၊ လ္တူတၚ်ၜါတၚ်တံဂှ် သၟိၚ်သေံတံဒုၚ်တဲဟွံမာန်တုဲ သၟိၚ်သေံတံမနွံပၟိက်ဂှ် ဒပ်ပၞာန်သၟိၚ်သေံတံ သ္ဒးဒၟံၚ်သၟဝ်အသံသ္ကိုပ်သေံဟေၚ်၊ စိၚ်ချေံသေံတံပၠန်လေဝ် သ္ဒးစကာသွက်ဒပ်သေံဟေၚ်ရ၊ ဒုၚ်ကေတ်လဝ်တဲသာ်ဂှ်။
ပ္ဍဲကာလဂှ်အၚ်္ဂလိက်တံလုပ်ဗ္တိုက်ရးတနၚ်သဳ ပ္ဍဲဂိတု(၁၀) အံက်တဝ်ဗါဂှ် မသီဂွံဓဝါဲကဵုဗိက်၊ ပ္ဍဲဂိတု(၁၁) နဝ်ဝိန်ၜါဂှ် သီဂွံမုဟ်တၟံ၊ ဗွဲကိုပ်ကၠာ အၚ်္ဂလိက်တံဂှ်ထေၚ်ခယျကေတ်လဝ် သွက်သ္ဂောံသီဂွံဍုၚ်တံဂှ် သ္ဒးဗ္တိုက်ကေတ်နကဵုဇြဟတ်ပၞာန် ဗွဲမဇၞော်ကဵုဇြဟတ်ရောၚ်။ ဆဂး ကာလမလုပ်ဗ္တိုက်ကွေံကွေံတေံဂှ် သ္ပဟိုတ်နူကဵုဂကူမန် မလုပ်ဘိုၚ်ဗ္တိုက်ကဵုသီုစိုတ်သီုစရိုတ် က္ဍိုက်က္ဍိုပ်ပေၚ်ပေၚ်ဂှ်ဟေၚ် မသီဂွံအာဍုၚ်တံဂှ်ဗွဲမလောဲသွာရောၚ်။
ဒပ်သၟိၚ်သတ်ၜဴမအာဂတဂှ် မိၚ်ပရိုၚ်အၚ်္ဂလိက်တံ လုပ်ဗ္တိုက်မုဟ်တၟံတုဲ ကလေၚ်နၚ်ကဵုပရိုၚ်ကဵုဗညာထဝ်ရတံ၊ ဗညာထဝ်ရတံ ဗွဲမပြဟ်မဇက်လုပ်အာအပ္ဍဲပယျဵုပွိုၚ်ရးမုဟ်တၟံတုဲ မဖျေံလဝ်ဒပ်ပ္ဍဲဍုၚ်ကြိုန်၊ ဍုၚ်ကြိုန်ဂှ်ဒှ်အာဋ္ဌာန်ဒေသဗညာထဝ်ရ။ ပ္ဍဲကဵုဗွဲကိုပ်ကၠာတေံဂှ် ဍုၚ်ကြိုန်ဝွံ မတန်တဴဒၟံၚ်ပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ကြိုန်တံဂှ်ဗွဲမဂၠိုၚ် ကောန်ဓရီုကလောံကၠုၚ် ဒုၚ်တၠုၚ်တဴဗညာထဝ်ရ အိုတ်ဟေၚ်။
သွက်သၟိက်မိက်ဂွံတီအစဳအဇန်အၚ်္ဂလိက်တံတုဲ ဗညာထဝ်ရ ဗလးဏာတလုတ်ပိတၠ သ္ကဵုပလံၚ်ဗ္စိုပ်လိက် ကုသ္ကိုပ်ဒပ်အၚ်္ဂလိက်‘ဆာအာကဳဗဝ်ကာံဗေဝ်’ မဂ္ဇံဒၟံၚ်ရုၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်လ္ဂုၚ်တေံ၊ နူကဵုပွိုၚ်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ စဵုကဵုပွိုၚ်ရးမုဟ်တၟံ၊ တိဍာ်သ္ကုတ်မဒှ်ကၠုၚ်လဝ်ဍုၚ်မန်တြေံ သီုဖ္အိုတ်တံဂှ် မကလေၚ်ခၞံပ္တန်ဗဒှ်ပ္တိုန် ဍုၚ်မန်တၟိပၠန်တုဲ သွက်သ္ဂောံဇိုန်နှၚ်ကဵုဗညာထဝ်ရ သ္ဂောံသ္ပသၟိၚ်ပ္ကၚ်ရၚ်အာ။ ရန်တၟံအၚ်္ဂလိက်တံဂှ် ထံက်ဒဗိုန်ပခိုၚ်ကဵုဍုၚ်မန် သွက်သ္ဂောံစဵုဒၞာအန္တရာဲဗၟာတံတုဲ အၚ်္ဂလိက်တံသွက်သ္ဂောံလုပ်တိတ် သွံရာန်ဗၞိက်သ္ဂောံလောဲသွာရေၚ်ဟေၚ်။ ကာလဂှ် သ္ကိုပ်ဒပ်အၚ်္ဂလိက်မနွံပ္ဍဲဍုၚ်လ္ဂုၚ်ဂှ်တုန်လေဝ် တၞံနမသ္ဂောံဖျေံထောံအစဳအဇန်ဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ် သွက်သ္ဂောံခၞံဗဒှ်ကဵုဍုၚ်မန်မွဲဝါပၠန်ဂှ် ကဵုဏာပရိုၚ်ကဵုကုညးစၞးဨကရာတ်အၚ်္ဂလိက် ‘လိုတ်အီဟာတ်’ မနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်အိန္ဒိယတေဴ။
ညးစၞးသၟိၚ်အၚ်္ဂလိက် ဒု−သ္ကိုပ်ဗဵုဇၞော်သမေတ် စိုပ်ကၠုၚ်မုဟ်တၟံ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1825)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၉၀)၊ ဂိတုမာတ်။ မကလေၚ်သ္ကဵုသကဵုဏာ ပရိုၚ်ကဵုကုဗညာထဝ်ရ သွက်သ္ဂောံတိုန်ကၠုၚ်ဍုၚ်မုဟ်တၟံ သ္ဂောံဆဵုညာတ်တက်ကျာညးသ္ကံ။ ဗညာထဝ်ရမဂွံပရိုၚ်ဂှ်တုဲ မကလေၚ်ကဵုဏာပရိုၚ် ကဵုဒု−သ္ကိုပ်ဗဵုဇၞော်သမေတ် ဒဒှ်ရပ္ဍဲဂိတု (၄) အေပြေဝ်တေံ၊ မွဲဟာန်ကေုာံ ကဵုဒပ်ပၞာန်ဇကု မဇက်တိုန်ကၠုၚ်မုဟ်တၟံတုဲ မတက်ကျာရောၚ်ဟေၚ်။
ပ္ဍဲကာလဂှ် အစဳအဇန်အၚ်္ဂလိက်တံ မခၞံဗဒှ်ဍုၚ်မန်တုဲ သွက်သ္ဂောံကဵုဗညာထဝ်ရသ္ပသၟိၚ်ဂှ် ပရိုၚ်မစိုပ်အာဍုၚ်သေံ။ ညးအလဵုအသဳသေံတံဒှ်ဓဝိၚ်တုဲ မဂွိၚ်စံၚ်တဴပ္ဍဲစိုတ်ဗွဲမလောန်။ အတိုၚ်ဏံ ယဝ်ရအစဳအဇန်အၚ်္ဂလိက်တံမစိုပ်အာဒတုဲမ္ဂး သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗဵုလဗးသေံ မဒှ်တၞောဝ်ဒတောဝ်မန်တံဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်ဂှ် သေံတံမသ္ဒးသၠးကွေံတုဲ မစိုပ်အာအသၟဝ်သ္ကေံတဲအၚ်္ဂလိက်တံအိုတ်ရောၚ်ဟေၚ်။ ချပ်တဴအိုတ်ရဴသာ်ဝွံတုဲ ဟိုတ်ဂှ်ရ သၟိၚ်ရာမ(တတိယ) ဖျေံအသံကဵုဗ္စိုပ်ဏာပရိုၚ်ကုဗညာထဝ်ရ သ္ကဵုပိုက်ဒပ်ကလေၚ်ဇက်စှ်ေကၠုၚ်ဍုၚ်ၜၚ်ကံက်ဗွဲမပြဟ်ရောၚ်။
ဗညာထဝ်ရတုန် နဒဒှ်ညးမနွံကဵုသစ္စဗွဲမဗိုန်ဗတ်မွဲ ပ္ဍဲကဵုလ္တူတၠညးၜၚ်ကံက်တုဲ တၞံနဂွံပါဲတးကၠေံအသံတၠညးဂှ် ဟွံသၟဟ်ရထရောၚ်၊ ပလီုပါဲတးကၠေံ အစဳအဇန်ဇကုသွက်သ္ဂောံတက်ကျာကဵုရဲအၚ်္ဂလိက်တံတုဲ သွက်ဒု−သ္ကိုပ်ဗဵုဇၞော်သမေတ် ချူပြၚ်ဏာလိက်မွဲတၞး သ္ဂးလဝ် ဟိုတ်အသံနူကဵုဍုၚ်ၜၚ်ကံက်မစိုပ်ကၠုၚ်တုဲ မသ္ဒးကလေၚ်စဴဗွဲမပြဟ်ရောၚ်ဂှ်ရ သ္ဂောံဆဵုညာတ်ညးသ္ကံဂှ်ဟွံဒှ်ရဟေၚ်၊ နူဂှ်ဒု−သ္ကိုပ်ဗဵုဇၞော်သမေတ် မနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်မုဟ်တၟံဂှ် သ္ဂောံဗှ်ကေတ်လိက်ဂှ်တုဲ ထၚ်ခယျကေတ် ပ္ဍဲဍုၚ်ၜၚ်ကံက်တေံ ဟိုတ်မမိက်ကဵုမွဲမွဲ မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်တုဲ ဗညာထဝ်ရ သ္ဒးကလေၚ်စဴအာရောၚ်၊ နူဂှ်ညးတေံမဆက်ဏာကဵုပရိုၚ် ဗ္စိုပ်ဏာဍုၚ်လ္ဂုၚ်ကဵုသ္ကိုပ်ဒပ်အၚ်္ဂလိက် ဆာအာကဳဗဝ်ကိမ်ဗေဝ်။ သ္ကိုပ်လ္ဂုၚ်ဂွံပရိုၚ်ဂှ်တုဲ မဟီုကရဳကရောတ်တိုန် ‘ပ္ဍဲကာလကိစ္စမကြပ်အံၚ်ဇၞးဂှ် ဟိုတ်မွဲမွဲမစဵုဒစး မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်တုဲ ကိစ္စဂှ်မလီုလာ်လေပ်မာန်ရောၚ်’ သြမဍာံစၟတ်ကွေံရသွံ။
မန်တံဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အလန်နဝမ
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲကာလဂှ် ဂကူမန်ညးမသၞေံသၞဴလ္တူဗညာထဝ်ရတံ မိၚ်ပရိုၚ်ဒဒှ်ဗညာထဝ်ရ မကလေၚ်စဴဍုၚ်ၜၚ်ကံက်တုဲ ဗက်အာအိုတ်ကီုရောၚ်မချပ်။ ဂကူမန်မဗက်လုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲလတုန်ဝွံ မဒှ်လၟိဟ်မၞိဟဗၞတ်ပိလ္ၚီပြၚ်ရောၚ်၊ သၟိၚ်ရာမ(တတိယ) မိၚ်ပရိုၚ်ဒဒှ်ဒပ်ဗညာထဝ်ရတံ ကလေၚ်ဇက်လုပ်ကၠုၚ် မွဲဟာန်ကေုာံကဵုဂကူမန်မဗက်လုပ်ကၠုၚ်မနွံဒၟံၚ်ကီုတံတုဲ ဗလးဏာ ‘ဖြယျသုရသေနာ’ သ္ကဵုသ္ပသ္ကိုပ်ဒပ် ကဵုအာဒုၚ်တၠုၚ်ပၠောပ်နၚ်ၜၚ်ကံက်။ ဗညာထဝ်ရတံ မစိုပ်ကၠုၚ်ၜၚ်ကံက် ပ္ဍဲကဵုဂိတု(၅)မေ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1825)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၁၈၇)၊ ဗညာထဝ်ရတံလုပ်သ္ပဝတ်ကဵုတၠညးသၟိၚ်ရာမ(တတိယ)။ တၠညးသၟာန်တဴစသုက္ခဒက္ခတုဲ မထံက်ပၚ်သၚ်ရိုဟ်ကဵုဂကူမန် ညးမဗက်လုပ်ကၠုၚ်တံဂှ် နကဵုဂၠိုက်ယာတ်ဗွိုက်လ္တက်တံဂှ်ကီု သြန်သၠုဲသၠာဲသွက်သ္ဂောံရပ်စပ်စကာစတံဂှ်ကီု သီုကဵုဇွောံမတံကီုတုဲ မဖျေံကဵုဒၞာဲဝါဲ သ္ကဵုပ္တန်သ္ၚိဋ္ဌာန် ဇရေၚ်ဗ္ဒာဲကၟာန်နန် ပ္ဍဲကဵုသၟောန်ကွဳစောဖြယျ။ သွက်ဗညာထဝ်ရဂှ် တၠညးမဖျေံကဵုလာပ်သ္ကာဗွဲမဂၠိုၚ် သီုကဵုအယောၚ်အလာသ္ကိုပ်ပၞာန် မဟာသေနာပတိရောၚ်။
သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် (ရာမ စတုတ္ထ)
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်ဏၚ်ကၠော (ရာမ တတိယ) စဴအာသွဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1581)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၁၃)၊ ကြဴဂှ်ဒေံဇၞော်ညးမသ္ဂောံဒုၚ်စအာဲတၟာဲနန်မဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ် မဟိမု သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်(ရမ စတုတ္ထ)။ သၟိၚ်ဏၚ်ကၠောကဵုသၟိၚ်မောၚ်ကုတ် ညးၜါတၠတံဂှ် မဒှ်တဴကောကဵုဒေံ မွဲအပါၜါယာဲ။ မိအံက်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဂှ် မဒှ်အဂ္ဂမဟေသဳ ဂၞကျာ်ဇၞော်မွဲတၠတုဲ မိအံက်သၟိၚ်ဏၚ်ကၠောဂှ် မဒှ်ဂၞကျာ်ဗွဲသာမည*မွဲတၠရောၚ်။ ဟိုတ်ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ကေတ်ကဵုအတိုၚ်ဗွဲသၞောဝ်မ္ဂး သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဟေၚ် သ္ဂောံဒုၚ်စအာဲတၟာဲမအံက်ဗွဲကိုပ်ကၠာထေက်။ ၜိုန်မဒှ်တဴ−−−
- သၟိၚ်ကၟိန်ဍုၚ်သေံ လက်ထက်ကၠာကၠာတေံဂှ် မနွံတဴဂၞကျာ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဟေၚ် ဂၞကျာ်တံဂှ် မနွံကဆံၚ်မဂၠိုၚ်တဴဗွဲ။ မသ်စပ္တံနူကဵုကဆံၚ်မောၚ်မှ စဵုကဵုမစိုပ်ကဆံၚ်ရာဇိနအ (ဨကရာတ်ၝောံ)။ ဂၞကျာ်မသ္ဂောံစိုပ်ကၠုၚ်ကဆံၚ်ရဴသာ်ဝွံ ကုသၟိၚ်ဟေၚ်မယိုက်ပ္တိုန်ကဵုလဝ်ဒၞာ်အိုတ်ရောၚ်။ ဂၞကျာ်မနွံကဆံၚ်အဂ္ဂမဟေသဳ (ဂၞကျာ်ဇၞော်)မ္ဂးဂှ် ကောန်မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်နူဂၞကျာ်ဝွံ မသ္ဂောံဒုၚ်ကေတ်ယၟုကောန်သၟိၚ် (ဝါ) ကောန်ဨကရာတ်မာန်ရောၚ်ဟေၚ်။ ကောန်မသ္အာၚ်အာနူတံဂှ် ညးဟွံကော်ကောန်သၟိၚ်။ ညးမကော်ခဴစကောန်တၠညး။ အတိုၚ်ပရေၚ်သၞောဝ်မ္ဂး ကောန်သၟိၚ်ဂှ် ပ္ဍဲကာလသၟိၚ်ဟၟဲ နအလဵုဇကုမဒုၚ်ကေတ်အာဲတၟာဲနန်တုဲ ဒှ်ကၠုၚ်သၟိၚ်မာန်။
−−−ရဴသာ်ဂှ်ကီုလေဝ်၊ သၟိၚ်ဏၚ်ကၠောဂှ် ကၠာဟွံဂွံဒှ်သၟိၚ်ဏီဂှ် မယိုက်ဂၠေၚ် ရၚ်တၠုၚ်ဒၟံၚ်တာလျိုၚ်ဍုၚ်ကွာန် ပ္ဍဲကဵုကဏ္ဏကိစ္စကေၚ်ဇၞော်ဇၞော် နဒဒှ်က္ကိုပ်ပၞာန် နဒဒှ်က္ကိုပ်ဋ္ဌာနဝန်ဇၞော်ပရေၚ်သြန် ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ် ပရေၚ်ကူသာန်သွံရာန်ဗၞိက် ကေုာံဍုၚ်သ္အာၚ်တံကီု၊ မွဲသာ်ပၠန် အဃောကာလမအံက်တၠညးမစဴအာသွဝ်တေံဂှ် ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဝွံ မဒှ်ဒၟံၚ်အခိၚ်အခါကာလ အဃောမလုပ်ယိုက်ဂၠေၚ်ဒၟံၚ်ပရၚ်သာသနာ ဒှ်ဒၟံၚ်ခမဳအဃောမကတ်ဒၟံၚ်လိက်၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အမာတ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဂမၠိုၚ် မရုဲစှ်ပ္တိုန် ‘မဟာစေဿဍာၜဝ်ဍိန်’ (လၟောဝ်သၟိၚ်ဏၚ်ကၠော)တုဲ၊ ပသေက်သ္ကဵုဒှ်သၟိၚ်ရာမ (တတိယ) ရောၚ်။
သၟိၚ်ဏၚ်ကၠောတုန် မတီဒဒှ်တဴဒဒှ်ရအာဲတၟာဲနန်ဂှ် ထေက်တန်ကဵုကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် မဒှ်ဒၟံၚ်ခမဳဂှ်တုဲ သ္ပပ္တံနကဵုဒုၚ်စဝ်လဝ်ဍာ်ပသေက်ဂှ် ဟွံကေၚ်သၠိုက်စုတ်ၝောံကိုတ် ပ္ဍဲက္ဍိုပ်တၠညးမွဲလှ်ေ၊ မဂိုၚ်ဒေပ်စွံလဝ် ဗၟဲမချိုတ်ပၠိုတ်ရောၚ်ဟေၚ်။
မွဲသာ်ပၠန် ဂၞကျာ်လဵုမွဲလေဝ်တၠညးဟွံပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ်အဂ္ဂမဟေသဳမွဲ၊ ယဝ်ရမပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ်အဂ္ဂမဟေသဳမွဲမ္ဂး ကောန်ဂွံကၠုၚ်နူဂၞကျာ်ဂှ် မဒှ်ကၠုၚ်ကဆံၚ်ကောန်သၟိၚ် (ဝါ) ကဆံၚ်ကောန်ဨကရာတ်တုဲ မတုပ်တဴညံၚ်ရဴ မပၠံၚ်ကေတ်အာဲတၟာဲပိုန်သၟိၚ် နူကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဂှ်ဟေၚ်၊ သၟိၚ်ဏၚ်ကၠောသၟိၚ်မိက်ဂွံကဵုကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် ဒုၚ်ကေတ်အာဲတၟာဲနန် ၜိုန်မပြာကတ်တဴဒၟံၚ်ကီုလေဝ် သၟိၚ်ဏၚ်ကၠော မရံၚ်အာအဓါန်ဂတဗွဲမဂၠိၚ်သ္ၚောဲတုဲ ဟွံပံက်ပ္တိတ်နူမုဟ်ပါၚ်မွဲလှ်ေ၊ ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဂှ် မတီကေတ်ဒဒှ်ရဇကုမဒှ်ဒၟံၚ်ဂကူမန်မွဲ မနွံကဵုဆီမန်ခတ်ခတ်တုဲ သီုကဵုစိုတ်မဆာန်ဂကူထတ်ထတ်ရောၚ်၊ စိုတ်မဆာန်ဂကူလောန်ကာဲသ္ကာတ်မြဟ်အာမ္ဂး အန္တရာဲဆန္ဒာကတိမက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်မာန်တုဲ မသ္ကဵုသ္ပသၟိၚ်အုပ်ဓုပ်အာကၟိန်ဍုၚ်သေံမ္ဂး ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဒုၚ်တံမာန်ညိဟာဂှ် သၟိၚ်ဏၚ်ကၠောမဂွိၚ်တဴဟေၚ်၊ အလဵုဇကုမရုဲစှ်ကေတ်ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် သ္ကဵုဒုၚ်ကေတ်အာဲတၟာဲနန် ၜိုန်ရမဂွံကီုလေဝ် ယဝ်ရကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံဟွံတုပ်သၟဟ်စိုတ်မ္ဂးတှ်ေ အန္တရာဲၜါလ္ပာ်မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်မာန် (ဝါ) ဇကုလေဝ်သ္ဒးဒုၚ်ဂရိုဟ်၊ ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်လေဝ် သ္ဒးဒုၚ်ဂရိုဟ်မာန်၊ ယဝ်ရသၟိက်စိုတ်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံမရုဲစှ်ကေတ်မ္ဂး မနွံကဵုဂုန်ဖဵုၜါလ္ပာ်ဟေၚ်။
လညာတ်သၟိၚ်ဏၚ်ကၠောဂှ် ဍာံပြတဴဗွဲမလောန်၊ သၟိၚ်ဏၚ်ကၠောစဴအာသွဝ်တုဲ ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန် အမာတ်သေနာပတိတံညးဂမၠိုၚ် ပြာပ်အာဇရေၚ်ကောန်သမိၚ်မောၚ်ကုတ် မဒှ်ဒၟံၚ်ခမဳဂှ်တုဲ က္ညနိမန်သ္ကဵုဒုၚ်အာဲတၟာဲနန်၊ ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်တုန်လေဝ် လုကဴသၟိၚ်ဏၚ်ကၠောမဒှ်ကောဇကုဒှ်ဒၟံၚ်သၟိၚ်ဂှ် ဟွံရာံတိတ်နူကဵုဘဝခမဳ (ဝါ) ယဝ်ရမရာံတိတ်မ္ဂး မတုပ်ညံၚ်ရဴသၟိၚ်မိက်ဂွံပၠံၚ်ကေတ်အာဲတၟာဲနန်၊ ပ္ဍဲအခါကာလကောဖကုမစဴအာသွဝ် ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံလေဝ်နွံပၟိက်ကဵုဇကု သွက်သ္ဂောံယိုက်ဂၠေၚ်တာလျိုၚ် ဒုၚ်ကေတ်တဲအာဲတၟာဲမအံက်ဇကုဂှ် မစိုပ်ကၠုၚ်အခိနၚ်အခါရဟေၚ်သ္ဂးတုဲ တၠညးရာံတိတ်ထောံနူဘဝခမဳရောၚ်၊ ကာလဂှ် ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန် အမာတ်မဟာသေနာပတိတံ ပသေက်ပ္တိုန်သ္ကဵုသ္ပသၟိၚ် သ္ကဵုပိုၚ်ပြဳပ္ကၚ်ရၚ်အုပ်ဓုပ်ကၟိန်ဍုၚ်သေံ။
ပၞောဝ်ကဵုသၟိၚ်ဂမၠိုၚ်မအုပ်ဓုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံဂှ် သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် (ရာမ စတုတ္ထ)ဝွံ၊ ယၟုမပြာကတ်အိုတ်သၟးဟွံသေၚ် (ဝါ) မဒှ်သၟိၚ်သေံ ယၟုမဒယှ်ပြာကတ်အိုတ် အလုံမွဲဂၠးတိရောၚ်၊ မဆေၚ်စပ်ကဵုပရောပရာသၟိၚ်ဂှ် နူကဵုဂကောံမခၞံတက်ပ္တိတ်ရုပ်ဂမျိုၚ် ဟဝ်လဳဝုတ်တေံ မတက်ခၞံဗဒှ်လဝ်ဇာတ်ရုပ်ဂမျိုၚ်မွဲမ္ဂးယၟု ( The king and 1− ကုဨကရာတ်ကဵုအဲ) မနွံကၠုၚ်လဝ်၊ ဟိုတ်နူကဵုအ္စာက္ဍိုက်က္ဍိုပ်စၞောန်ဇာတ်ဂှ်ဟွံကၠိုက်ဂၠာဲကတ်လ္ၚတ်ကေတ်ပရောပရာသၟိၚ်ဂှ်ဟွံချိုတ်ပၠိုတ်တုဲ ဇာတ်ရုပ်ဂမျိုၚ်တက်ပ္တိတ်လဝ်ဂှ် ဟွံဒှ်ကၠုၚ်ဒတုဲမြမောဝ်ကဵုသွက်ကုသၟိၚ်ဟေၚ်၊ ပၞောဝ်ကဵုသၟိၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ပ္ဍဲတိုက်ဨယှဏံဂှ် သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဝွံ မဒှ်တၠညးပထမမစဳကၠး ပ္ဍဲကဵုပရေၚ်လိက်ပတ်ကဵုယေန်သၞာၚ် ကောန်ဍုၚ်ပလိုတ်တံရောၚ်၊ လညာတ်တြေံတြံကဵုလညာတ်ခေတ်တၟိတံ ညံၚ်ရဴသ္ဂောံကၠောံဍညးသ္ကံမာန်ဗွဲမလောဲသွာဂှ် ပ္ဍဲကဵုထက်ထက်သၟိၚ်ဏံ မဆက်စၠောံခၞံလဝ်ဂှ် ဒဒန်ဇၞော်မွဲဟေၚ်၊ ဆက်တုဲ သၟိၚ်ဝွံ လညာတ်တြေံတြံဒှ်တဴဟိုတ်မလဇုဲလဇနူဂကူညးတၞဟ်သ္အာၚ်တံဂှ် ပါဲတးကၠေံ၊ လညာတ်တၟိမနွံကဵုဂုန်ဖဵု မပ္တဝ်ပၞးကဵုဂကူညးတၞဟ်သ္အာၚ်မာန်ဂှ် သၟိၚ်ရၚ်တၠုၚ်နၚ် မရပ်စပ်စကာအပ္ဍဲဝၚ်နန်၊ ပ္ဍဲအရာကိစ္စသၟိၚ်တံ မပၠတရဴကွာ်တိတ်ဂေတ်ရေတ်ဍုၚ်ကွာန်တံဂှ် ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်မှာဇန်တံ သ္ဒးကဵုအရှ်ေအသှ်ေ သ္ဒးမိုပ်မာစှ်ေ မဟၟဲကဵုအခေါၚ်အဝဵု သွက်သ္ဂောံလ္ၚာ်ရံၚ်ဗဵုမုက်သၟိၚ်၊ အခိုက်ကၞာကွေတ်ဝါဒမပ္တံရဴသာ်ဝွံ သၟိၚ်ဆဵုဒဝ်ထောံပလီုကၠေံထောံ၊ မသ္ကဵုအခေါၚ်အဝဵု သွက်သ္ဂောံဗဵုလ္ၚောဝ်မုက်မတ်ဟွံကဏီ သီုမနွံကဵုအခေါၚ် သွက်သ္ဂောံပံက်ထ္ၜးပရောပရာသုက္ခဒုက္ခမာန်အိုတ်ဟေၚ်။
သၟိၚ်ဝွံ မဒှ်ပူဂဵုကတညုတ ကတဒေဝဳဟေၚ် မတီဂုန်ဂကူဇကုတုဲ ညံၚ်ရဴဂကူဇကုသ္ဂောံမံက်ဂတဝ်ပြာကတ်ကၠုၚ်အလုံဂၠးတိမွဲမာန်ဂှ် သၟိၚ်လွဳဂ္စါန်ဂိုတ်ကၠောန်ကၠုၚ်၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1588)၊ ဂိတုပသာ် သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၁၇)၊ ဨကရာတ်ၝောံ ‘ဝိတဝ်ရိယ’ မဒှ်တၠညး ‘ရးဗြိတေတ်ယှ’ မဗလးနၚ်တလုတ်မွဲမနွံယၟု ‘ဆာဂျန်ၜဴရိန်’ သွက်သ္ဂောံဂဗတက်ကျာကဵုသၟိၚ်မောၚ်ကုတ် ပရေၚ်ကိစ္စဒက်ပ္တန်မိဿဟာဲ အကြာဨကရာတ်က္ဍိုၚ်ဗ္တာၚ်ၜါ၊ ပ္ဍဲကာလဂှ် နာဲတလုတ်ဝွံ သၟိက်မိက်သ္ဂောံတီဝၚ်တၞောဝ်ဒတောဝ်သၟိၚ်စက္ကရဳ မအုပ်ဓုပ်ကၠုၚ်လဝ်ဍုၚ်သေံတုဲ သၟာန်တိုန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်၊ တံအာဒိတၞောဝ်ဒတောဝ်သၟိၚ်စက္ကရဳဂှ် မဆက်ဆေန်စှ်ေကၠုၚ်နူဍုၚ်မန်ဟံသာဝတဳဟေၚ်၊ ရဴသာ်ဝွံ သၟိၚ်မဟီုလဴပူထ္ၜးကဵုတုဲ သီုမချူကဵုဝၚ်တၞောဝ်ဒတောဝ်သၟိၚ်စက္ကရဳ နကဵုဘာသာအၚ်္ဂလိက်တုဲကဵုနာဲတလုတ်ဂှ် ၊ နာဲတလုတ်မဂွံဝၚ်ဂှ်တုဲ တက်တြးပ္တိတ်ပ္ဍဲလိက်အုပ်မွဲမနွံယၟု The Kingdon and People of Siam (ရးဨကရာတ်မပိုၚ်ပြဳမဟာဇန်သေံ)။ သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဝွံ လိက်ဝၚ်မန်တြေံတြံ မချူချာဲကၠာဲစၠောံနူမန်ဒှ်ဘာသာသေံ။ ပၞောဝ်ကဵုဝၚ်မန် သၟိက်မသ္ကဵုကၠာဲစၠောံဘာသာသေံတံဂှ် ဝၚ်ပ္တန်ဍုၚ်သဓီု၊ ဝၚ်ပ္တန်ဍုၚ်ဟံသာဝတဳ၊ ဝၚ်ဗညာဒလတံ မပြာကတ်တဴဗွဲမလောန်။
ပ္ဍဲကဵုဝၚ်ဍုၚ်မန်ဟံသာဝတဳတေံမ္ဂး သၟိၚ်ဓမ္မစေတဳဂှ် မဒှ်တဴသၟိၚ်မသ္အးဇ္ၚးသာသနာမွဲရောၚ်။ ပ္ဍဲကဵုဝၚ်ဍုၚ်သေံပၠန်မ္ဂး သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဝွံ မဒှ်တဴသၟိၚ်သ္အးဇ္ၚးသာသနာကီုရောၚ်။ သၟိၚ်မောၚ်ဝွံ ကၠာဟွံဂွံဒှ်သၟိၚ် မသ္ပဒတဴဒၟံၚ်ပ္ဍဲကဵုပွဳပွိုၚ်သာသနာ နဒဒှ်ဘဝခမဳလုကဴ(၂၇)ဝှ်ဟေၚ်။ လိက်ပါလိမဒှ်တွံပါၚ်ကျာ်တြဲကီု ဘာသန္တရမပ္တံကဵုလိက်အၚ်္ဂလိက်၊ လိက်လိတ်တောန်တံကီု၊ တၠညးမကတ်လ္ၚတ်လဝ်ဗွဲမစဳကၠးရောၚ်။ ခမဳမဒှ်လၟောဝ်သၟိၚ်ဝွံ မစဳကၠးတဴ ဆအယာံမာတ် ပ္ဍဲကဵုပရိယတ်ပဋိပတ်ထၟိက်။ ပ္ဍဲကဵုတၠညးမစဳကၠးတိုန်ဝိနဲကျာ်တြဲဂှ် မဆဵုဂဗဒးကဵုသဟာဲဓဝ်မွဲ မနွံတဴကဵုဒ္ဂေတ်ပဋိပတ် ဟွံဗဗွဲကဵုဝိနဲတုဲ ခမဳလၟောဝ်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဝွံ ဟွံမိက်ပ္တုဲကံမွဲစွံကဵုခမဳဂှ်။
မွဲသာ်ပၠန် ဍုၚ်သေံဂှ်က္တဵုဒှ်ဒၟံၚ်ပၞာန်ကဵုဗၟာတံ လုကဴကာလဗွဲမလံလ စဵုကဵုစိုပ်အာကဆံၚ်ရာဇဋ္ဌာနဳ ဍုၚ်အယုဒ္ဓယမလီုလာ်သုန်ဂြာံအြာရောၚ်။ ဟိုတ်ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲကာလဂှ်မဆေၚ်ကဵုဒ္ဂေတ်ခမဳ သၚ်လ္ၚဵုလ္ၚဵုတံ မစိုပ်အာကဆံၚ် မြိပတ်အာဂှ် ဒှ်တဴဓမ္မတာလိုက်ဝွံဟေၚ်၊ ၜိုန်ဒှ်သာ်ဂှ်ကီုလေဝ် ပ္ဍဲကာလမစိုပ်ကၠုၚ် အခိၚ်အခါဍုၚ်ကွာန်ၜိုဟ်သြိုဟ်ရာၚ်ဆာဲကၠုၚ်ဂှ် သာသနာကျာ်တြဲပိုဲ ညံၚ်ရဴသ္ဂောံဂဵုလဟဵုတိုန်ကၠုၚ်ပၠန်ကီု၊ ညံၚ်ရဴသ္ဂောံသ္အးဇ္ၚးတိုန်ကၠုၚ်ပၠန်ကီုဂှ်ဟေၚ်၊ တာလျိုၚ်မစှ်ေဒၟံၚ်လ္တူညးမနွံတာလျိုၚ်မပြဲမပြဲတံရောၚ်။
ပ္ဍဲကာလဂှ် တၠညးမစုက်လုက်ဆဵုဂဗစကဵုမှာထေရ်မွဲဇကုမနွံယၟု ‘ဗုဒ္ဓဝံသထေရ်’ (အ္စာတၠသာဲ)၊ မက္ညကၠုၚ်နူဍုၚ်မန်တေံ။ အဃောမှာထေရ်မသ္ပဒတဴဒၟံၚ်ပ္ဍဲ‘ဘာၜဝ်ဝန်မၚ်ဂန်’ (ပဝရမၚ်္ဂလ)။ မနွံကဵုပဋိပတ်မသၟဟ်တဴကဵုဝိနဲကျာ်တြဲတုဲ ခမဳလၟောဝ်သၟိၚ်ဂှ်လျုၚ်သ္ဇုၚ်သ္ဍိုက်အာဗွဲမလောန်။ ဗွဲကြဴမသ္ပပဓာနကဵုမှာထေရ်ဗုဒ္ဓဝံသဂှ်တုဲ ခမဳလၟောဝ်သၟိၚ်ိဝွံ မခၞံမဒှ်ပ္တိုန်ဂိုန်သၚ်တၟိမွဲမနွံယၟု ‘ဓမ္မယုတ္တိကာယ’။ ပ္တန်ဂိုန်ဂှ်တုဲ သွက်ခမဳသာမဏဳတံ သ္ဂောံဒ္ဂေတ်ဗက် မဖျေံကဵုသၞောဝ်ဂိုန်၊ ဇၟာပ်ခမဳသာမဏဳတံ သ္ဒးကတ်လ္ၚတ်ပရိယတ္တိတုဲ ပ္ဍဲအခိၚ်မွဲဒမြိပ်ဂှ်ဟေၚ် သီုမသ္ဒးဒ္ဂီုဒ္ဂေတ်ဗက် အတိုၚ်ဝိနဲကျာ်တြဲဟေၚ် ။ တုဲမခၞံဗဒှ်ပ္တိုန် ဋ္ဌာနဗဟဵုပရိယတ် ပ္ဍဲ‘ဘာၜဝ်ဝန်နိဝေတ်ဝိဟာ’** (ပဝရနိဝေသဝိဟာရ)တုဲ၊ သ္ကဵုဖျေံပ္တိုန်ပရိယတ္တိ ပ္ဍဲဘာဂှ်ကၠိုဟ်ပိဋကတ်ဟေၚ်။
သ္ပပ္တံနူဂှ်တုဲ ဘာၜဝ်ဝန်နိဝေတ်ဝိဟာန်ဂှ် လွဳတ္ၜံၚ်ပ္တိတ်ခမဳသာမဏဳလၟိဟ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်၊ မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်တၠပညာမစဳကၠးဆိုက်ဗ္ဒက် ပ္ဍဲကဵုဘာသာပါလိ၊ သီုမချူမာန် ဟီုမာန်အိုတ်ဟေၚ်။ ဗွဲကြဴ ကာလမစိုပ်ကၠုၚ်လက်ထက် သၟိၚ်စူလာလံၚ်ကန် ( ရာမ ပဥ္စမ)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1868-1910)၊ ခမဳမန်ဍုၚ်သေံမွဲဇကုမနွံယၟု ‘ဗုဒ္ဓဝံသထေရ်’ (အ္စာတၠမဟာယျေန်)၊ မဒှ်အ္စာလိက် နူဘာၜဝ်ဝန်နိဝေတ်ဝိဟာန်ဂှ် မပြာပ်က္ညစဴအာဍုၚ်မန်တုဲ ခၞံဗဒှ်ပ္တန်ပ္တိုန်ဂိုန် ‘ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ်’ တုဲမဖျေံပ္တိုန်ပရိယတ်။ သ္ပတွဵုနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ ဂိုန်ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ် ပ္ဍဲဍုၚ်မန်ဂှ် စဵုကဵုတွဵုတ္ၚဲဏံ မရာၚ်ဆာဲဂဵုလဟဵုဒၟံၚ်ဟေၚ်။
သၟိၚ်ရာမ (ပဉ္စမ) (A.D - 1868-1910)
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်စူလာလံၚ်ကန် (ရာမ ပဥ္စမ)ဂှ်၊ မဒှ်ကောန်သၟိၚ် (ရာမ စတုတ္ထ)ကဵုဂၞကျာ်သိရိန္ဒရာ။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1868)၊ ဂိတုနဝ်ဝိန်ၜါ (၁၁)၊ မဂွံအာယုက်ကာလဂှ် (၁၆)သၞာံ၊ သ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်အာဲတၟာဲနန် သ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်ပိုန်သၟိၚ် ပွိုၚ်(၄၂)သၞာံတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1910)၊ ဂိတုအံက်တဝ်ၜါ (၂၃)။ ဂွံအာယုက်(၅၈)သၞာံတုဲ စုတိစဴအာသွဝ်။
ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဂှ် ဒၞာဲကေၚ်ကာမဆေၚ်စပ်ကဵုကိစ္စပရေၚ်အုပ်ဓုပ်တံဗွဲမဂၠိုၚ် ပ္လေဝ်ပ္လေတ်ပ္တိုန် ညံၚ်ရဴသ္ဂောံဂတာပ်ကၠုၚ်အခေတ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1892) ဂှ် သၟိၚ်မခၞံဗဒှ်ပ္တိုန် ဋ္ဌာနဝန်ဇၞော် (၁၀)ဋ္ဌာန မတွံဂး (၁)ဋ္ဌာနကေၚ်ကာအပ္ဍဲဍုၚ်။ (၂) ဋ္ဌာနပရေၚ်ပၞာန်။ −−−
- ဗုဒ္ဓဝံသထေရ် (အ္စာမဟာယျေန်) မကလေၚ်စဴကၠုၚ်နူဍုၚ်မန်တုဲ မကၠုၚ်ဒှ်ကျာ်ဇၞော်နွံပိုန်ဘာ ၜန်ဝန်မၚ်ဂန် သ္ပပ္တံနူကဵုသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၆၉) စဵုကဵုသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၇၈)။
- ဘာၜၚ်ဝန်နိဝေတ်ဝိဟာန်ဝွံ ပ္ဍဲပစ္စုပ္ပန်ဏံ မဒှ်ဋ္ဌာနဗဟဵု ဂိုန်ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ်ကၟိန်ဍုၚ်သေံတုဲ ဇကုသံဃရာဇ် ပ္ဍဲကဵုပစ္စုပ္ပန်ဏံကီု သံဃရာဇ်မလောန်ကၠုၚ်တုဲတေံဗွဲမဂၠိုၚ်ကီု မသ္ပကၠုၚ်လဝ်ဒတဴပ္ဍဲကဵုဘာဝွံရောၚ်။
−−−(၃) ဋ္ဌာနမမၚ်မွဲဍုၚ်ကွာန်(နဂရပါလ)။ (၄) ဋ္ဌာနပရေၚ်ဍုၚ်သ္အာၚ်။ (၅) ဋ္ဌာနပရေၚ်သြန်။ (၆) ဋ္ဌာနကေၚ်ကာအပ္ဍဲဝၚ်နန်။ (၇) ဋ္ဌာနသၞောဝ်ဥပဒေ။ (၈) ဋ္ဌာနသၟိၚ်မခၞံဗဒှ်ဂၠံၚ်တရဴဍာန်အပ္ဍဲဍုၚ်ကွာန်။ (၉) ဋ္ဌာနပရေၚ်ဓမ္မ (သာသနာပညာ) ကဵု (၁၀) ဋ္ဌာနတိဗ္ၚဝါဂြိုပ်တံဟေၚ်။
ပ္ဍဲကဵုဋ္ဌာနမမၚ်မွဲဍုၚ်ကွာန် (နဂရပါလ)ဂှ် ညးမဒှ်ဝန်ဇၞော်(သေနာပတိ) ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်ဂှ်တုန်၊ ‘ကြမ်မိန်နရေသ်ဝရရိဒ်’ရောၚ်ဟေၚ်။ ဝန်ဇၞော်ဝွံ မဒှ်တဴကောန်သၟိၚ်ရာမ(စတုတ္ထ)တုဲ၊ ဒတောဝ်သၞောဝ်ကေတ်ကဵုသၟိၚ်ရာမ(ပဥ္စမ)မ္ဂး မဒှ်ကောဒေံမွဲအပါၜါယာဲ။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1892)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၅၄)။ ဒပ်ပၞာန်မန်မဒှ်ဒပ်ပၞာန်တိုက်ကဵု ဒပ်ပၞာန်လွဟ်ဇၞော်(ဒပ်ဒမၠံက်)၊ မဖျေံလဝ်ဒပ် ဋ္ဌာနဝန်ဇၞော် မၚ်မွဲဍုၚ်ကွာန်။ စိုပ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1893)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၅၅၀။ ဒပ်မန်မဒှ်ဒပ်ကၚ်မဂေတ်ပယျဵုသီုဖ္အိုတ်ဂှ် သၟိၚ်သ္ကဵုထပ်ပြံၚ်သၠာဲထောံ ဒပ်ပၞာန်ဍာ်သီုဖ္အိုတ်ပၠန်တုဲ မသ္ကဵုဖျေံလဝ်ဒပ်ပ္ဍဲဍုၚ် သမုဒ်ပြာကာန်။ ပ္ဍဲသၞာံဝွံဟေၚ် ဒပ်ပၞာန်ဍာ်ပြၚ်သေတ်တံ မကၠောံၜက်လုပ်ကၠုၚ်တုဲ ဒပ်ပၞာန်ဍာ်ကၟိန်ဍုၚ်သေံ မဒှ်ဒပ်ပၞာန်ဍာ်ဂကူမန်တံ မတဝ်စၞေဟ်ကဵုဒပ်ပၞာန်ဍာ်ပြၚ်သေတ်တံဗွဲမဂံၚ်သ္ကာဟေၚ်။ ပ္ဍဲဝၚ်ဒပ်ပၞာန်ဍာ်ကၟိန်ဍုၚ်သေံဂှ် ဒပ်ပၞာန်ဍာ်ဂကူမန်ဝွံဟေၚ် မဒှ်တဴဒပ်တံမူလ ဒပ်ဍာ်ပ္ဍဲဍုၚ်ရောၚ်။
သ္အာနူဂှ်ပၠန် သၟိၚ်ခၞံဗဒှ်ကဵုဂကောံ (သဘာ) ၜါဂကောံပၠန်။ ဂကောံၜါဂကောံဂှ် မဒှ်ဂကောံဝန်ဇၞော်ကဵု ဂကောံမကဵုက္သပ်။ ဂကောံဝန်ဇၞော်ဂှ်နွံဝန်ဇၞော်(၁၂)တၠ။ ပ္ဍဲဂကောံဂှ် သၟိၚ်မဒှ်တဴဥက္ကဋ္ဌတုဲ မကဵုက္သပ်ဖျေံသ္ဂုတ်သွာန် သွက်သ္ဂောံရၚ်တၠုၚ်အာကိစ္စဍုၚ်ကွာန်ဟေၚ်။ ဂကောံမကဵုက္သပ်ဂှ် မနွံလၟိဟ်မၞိဟ်(၉)တၠတုဲ၊ ပၞောဝ်ကဵုပူဂဵုသီုဖ္အိုတ်တံဝွံ ပူဂဵု(၁၃)တၠတံဂှ် သ္ဒးဒှ်တၞောဝ်ဝံသသၟိၚ်အိုတ်ဟေၚ်။ ဂကောံတံဂှ် မဒှ်တဴဂကောံ သွက်သ္ဂောံကေတ်စက္သပ်ဂၞန် မဂၠာဲသွဟ် ပ္ဍဲလ္တူပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ရောၚ်ဟေၚ်။
ဗွဲကြဴ ပူဂဵုမနွံပ္ဍဲဂကောံသီုကဵုၜါတံဂှ် ကြဳဇှ်ဟိုတ်နူကဵုပွကေၚ်ကာဆဵုဂဗအောန်တဴနာနာသာ်ဂှ်ဟေၚ်၊ မဟၟဲကၠုၚ်ကဵုက္သပ် သွက်ဂွံပ္တိုန်ထ္ၜးသွက်သ္ဂောံသ္ဂုတ်သွာတ်တုဲ လီုလာ်အာသီုၜါဂကောံဂှ်ဟေၚ်။ တၞံနသ္ဂောံအုပ်ဓုပ်ဍုၚ်လောဲသွာတိုန်ညးဂးတုဲ သၟိၚ်ဝွံပါ်ပ္တိတ်ထောံဍုၚ် နဒဒှ်ရး၊ ခရိုၚ်၊ က္ဍိုပ်ဍုၚ်၊ က္ဍိုပ်ကွာန်၊ ကွာန်ဗွဲလၞေၚ်လၟေၚ်။
မဆေၚ်စပ်ကဵုပရေၚ်ပညာတုဲ သၟိၚ်မပံက်ကဵုဘာဗ္တောန်လိက် သွက်ညးသ္ဒးယိုက်ဂၠေၚ်တာလျိုၚ်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်တုဲ၊ လာပ်သွက်သ္ဂောံဆက်ကတ်ဗ္တောန်ပရေၚ်ပညာပ္ဍဲဍုၚ်သ္အာၚ်ဂှ်လေဝ် ပ္ဍဲကဵုမွဲသၞာံဂှ် မစွံပ္တန်လဝ်ကဵုလာပ်ၜါလာပ်ဟေၚ်။ ပ္ဍဲကဵုလက်ထက်သၟိၚ်ဏံဂှ် ဘာဗ္တောန်လိက်သွက်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ပါ်ပ္တိတ်တၞဟ်ခြာထောံ နူဘာလကျာ်ဟေၚ်။ ဘာဗ္တောန်လိက်သွက်ညးဗြဴတံ တၞဟ်ခြာလေဝ် ပံက်ကဵုဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်ဟေၚ်။ ဘာပရေၚ်သွက်သ္ဂောံဗ္တောန်သၞောဝ်ဥပဒေမွဲလေဝ် မပံက်ကဵုဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်။
ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ မစကာတိုန်သေံရိုဟ်လၟုဟ်သၠုဲနကဵု‘ၜါတ်’၊ ‘သတၚ်’တံတုဲ သ္စပ္တိတ်တၞးသြန်စက္ခူ။ ပွမပြံၚ်သၠာဲဗွဲတၟေၚ်တုန် ပ္ဍဲသ္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1874)၊ ဂိတု ဂျူလာၚ် (၁၂)ဂှ်၊ သၟိၚ်ဖျေံအသံ သ္ကဵုရးဒေါံကၠေံထောံအခိုက်ကဆံၚ် မပါ်ခြာစွံဍိက်ပၠက်သီုဖ္အိုတ်၊ သ္ကဵုဗလးထောံဍိက်ပၠက်တံသီုဖ္အိုတ်။ ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ မပံက်က္တဵုဗဒှ်ကဵု အရာမနွံကဵုဖဵုဂုန်သွက်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံဗွဲမဂၠိုၚ်သ္ဂောံဆဵု။ ပၞောဝ်ကဵုအရာတံဂှ် ရုၚ်ဂဥုဲ(သိရိရာဇ်−โรงพยาบาลศิริราช)၊ ဂကောံဇိုၚ်ခ္ဍာ်ဗ္ကေတ်၊ တိုက်ပၠကောန်ဂကူ၊ ဋ္ဌာနပလံၚ်လက်၊ ဋ္ဌာနပလံၚ်ပရိုၚ် နကဵုသၚ်္ကေတမလိက်၊ ဋ္ဌာနပၟတ်ဓာတ်လလဳ၊ ဋ္ဌာနမတြးကဵုဍာ်ပ္ဍဲဍုၚ်ကွာန်ကဵု ဋ္ဌာနကွဳပၟတ်တံရောၚ်ဟေၚ်။ ဟိုတ်နူကဵုမပြံၚ်သၠာဲထောံအခိုက်ကၞာဟွံတာပ်ခေတ်တံဂှ်ဟေၚ် ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်မတောတက်ကၠုၚ်ဗွဲမလောန်။
မဆေၚ်စပ်ကဵုပရေၚ်မဆက်ဆောံကဵုဍုၚ်သ္အာၚ်တံဂှ် ဟိုတ်နူကဵုဍုၚ်ပြၚ်သေတ် ဍုၚ်အၚ်္ဂလိက်တံ မသ္ပမာန်တဴကဵုဇြဟတ်ပၞာန်တုဲ ဍုၚ်သေံဂှ် သ္ဒးသၠးကၠေံထောံအခေါၚ်အဝဵု အလဵုအသဳမပ္ကၚ်ရၚ်လဝ်လ္တူရးမလေယှာ၊ ရးလဴကဵု ရးကာမ်ပူချာတံ။
မစပ်ကဵုပရေၚ်ဘာသာသာသနာတုဲ သၟိၚ်မခၞံဗဒှ်ပ္တိုန်ဘာတက္ကသဵုလကျာ် မဟာမောၚ်ကုတ်မွဲ။ ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ လိက်ပရိယတ္တိဘာသာမန် မဂဵုလဟဵုတဴဗွဲမလောန်ဟေၚ်။ ခမဳသၚ်မန်ပ္ဍဲဍုၚ်သေံ မလုပ်သွဟ်တန်မဟာ၊ (တန်စမ္မာစရိယ)၊ နဘာသာမန် မပ္တံနူကၞပ်ပိ စဵုကဵုမသုန်ကၞပ် လၟိဟ်မအံၚ်နွံ (၆၀)ဇကုရောၚ်ဟေၚ်။
ပ္ဍဲဝၚ်ဍုၚ်သေံရံၚ်သ္ၚေဝ်ဂၠေပ်ကေတ်မ္ဂး နဒဒှ်သၟိၚ်မလုပ်ဒုၚ်ဂၠေၚ်ယိုက်ကေတ်ပရေၚ်သာသနာဘဝသၟိၚ်ခမဳဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်ဂှ် မဒှ်တဴသၟိၚ်ဝွံရောၚ်ဟေၚ်။
သၟိၚ်ရာမ (ဆဋ္ဌမ) (A.D - 1935-1946)
ပလေဝ်ဒါန်‘သၟိၚ်ဝဇဳရာဝုမ်’ (ရာမ ဆဋ္ဌမ)ဝွံ၊ မဒှ်ကောန်သၟိၚ် (ရာမ ပဥ္စမ) ကဵုဂၞကျာ်သိရိဝဇ္ဇျရိန္ဒရာ။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1910)၊ ဂိတုအံက်တဝ်ၜါ (၂၃)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၇၂)။ ဂွံအာယုက်(၃၀)တိုန်နန်။ သ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်တသိုက်သၟိၚ်ပွိၚ်(၁၆)သၞာံတုဲ ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1926)၊ ဂိတုနဝ်ဝိန်ၜါ (၂၅)။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၈၈)၊ မဂွံအာယုက် (၄၆)ဂှ် စုတိစဴအာသွဝ်ဟေၚ်။
ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ ပ္ညပ်ပ္တိုန်သၞောဝ်ဥပဒေ ပရေၚ်ကတ်ပညာ။ မသ္ဂးလဝ် ကောန်ၚာ်တံ သ္ပပ္တံနူကဵုအာယုက်(၇)သၞာံ စဵုကဵုစိုပ်(၁၄)သၞာံ၊ သ္ဒးမံၚ်ဘာ သ္ဒးဗ္တောန်လိက်ရောၚ်ဟေၚ်၊ မသ္အာၚ်နူညးအဝဲ မဟွံက္ဍိုက်ပေၚ်တံဂှ်တုဲ ဇၟာပ်ကောန်ၚာ်သွက်သ္ဂောံအာဘာဗ္တောန်လိက်ဂှ် မဒှ်တဴတာလျိုၚ်မိမတံဟေၚ်၊ ဟိုတ်ဒှ်သာ်ဂှ်ရ အလုံမွဲဍုၚ်သေံ ဘာဗ္တောန်လိက်ဂၠိုၚ်ကၠုၚ်ကွေံကွေံ၊ ၚုဟ်မးသ္ဂောံကတ်ပညာ အဝဲပ္ဍဲတန်မူလတံဂှ် ဟွံသ္ဒးအိုတ်သြန်၊ သွက်ညးမဂွံဆက်ကတ်ဗ္တောန်အာပၠန်တံဂှ်လေဝ် မပံက်ကဵုဘာကဆံၚ်တန်လဒေါဝ် ကဵုဘာတန်ကဆံၚ်သၠုၚ်ကီု၊ ဘာတက္ကသဵုစူလာလံၚ်ကန်ဂှ် သ္စပံက်ခၞံဗဒှ်တိုန်ကဵု ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံရောၚ်ဟေၚ်၊ ဋ္ဌာနဝန်ဇၞော်ပရေၚ်ဓမ္မဂှ် မပြံၚ်သၠာဲထောံယၟုတၟိတုဲ မကော်သ္ဂး ဋ္ဌာနပရေၚ်ပညာဟေၚ်။
ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ အရာကေၚ်ကာမပြံၚ်သၠာဲကၠုၚ်တံဂှ် သ္ဒးစၞောန်ထ္ၜးကဵုပၠန်မ္ဂး အလာံဍုၚ်သေံနူကဵုတဆိပ်စိၚ်ဗ္တာၚ်ဂှ် မပြံၚ်သၠာဲထောံအလာံမသ္ဂောံဆဵုဒၟံၚ် အရံၚ်မနွံပိသာ်တ္ၚဲဏံဂှ်မွဲ၊ သွက်သက္ကရာတ် နူကဵုမသ္စရိုဟ်ဒမံၚ် သက္ကရာတ် ရတနကောသိန္ဒရ (သက္ကရာတ်သၟိၚ် ရာမ ပထမ မဒှ်သၟိၚ်)ဂှ် မပြံၚ်သၠာဲစကာထောံ သက္ကရာတ်သာသနာ၊ မသ္စရိုဟ်သၞာံတၟိ နူကဵုဂိတု အေပြေဝ်(၁)ဟေၚ်ဂှ်မွဲ၊ တုဲမခၞံဗဒှ်တိုက်သြန် သွက်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံသ္ဂောံပ္ကောံပ္ကေဝ်သၠုဲဂှ်မွဲပၠန်၊ ရဴသာ်ဝွံ တၠညးဂှ် မရၚ်တၠုၚ်ကဵုပရေၚ်ဒတုဲဖဵု သွက်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံရောၚ်။
ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ အကြာသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1914-1918)၊ ပၞာနဂၠးတိအလန်ပထမ မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်တုဲ သၟိၚ်မလလောၚ်တြး ဒဒှ်မလုပ်ဗ္တိုက်ပၞာန် ကရောံမဟာမိတ်တံကီုရောၚ်။
မဆက်စပ်ကဵုပရေၚ်သာသနာမ္ဂး ပ္ဍဲကဵုလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ ကိစ္စမဆေၚ်စပ်ကဵုသွက်သ္ဒးဖန်ဖက်လ္တူဂကောံတဳလပိုန်သၚ်တံဂှ် သၟိၚ်မပ္အပ်ပြာပ်ကဵုသံဃရာဇ် က္ဍိုက်က္ဍိုက်ပေၚ်ပေၚ်၊ ဇကုသံဃရာဇ်ဝွံ မဒှ်သဳမူသၟိၚ်တုဲ မနွံယၟု ‘သမ်ဍေတ်ဖြမဟာသမဏစောဝဇဳရညာဏဝရောရသ’ရောၚ်၊ ဇကုသံဃရာဇ်ကဵုသၟိၚ်ရာမ(ပဥ္စမ)ဝွံ မဒှ်ကောန်သၟိၚ်ရာမ(စတုတ္ထ)သီုညးၜါတုဲ က္တဵုဒှ်ကောဒေံမွဲအပါၜါယာဲရောၚ်၊ ဇကုသံဃရာဇ်ဝွံ မစဳကၠးလ္တူဘာသာပါလိမွဲဓဝ်ဟွံသေၚ်၊ သီုကဵုမဆိုက်ဗ္ဒက်လ္တူဘာသန္တရ မပ္တံကဵုဘာသာအၚ်္ဂလိက်၊ ဘာသာသၚ်သကြိုက်တံကီုဟေၚ်၊ သွက်ပရိယတ္တိသာသနာ ဂွံဂဵုလဟဵုရာၚ်ဆာဲတိုန်အဓါန်ဂတဝွံတုဲ သံဃရာဇ်ဂှ် မချူခၞံဗဒှ်လိက်အုပ် သွက်သ္ဂောံနိဿဲရပ်စပ်စကာ ပ္ဍဲအရာမသွဟ်လိက်ပရိယတ္တိ နူတန်ဍောတ် တန်ဒေဝ် တန်ဇၞော် စဵုကဵုစိုပ်တန်မဟာ(ဓမ္မာစရိယ)၊ ဒ္စိတ်ကၞပ်တံတုဲ စဵုကဵုတ္ၚဲဏံ လိက်တံဂှ် ညးအလဵုအသဳသေံတံ မစၞောန်ထ္ၜးလဝ်နဒဒှ်လိက်ကၞပ် သွက်သ္ဒးရပ်စပ်စကာပ္ဍဲတန်တံဂှ် တန်တံဂှ်ရောၚ်။
မဆေၚ်စပ်ကဵုလိက်ပရိယတ္တိဘာသာမန်ဂှ် ဒၟာနကဵုဟိုတ်နာနာသာ်တုဲ ဇကုသံဃရာဇ်ဟေၚ် မဖျေံအသံဗ္ဒောံကၠေံ ဆဵုဒဝ်ကၠေံတုဲ ကိစ္စသွက်သ္ဂောံသွဟ်လိက်ပရိယတ္တိဘာသာမန်ဂှ် အဆက်ပိုတ်အာစဵုကဵုတ္ၚဲဏံရောၚ်။
သၟိၚ်ရာမ (သတ္တမ) (A.D: 1926-1935)
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်ပရာဇာဓိပေါက်(ရာမ သတ္တမ)တွံ မဒှ်ကောန်သၟိၚ်ရာမ(ပဥ္စမ)၊ မဂွံကဵုဂၞကျာ်ဇၞော် သိရိဝဇ္ဇျရိန္ဒရာ။ ပ္ဍဲသက္ကရာန်ခရေတ် (A.D 1925)၊ ဂိတုနဝ်ဝိန်ၜါ(၂၁)၊ ကာလမဂွံအာယုက်(၃၅)ဂှ် မသ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်နန်။ ဆဂး ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1935)၊ ဂိတုမာတ်(၂)ဂှ် တၠညးမသၠးကၠေံထောံပိုန်သမ္ပတိသၟိၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေဆတ် (A.D 1941)၊ ဂိတုမေ(၂၀) မဂွံအာယုက်(၄၈)၊ တၠညးမစုတိကလိလောန်စဴအာသွဝ်ရေၚ်။
ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ဝွံ မဆေၚ်စပ်ကဵုပရေၚ်ပညာတုဲ နူကဵုမသ္စကပှ်သြန်လ္တူကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်ပ္ဍဲပရေၚ်ပညာဂှ် မသၠာဲပြံၚ်ထောံနဲကဲတုဲ နူကဵုသြန်ဂကောံအလဵုအသဳ မပါ်ပရံသ္ဍိုက်ဗပေၚ်ကဵု မွဲသၞာံမွဲဝါသၠုဲ(၃၀)ကိုတ် သွက်သ္ဂောံရပ်စပ်စကာ ပ္ဍဲကဵုဋ္ဌာနပရေၚ်ပညာဟေၚ်၊ သၟိၚ်ဝွံ နူဝါဒသၟိၚ်မွဲတၠဓဝ် မအုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ်ဒၟံၚ်ဍုၚ်ကွာန်ဂှ် တၞဟ်နသၟိၚ်မိက်ဂွံပြံၚ်သၠာဲကၠေံဝါဒ ဒဳမဝ်ကရေသဳဟေၚ်သ္ဂးတုဲ မဖျေဴအသံကဵုတၠပညာၜါတၠ သ္ကဵုချူသ္ဇိုၚ်ဗီုပရေၚ်သၞောဝ်ဥပဒေ၊ သွက်သ္ဂောံလလောၚ်တြး ပ္ဍဲတ္ၚဲသ္စပ္တန်ဍုၚ် ရတနကောသိန္ဒရ(ၜၚ်ကံက်) ပေၚ်(၁၅၀)သၞာံ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1932)၊ ဂိတုအေပြေဝ်(၆)၊ ပ္ဍဲသက်ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၉၄)။ ၜိုန်တၠညးမရန်တၟံလဝ်ရဴသာ်ဝွံနွံကီုလေဝ် ဟိုတ်နူကဵုပရောကိစ္စနာနာသာ် မဟွံရန်တၟံလဝ်တံမက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်တုဲ အစဳအဇန်သွက်သ္ဂောံလလောၚ်တြးဂှ်ဟွံဒှ်။
ဆဂး သၞာံဂှ်ဟေၚ် ပ္ဍဲဂိတုဂျုန်၊ ဂကောံမွဲမနွံယၟု ဗော်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်၊ မဒှ်တဴဂကောံညးတၠပညာကဵုဂကောံသ္ကိုပ်ပၞာန် မပံၚ်ပ္ကောံလဝ်ဂှ် မသီကေတ်အဝဵုနူကဵုသၟိၚ်၊ အဃောမသီကေတ်အဝဵုဂှ် တၠညးဟွံမွဲပ္ဍဲဍုၚ်ၜၚ်ကံက်။ မနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲ‘ဟဲဟိန်’ သမၠုၚ်ကျာၜၚ်ကံက် ဗၞတ် (၄၀၀)ကဳလဝ်။ နူကဵုဗော်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံမပ္တိုန်ဂလာန်ကဵုကုသၟိၚ်၊ မဟိုဂးလဝ်ကဵုသၟိၚ် သွက်သၟိၚ်သ္ဂောံဒၟံၚ် ပ္ဍဲအသၟဝ်သ္ဇိုၚ်သၞောဝ်ဥပဒေံ။ မရန်တၟံကဵုသွက်ဍုၚ်ကွာန်သ္ဂောံၜိုဟ်သြိုဟ်ကီု၊ မွဲတၚ်ပၠန် ဟိုတ်နူမရန်တၟံလဝ် သွက်သ္ဂောံပြံၚ်သၠာဲထောံ နဲကဲမအုပ်ဓုပ်ဍုၚ် နကဵုသၞောဝ်သၞောဝ်နဲကဲဒဳမဝ်ကရေသဳ နွံဒၟံၚ်တုဲရဂှ်ဟေၚ်၊ သၟိၚ်မဒုၚ်တဲကေတ်ထောံဂလာန်ဂကောံကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံဂှ်ဟေၚ်။
ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1933)၊ ဂိတုဂျုန်(၂၄)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၉၅)ဂှ် ဗော်ကောန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ပ္တိုန်ထ္ၜးလိက် သ္ဇိုၚ်သၞောဝ်ဥပဒေအပြောံတုဲ သၟိၚ်ထ္ပက်ကဵုစၟတ်တဲဟေၚ် လိက်သ္ဇိုၚ်သၞောဝ်ဥပဒေ သွက်သ္ဂောံသ္ပဒတန်ဂှ် မဒါန်ပ္လေဝ်ပ္လေတ်တုဲဒှ်အာတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1933)၊ ဂိတုဒဳဇြိန်ၜါ (၁၀)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၉၅)၊ သ္ပဒတန်ပ္ဍဲတ္ၚဲဂှ် ။ သ္စပ္တံကဵုတ္ၚဲဂှ်တုဲ တ္ၚဲသ္ဇိုၚ်ဥပဒေကၟိန်ဍုၚ်သေဴ မက္တဵုဒှ်မံက်တိုန်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်သေံရောၚ်။ ‘ဖြယျာမနောပကန်နိတိဓာတာ’ဂှ် မဒှ်သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်တုဲ လၟိဟ်ဝန်ဇၞော်မနွံတဴ (၂၀)တၠဟေၚ်။
ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1935)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၉၇)ဂှ် သၟိၚ်မပၠတိတ်အာတရဴဍုၚ်အၚ်္ဂလိက်တေံတုဲ သၞာံဂှ်ဟေၚ် ပ္ဍဲကဵုဂိတုမာတ် (၂)ဂှ် သၟိၚ်လလောၚ်တရး ဒဒှ်တၠညးမသၠးကၠေံ သမ္မတ္တိသၟိၚ်ကဵုဂၠးတိ။
သၟိၚ်ရာ (အဋ္ဌမ) (A.D 1935-1946)
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်အာနန္ဒရမဟိဍလ် (ရာမ အဋ္ဌမ) မဒှ်ကောန်မရနုက်ကဵုၜါ နူကဵုမိမနွံယၟု ‘တၠညးနာဲတြုံမဟိတလာဓိပေသရအတုလယတေဇ’ ကဵု ‘တၠညးနာဲဗြဴသိရိန္ဒရာ’တံရောၚ်ဟေၚ်။ တလညးနာဲတြုံမဟိတလာဓိပေသရအတုလယတေဇဂှ် မဒှ်ကောန်သၟိၚ်ရာမ (ပဥ္စမ)တုဲ ကဵုတၠညးညးသၟိၚ်ရာမ(ဆဋ္ဌမ)၊ သီုသၟိၚ်ရာမ(သတ္တမ)တံမ္ဂး မဒှ်တဴကောန်ကောကောန်ဒေံမွဲအပါၜါယာဲရောၚ်ဟေၚ်။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သၟိၚ်ရာမ(အဋ္ဌမ) မဒှ်ကောန်စဴသၟိၚ်ရာမ(ပဥ္စမ)ကီုဟေၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1935)၊ ဂိတုမာတ်(၂)၊ မဂွံအာယုက်(၁၀)သၞာံ၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ်(၁၂၉၇)၊ သ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်အာဲတၟာဲတသိုက်နန် မဒှ်သၟိၚ်ပွိုၚ်(၁၁)သၞာံ။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1940)၊ ဂိတုဂျုန်(၉)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၃၀၂)၊ ကာလမဂွံအာယုက်(၂၁)ဂှ် မစုတိကလိလောန်စဴအာသွဝ်။
ပ္ဍဲကာလသၟိၚ်ရာမ (အဋ္ဌမ)မဒှ်သၟိၚ်ဂှ် သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်ကၟိန်ဍုၚ်သေံ မနွံယၟု‘ဖြယျဗဟလ်ဗလ်ဗျုဟသေနာ’ရောၚ်။ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1939)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၃၀၁)၊ ‘သ္ကိုပ်ဗဵုလောၚ်ဖိပုလ်သောၚ်ခြာမ်’မဒှ်သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်။ ပ္ဍဲလက်ထက်ဂှ် ကၟိဍုၚ်သေံမပြံၚ်သၠာဲထောံယၟုတၟိ မဟီုဂးစ ‘ထာဲလေန်’မွဲဓဝ်ဟွံသေၚ်၊ သီုကဵုမပ္လေဝ်ပ္လေတ်ထောံ နဲကဲဗီုသ္ဂောံချူလိက်ပ္ဍဲဘာသာသေံကီု တ္ၚဲကၠောံသၞာံတၟိ (တ္ၚဲလယျိုၚ်သၞာံ)၊ မသ္စရိုဟ်ကၠုၚ်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲဂိတုအေပြေဝ်ဂှ် ပြံၚ်ထောံ။ သ္ကဵုသ္စရိုဟ်ကေတ်နူဂိတု ဂျိန်နျူအာရဳ(၁)။ တုဲပၠန် မပ္လေဝ်ပ္လေတ်ထောံယေန်သၞာၚ်တြေံတြံ၊ သ္စပ္တံနူကဵုမဗွိုက်လ္တက်လဝ်ဂၠိက်ယာတ်မခါတ်လဝ်ဗွဲလ္ပာါကြဴတံဂှ် မဆဵုဒဝ်တာဒၞာကၠေံထောံ။ အခိုက်ကၞာ မစဇဗၠုသတ်တံဂှ်လေဝ်ကီု သၟိၚ်ဆဵုဒဝ်တာဒၞာကၠေံ။ တုဲကာလမတိတ်မ္ၚးသ္ၚိ မကွာ်အာတရဴတံမ္ဂး သ္ဒးဒလဝ်ခမော်၊ ဒးဒလဝ်ခပေဲ၊ ဒးဒလဝ်အထုပ်က္ဍိုပ်တံရောၚ်။
ပ္ဍဲလက်ထက်သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော် လောၚ်ဖိပုလ်ဝွံ ဍုၚ်သေံကဵုဍုၚ်ဂါပန် ပရေၚ်ဆက်ဆောံမခိုဟ်တဴဗွဲမလောန်ဟေၚ်။ အခါဂှ်ကောန်ညးဍုၚ်သေံတံဗွဲမဂၠိုၚ် အာကတ်ဗ္တောန်ပညာပ္ဍဲဍုၚ်ဂျပါန်။ စိုပ်ကၠုၚ်အခါကာလပၞာန်ဂၠးတိ(အလန်ဒုတိယ)မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ဂှ် ဍုၚ်သေံမလုပ်စလ္ပာ်ဂျပါန်တံ။ ပ္ဍဲကာလဂှ် တလုတ်ဇၞော်ကၟိန်ဍုၚ်သေံ မဆေၚ်စပ်ကဵုကၟိန်ဍုၚ်အမေရိကာန် မနွံယၟု ‘သေနဳပြာမောဇ်’ဂှ် ဟွံကေတ်စလ္ပာ်အလဵုအသဳသေံ ဒဒှ်မလုပ်စလ္ပာ်ဂျပါန်တံတုဲ ညးတေံမဒက်ပ္တိုန်ဂကောံမွဲ မနွံယၟု ‘ခၜါန်ကာန်သေရဳဆာဲ’တုဲ လုပ်စလ္ပာ်အမေရိကာန်တံ၊ ကာလပၞာန်မတုဲဒှ်အာဂှ် ညးဇမၞော်ဂကောံသေနဳပြာမောဇ်ဂှ် မဒှ်ကၠုၚ်သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်ကၟိန်ဍုၚ်သေံတုဲ သ္ဂောံဟံၚ်ပြာ်ကၠုၚ်ဂကူသေံတံ နူကဵုဒဒိုက်မသ္ဒးဒုၚ်ကျပၞာန်မွဲရောၚ်။
ပ္ဍဲကာလပၞာန်ဂၠးတိမဒှ်ဒၟံၚ်ဂှ် သၟိၚ်မဟဳဍလ် မနွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်မ္ၚး။ ကာလပၞာန်မတုဲဒှ်တုဲအိုတ်ဂှ် တၠညးမကလေၚ်စဴကၠုၚ်ဍုၚ်သေံတုဲ မလုပ်ယဵုဒုၚ်ဂၠေၚ်ကေတ်တာလျိုၚ်သၟိၚ် နူညးစၞး ‘နာဲပြဳဍဳဖနမ်ယောၚ်’။ ရၚ်တၠုၚ်ကေတ်တာလျိုၚ်သၟိၚ်အိုတ်သီုဟေၚ်။ ဒှ်သၟိၚ်ရဴသာ်ဝွံတုဲ ခြာဟွံလံ သ္ဂောံဆဵုဂဗကေတ် သၟိၚ်မွဲမကလိလောန်စဴအာသွဝ်တုဲဒၟံၚ် လ္တူဒၟံၚ်သ္တိက်ပ္ဍဲဖိုၚ်သ္တိက်တၠညး နကဵုဝပ်သၞာတ်ဟေၚ်။
သၟိၚ်ရာမ (နဝမ) (A.D - 1946)
ပလေဝ်ဒါန်သၟိၚ်ဘူမိဗလအတုလယတေဇ(ဘူမိဘန်အတုလျဍေဇ်) (ရာမ နဝမ)ဝွံ၊ မဒှ်ကောန်မရနုက်ကဵုပိ နူကဵုမိမၜါတၠ မနွံယၟု တၠညးနာဲတြုံမဟိတလာဓိပေသရ အတုလယတေဇကဵု တၠညးညးနာဲဗြဴ သိရိန္ဒရာတံဟေၚ်။ သၟိၚ်ဝွံ မဒှ်ဒေံတၠညးအရၚ်သၟိၚ်ရာမ (အဋ္ဌမ)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1946)၊ ဂိတုဂျုန်(၉)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၃၀၈) မဂွံအာယုက် (၂၃) သ္ဂောံဒုၚ်စသိုၚ်တသိုက်နန်။ စိုပ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1950)၊ ဂိတုမေ (၅)၊ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၃၁၂) မဒုၚ်ကေတ်ပသေက်ပ္သပ်သၟိၚ်ဟေၚ်။
ဝၚ်ဖြတြာဲတိသရဏဓဇ
ပလေဝ်ဒါန်ပြဝေဏဳအခိုက်ကၞာသၟိၚ်သေံတံ မဒုၚ်ဗ္ဂိန်ကဵုယၟုတဆိပ်တြာကဵုကုခမဳသၚ်မန်တံဂှ် မဆက်ဆေန်စှ်ေကၠုၚ် သ္ပပ္တံနကဵုခေတ်အယုဒ္ဓယ လက်ထက်သၟိၚ်မဟာဓမ္မရာဇာ၊ ပ္ဍဲကဵုအခိၚ်ကာလဂကူမန်တံ မဒဴလလဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံအလန်ပထမတေံရောၚ်။ သၟိၚ်မဟာဓမ္မရာဇာဂှ် မစွံရန်တၟံကဵု ‘မှာထေရ်ဂါန်ဆံၚ်’ မကေၚ်ရီုဗၚ်ဟံၚ်ပြာ်ကၠုၚ်လဝ်အန္တရာဲလမျီုကောန်သၟိၚ်နရေသွောန် မဒှ်ကောန်ဇကု နူကဵုသ္ကေံတဲသၟိၚ်ဗၟာတံ မသ္ကဵုဂ္စာန်ဂစိုတ်ကၠေံဂှ်တုဲ မဒုၚ်ဗ္ဂိန်ကဵုတဆိပ်တြာကဵု ကုမှာထေရ်ဂါန်ဆံၚ် မဟိမုသ္ဂး ‘သမ်ဍေတ်ဖြအရိယဝံသညာဏ’ ကဆံၚ်သံဃရာဇာဟေၚ်။
ဗွဲကြဴပ္ဍဲကာလမစိုပ်ကၠုက်လက်ထက်သၟိၚ်နာရာဲ မရန်တၟံကဵုခမဳသၚ်မန်တံတုဲ သၟိၚ်မသိုၚ်ခၞံသ္ကဵုဒါန်ဘာမွဲမနွံယၟု ‘ဘာတံၚ်ပု’ ဗ္ဒာဲဇရေၚ်ဝၚ်နန်ဍုၚ်အယုဒ္ဓယ။ သ္ဒးကာလသၟိၚ်အာပ္တန်နန်တၟိပ္ဍဲဍုၚ်လပ်ပူရဳ (ဍုၚ်လဝဵု)တေံလေဝ်၊ သၟိၚ်မကဵုဒါန် ခၞံသိုၚ်ပ္တန်လဝ်ကဵုဘာတံၚ်ပု ဗ္ဒာဲဇရေၚ်ဝၚ်နန် သွက်ခမဳသၚ်မန်တံသ္ဂောံဒီုဒက်သ္ပဒ္တဴပၠန်။
ပ္ဍဲကဵုမစိုပ်ကၠုၚ်အခေတ်ကာလ ရတနကောသိန္ဒရ (ၜၚ်ကံက်)၊ လက်ထက်သၟိၚ်ရာမ(ပထမ)ပၠန်၊ ရန်တၟံကဵုခမဳသၚ်မန်တံတုဲ မကဵုဒါန်သိုၚ်ခၞံကဵုဘာတံၚ်ပု ဗ္ဒာဲဇရေၚ်ဝၚ်နန်ကို။ ဘာတံၚ်ပုဂှ် ပ္ဍဲကဵုပစ္စုပ္ပန်ဏံ ညးမကော်စ ‘ဘာဇနးသောၚ်ခြာမ် − วัดชนะสงคราม’ မနွံဗ္ဒာဲဇရေၚ်ခလှာတ်လဗးဝါ ‘သၞာမ်လွောၚ်−สนามหลวง’ အဒေါဝ်ဍုၚ်ၜၚ်ကံက်။
မတုပ်တဴညံၚ်ရဴကဵုဒါန် သိုၚ်ခၞံဘာကဵုကုသၚ်မန်တံကီု၊ ပွမဆက်ကွာဲဗ္ဂိန်ကဵုဒါန် မဟိမုတဆိပ်တြာကဵုကုခမဳသၚ်မန်တံဂှ်လေဝ် မတန်ဒှ်ပြဝေဏဳအခိုက်ကၞာသၟိၚ်သေံတံ မွဲအဆက်တုဲမွဲအဆက် မသ္စပ္တံကၠုၚ် နူကဵုအခေတ်အယုဒ္ဓယတေံ စဵုကဵုစိုပ်ကၠုၚ်ခေတ်ရတနကောသိန္ဒရ(ၜၚ်ကံက်)ဝွံ၊ မဂွံကၠုၚ်ဗၞတ်ကြပ်ပန်ကၠံသၞာံပြၚ်ရောၚ်ဟေၚ်။
ပၞောဝ်ကဵုယၟုတဆိပ်တြာတံဂှ် ယၟုတဆိပ်တြာမတွံဂး ‘ဖြတြာဲတိသရဏဓဇ’ဂှ် သၟိၚ်သေံတံ သ္စပ္တံနူကဵုလက်ထက်အယုဒ္ဓယ စဵုကဵုမစိုပ်လက်ထက်ရတနကောသိန္ဒရ (ၜၚ်ကံက်)ပစ္စုပ္ပန်ဏံ၊ မဆက်ဗ္ဂိန်ကဵုအ္စာတၠ ခမဳသၚ်မန်တံ မွဲဇကုတုဲမွဲဇကု ဆက်စှ်ေကၠုၚ်ဒၟဴၚ်စဵုကဵုလၟုဟ်ဟေၚ်။ သ္စပ္တံနူကဵုသၟိၚ်လဵုမဗ္ဂိန်ကဵုအ္စာတၠမန်လဵုမသ္ဂောံဒုၚ်ဗ္ဂိန်ကေတ်ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်ဂှ် ဟွံပြာကတ်ပ္ဍဲကဵုဝၚ်။ ပရေၚ်အထုပ္ပတ္တိမက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်တုဲ မပြာကတ်ဒၟံၚ်စဵုကဵုတ္ၚဲဏံတံကီုလေဝ် မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်လက်ထက်သၟိၚ်လဵု အထုပ္ပတ္တိခမဳသၚ်လဵု သွက်သ္ဂောံစၞောန်ထ္ၜးကဵုဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ်ဂှ် သ္ပဟိုတ်နူကဵုဍုၚ်အယုဒ္ဓယ သ္ဒးဒုၚ်စံၚ်ပၠေၚ်ထောံကဵုသၟိၚ်ဗၟာတံတုဲ လိက်ဝၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်လီုလာ်အာ ဒှ်အာပ္တေၚ်အိုတ်ဂှ်ရဟေၚ် ဟွံလောဲသွာ။
အထုပ္ပတ္တိခမဳသၚ်မွဲဇကု မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ဗွဲတၟေၚ်မွဲဂှ် ဒးကာလမွဲတ္ၚဲ ခမဳမန်မွဲဇကု မွဲဟာန်ကေုာံကဵုဒေံဝုတ်ဇကုမွဲ မက္ညပြာပ်လုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ။ ခမဳသၚ်ဂမၠိုၚ်မက္တဵုဒှ်သၠေဟ်ပၟာပ္ဍဲစိုတ်တုဲ ကရောံခမဳသၚ်ဂှ် ဟွံပ္တုဲကံမွဲရောံမွဲစွံဟေၚ်။ ပရောပရာခမဳဂှ်သ္ဒးပၠိုတ်ပၠးထ္ၜးကဵုညိညမ္ဂး၊ နူကဵုတၠညးမက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ခမဳ သဳလတၠညး ဟွံစောန်ဟွံပြံက် ဟွံက္ဍံက်က္ဍေန်ကၠုၚ်မွဲလှ်ေ ဟွံလီုကၠုၚ်မွဲလှ်ေ။ ပ္ဍဲအခါကာလ ညးၜါကောကဵုဒေံတိတ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ တိက်ဒီုကၠုၚ်အဒေါဝ်ဂြိုပ်တေံဂှ်လေဝ် တၠညးမသ္ပလဝ်သ္စာ ဒဒှ်ရမခြာစွံလဝ်မြတြာဲ (မြသ္ဇၚ်ဇမၠိၚ်တၞောတ်မနွံကဵုထ္ၜောံတၠၚ်)မွဲတၞုၚ် အဒေါဝ်ညးၜါတုဲဟေၚ် မတိက်ဒီုတဴဂှ်သ္ဂောံတီ။ ဟိုတ်နူကဵုခမဳသၚ်ဂမၠိုၚ် ဟွံသၚ်္ကာဟွံပတှ်ေဂှ်ရ ခမဳသၚ်မန်ဂှ်မသ္ပအဓိဋ္ဌာန် ထ္ၜးသာဓကဒဒှ်ရဇကုသဳလမဟွံလီုစောန်ပြံက်ဂှ်၊ ကာလဂှ် ခမဳမန်ဝွံ မရပ်ဂွံမြတြာဲ မခြာစွံကၠုၚ်လဝ်အကြာညးၜါတၠမတိက်ဒီုပ္ဍဲဂြိုပ်တေံတုဲ မက္ညပြာပ်အာဇရေၚ်ဍာ်ကၟာပ္ဍဲဘာဂှ်တုဲ မသ္ပအဓိဋ္ဌာန်ဂတခမဳသၚ်ဂမၠိုၚ် နကဵုဂလာန်ဗွဲမသ္ဇိုဟ်နက်။ မြတြာဲဝွံ မဒှ်သက်သဳသွက်သ္ဂောံထ္ၜး ဒဒှ်အဲခမဳသၚ်ကောန်ကျာ်ဏံမဟွံလီုတဴသဳလရောၚ်။ ယဝ်ရဂလာန်အဲခမဳမဟီုပၟိၚ်လဝ် သဳလကုအဲဟွံလီုဂှ်ဍာံစၟတ်မ္ဂး မြတြာဲဝွံကဵုဂွံဇတဝ်မံၚ်လ္တူမုက်ဍာ်ကၟာညိ။ ဟွံသေၚ်သာ်ဂှ် ယဝ်ရဟွံဍာံစၟတ်မ္ဂး မြတြာဲဝွံကဵုဂွံဗၠိုက်စှ်ေအာအသၟဝ်ဍာ်ညိ။ ရဴသာ်ဝွံ ခမဳသၚ်မန်ဂှ်သ္ပအဓိဋ္ဌာန်တုဲဗိုတ်ကၠဟ်ဖျေံဏာမြတြာဲဂှ်ပ္ဍဲဍာ်ကၟာ။ ကာလဂှ် ခမဳသၚ်ဂမၠိုၚ် သ္ဂောံဆဵုညာတ်ကေတ်နကဵုမတ်ဇကုတံ ဒဒှ်မြတြာဲမဟဳဇတဝ်ဒၟံၚ်လ္တူဂၠးမုက်ဍာ်ကၟာဂှ်တုဲ ဓဝ်သၠေဟ်ပၟာမနွံလ္တူခမဳသၚ်မန်ဂှ် သောၚ်ကၠးအိုတ်အးအာ။
ပရောပရိုၚ်ဂှ်သၟိၚ်သ္ဂောံမိၚ်ကေတ်တုဲ မဒှ်တဴဓဝ်လျုၚ်သ္ဍိုက်လ္တူခမဳမန်ဂှ်ဗွဲမလောန်၊ ဟိုတ်ဂှ်ရသၟိၚ်ဂှ် မက္ညပြာပ်ကၠုၚ် ဇရေၚ်တံဇိုၚ်ခမဳမန်ဂှ်တုဲ မဒုၚ်ဗ္ဂိန်ကဵုတဆိပ်တြာမွဲ မဟိမု ‘ဖြတြာဲတိသရဏဓဇ’၊ တဆိပ်တြာဝွံ မဒှ်ကဆံၚ်တဆိပ်အ္စာတၠရာဇဂုရုရောၚ်။ သ္ပဟိုတ်ကဵုသၟိၚ်လျုၚ်သ္ဍိုၚ်လ္တူအ္စာတၠမန်ဝွံတုဲ ဗွဲကြဴသၟိၚ်နိမန်ခမဳသၚ်မန်တံ သ္ကဵုစဴဖ္ဍောတ်မ္ၚဵုဗတ်မန် ပ္ဍဲဝၚ်နန်လၟိုန်ဟေၚ်။ အခိုက်ပြဝေဏဳဝွံ စဵုကဵုတ္ၚဲဏံ မသှ်ေတ္ၜက်ဆက်ဒၟံၚ်ဏီဂှ် သ္ဂောံဆဵုဒၟံၚ်ရောၚ်။ ပ္ဍဲကဵုပစ္စုပ္ပန်ဏံ သ္ဒးစၞောန်ထ္ၜးကဵုမ္ဂး ခမဳသၚ်မန်နူကဵုဘာတံၚ်ပု(ဘာဇနးသောၚ်ခြာမ်)တံ မက္ညစဴဖ္ဍောတ်ဒၟံၚ်မ္ၚဵု ပ္ဍဲဝၚ်နန်သၟိၚ်ဇၟာပ်ဇၟာပ်တ္ၚဲသဳဟေၚ်သ္ဂောံတီ။
အ္စာတၠမန်တံညးမကလိဂွံတဆိပ်တြာ ‘ဖြတြာဲတိသရဏဓဇ’ဝွံ၊ မစဴအာသွဝ်မွဲဇကုမ္ဂး သၟိၚ်သေံတံမထပ်ဒုၚ်ဗ္ဂိန်ကဵုအ္စာတၠမန်တၟိမွဲဇကုပၠန်ဟေၚ်။ ပ္ဍဲခေတ်ကာလအယုဒ္ဓယတေံ အ္စာတၠမန်မကလိဂွံတဆိပ်တြာရဴသာ်ဝွံ မနွံတဴလၟိဟ်မွဲစိဇကုဂှ် ဟိုတ်နူကဵုဝၚ်မဒှ်အာချောံလီုလာ်အာအိုတ်တုဲ ဂၠာဲဟွံဂွံ ဟွံတီ။ ပ္ဍဲခေတ်ရတနကောသိန္ဒရ (ၜၚ်ကံက်)ပစ္စုပ္ပန်ဏံမ္ဂး အ္စာတၠမန်ညးမကလိဂွံတဆိပ်တြာ မဟိမု ‘ဖြတြာဲတိသရဏဓဇ’ဝွံ၊ သ္ပပ္တံနူကဵုလက်ထက်သၟိၚ်ရာမ (ပထမ)တေံတုဲ စဵုကဵုလက်ထက်သၟိၚ်ရာမ (နဝမ)ဏံ၊ မနွံလၟုဟ်(၈)ဇကုရောၚ်ဟေၚ်သ္ဂောံတီ။
ခမဳသၚ်မန် ကဵုဓမ္မယုတ္တိနိကာယ် ကၟိန်ဍုၚ်သေံ
ပလေဝ်ဒါန်ဂိုန်သၚ်မန် ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ် ပ္ဍဲဍုၚ်သေံ မသ္ဂောံက္တဵုဒှ်မံက်ဂတဝ်ကၠုၚ်ဂှ် မသ္ပဟိုတ်ကဵုပူဂဵုၜါတၠရောၚ်။ ပူဂဵုၜါတၠဝွံ မဒှ်အ္စာတၠဗုဒ္ဓဝံသထေရ် (အ္စာတၠသာဲ)၊ သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် (ရာမ စတုတ္ထ)တံဟေၚ်။ ပ္ဍဲကဵုလက်ထက်သၟိၚ်ရာမ (ဒုတိယ)၊ သက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1809-1824) ဂှ်၊ သ္ပဟိုတ်နူကဵုဗၟာတံဓဇန်ဟာသဳပ္ဍဵုပ္ဍိုက်ပျဲပျာံ မကဵုတဴဒဒိုက်ဗွဲမလောန်တုဲ ဂကူမန်နူရးဟံသာဝတဳကဵုရးမုဟ်တၟံတံ မဒဴဇက်လုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ လၟိဟ်မၞိဟ်ပိလက်ပြၚ်။ ပၞောဝ်ကဵုအကြာမၞိဟ်မဒဴလုပ်ကၠုၚ်တံဂှ် ခမဳသၚ်တံလေဝ်လၟိဟ်မနွံတံဗွဲမဂၠိုၚ်ကီု၊ အခိၚ်အခါဂှ် သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် မဒှ်လၟောဝ်သၟိၚ်ရာမ (စတုတ္ထ) မဂွံအာယုက်(၁၃)သၞာံ၊ နွံအသံသ္ဒးတိတ်ဒုၚ်တၠုၚ်ကောန်ဂကူမန်တံ မဒဴလုပ်ကၠုၚ်စိုပ်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲပယျဵု။ ဟိုတ်မစုက်လုက်ဆဵုဂဗကၠုၚ် ဒ္ဂေတ်ပဋိပတ်ခမဳသၚ်မန်တံ မဇိပ်ဂၠိပ်ဍိုန်ဍောတ်လ္ဇောဝ်တဴဂှ်ဟေၚ် သ္ပပ္တံနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဂှ် စိုတ်မလျုၚ်သ္ဍိုက်ဒၟံၚ်လ္တူခမဳသၚ်မန်တံဗွဲမလောန်။
ဒးကာလကောန်သၟိၚ်အာယုက်မဂါံလုပ်ကၠုၚ်ဂွံၜါစှော်ဂှ် ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်လုပ်သ္ပခမဳတုဲ မကတ်လ္ၚတ်ပရိယတ်။ ကာလကောန်သၟိၚ်မလ္ၚတ်စဳကၠးကၠုၚ်ပ္ဍဲကဵုပရိယတ္တိဂှ် ခမဳသၚ်လ္ၚဵုလ္ၚဵုတံ မဒ္ဂီုဒ္ဂေတ်ဒၟံၚ် ဒ္ဂေတ်ပဋိပတ်ဂှ် ဟွံသၟဟ်ဟွံကိတ်ညဳကဵုအတိုၚ်စၞောန်ပရိယတ်ဟေၚ်၊ ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်မဆဵုဂဗကၠုၚ်၊ သၟာန်သၟုက်ဂၠိုက်ဂၠာဲတံရိုဟ်တုဲ ကောန်တၠသ္ဂောံတီကေတ် ဒ္ဂေတ်ပရိယတ်ဝွံ မဒှ်ပြဝေဏဳမွဲမစေန်ဆက်စှ်ေကၠုၚ် နူကဵုလက်ထက်အခေတ်အယုဒ္ဓယတေံရောၚ်ဟေၚ်။
ဟိုတ်နူကဵုဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံမလုပ်ပလီုပလာ်ထောံဍုၚ်အယုဒ္ဓယတုဲ မက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲခမဳသၚ်ဍုၚ်သေံတံ ဒ္ဂေတ်ပဋိပတ်မယောၚ်ယာအာရောၚ်သ္ဂောံတီကေတ်။ စိုပ်ကာလမွဲတ္ၚဲ ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်မဒှ်ဒၟံၚ်ခမဳဂှ် မက္ညလုပ်အာပ္ဍဲသီမပ္တုဲဥပုဟ် ဘာမဟာဓါတ် (ဘာသံဃရာဇ်)တုဲ၊ မသ္ပသစ္စအဓိဋ္ဌာန် သ္ဇိုဟ်နက်နက်မွဲ၊ အပ္ဍဲသီဂှ်ရဴသာ်ဝွံဟေၚ်၊ ယဝ်ရခမဳသၚ်မဒ္ဂေတ်ဗက်အတိုၚ်ပရိယတ်တွံပါၚ်ကျာ်တြဲမနွံဒၟံၚ်ဏီမ္ဂး အပ္ဍဲပွိုၚ်ထပှ်တ္ၚဲအဲမသ္ပလဝ်အဓိဋ္ဌာန်ဏံ ကဵုအဲဂွံဆဵုဂဗတုဲ အဲမရာံတိတ်ထောံနူကဵုဘဝခမဳတုဲ နဒဒှ်ဘဝခရှ်မဒ္ဂိုန်ဒ္ဂေတ်အာသဳမသုန် သဳဒ္စာံရောၚ်သ္ဂးလဝ်။
ပ္ဍဲကဵုမစိုပ်ကၠုၚ်တ္ၚဲမရနုက်ကဵုပိဂှ် အ္စာတၠဗုဒ္ဓဝံသထေရ် (အ္စာတၠသာဲ)၊ မက္ညစိုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲကဵုသီမပ္တုဲဥပုဟ် ဘာမဟာဓာတ်ဂှ်။ ခမဳကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် မဆဵုဂဗဒးကဵုအ္စာတၠဂှ်တုဲ လျုၚ်သ္ဍိုက်အာအ္စာတၠဂှ်ဗွဲမလောန်။ အ္စာတၠဗုဒ္ဓဝံသထေရ်ဝွံ မက္ညကၠုၚ်နူကဵုဍုၚ်မန်တုဲ ကၠာဟွံဆဵုဂဗခမဳဗၠာဲကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဏီဏံဂှ် မသ္ပဒ္တဴဒၟံၚ်ပ္ဍဲဘာၜဝ်ဝန်မၚ်ခန် (ပဝရမၚ်္ဂလ)ရောၚ်။ အ္စာတၠဗုဒ္ဓဝံသထေရ် မဟီုတွံကဵုသာသနာဝံသညး နဒဒှ်မသၟဟ်ညဳကဵုပဋိပတ်ကျာ်အ္စာ သၟိၚ်သၚ်မတွံလဝ်ဖ္အိုတ်။ ကာလဂှ်ခမဳကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် မဒုၚ်ကေတ်ဒၠောံဗ္တောန် နူကဵုအ္စာတၠဗုဒ္ဓဝံသထေရ်။ သ္ပဟိုတ်ကဵုခမဳသၚ်ကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်တုဲ ခမဳတၞဟ်ညးမလုပ်သ္ပခမဳ နူညးမဒှ်တၞောဝ်ဒတောဝ် ဝံသသၟိၚ်တံဖ္အိုတ်လေဝ်၊ မကၠုၚ်ဒုၚ်ဒၠောံဗ္တောန်ဇရေၚ်အ္စာတၠအိုတ်ကီုဟေၚ်။ ပ္ဍဲသၞာံဂှ်ရ သက္ကရာတ်သာသနာ (၂၃၆၈)၊ ခမဳသၚ်မဒှ်တၞောဝ်ဓမ္မယုတ္တနိကာယ် မဒှ်ဂကောံသၚ် မဒုၚ်ဒၠောံဗ္တောန်အ္စာ ဗုဒ္ဓဝံသထေရ်ဂှ် မံက်ဂတဝ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်သေံ၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၂၃၇၂) ဂှ်၊ ခမဳကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ဂှ် နူကဵုဘာမဟာဓာတ် ပြံၚ်အာသ္ပဒ္တဴပ္ဍဲဘာ ‘သမဝ်ရာဲ’။ ဟိုတ်နူမညှာစိုတ်ကဵုအ္စာဥပဇ္ဇျာဲဇကု မဒှ်သံဃရာဇ်ပ္ဍဲဘာမဟာဓာတ်ဂှ်ကီု ဟိုတ်နူဟွံမိတ်ဒှ် နာနာသံဝါသကီုဂှ်ရ စိုပ်ဘာသမဝ်ရာဲတုဲ ကလေၚ်ဗှ်ခမဳတၟံပ္ဍဲသီဍာ်ပၠန်ဟေၚ်။ အ္စာဥပဇ္ဇျာဲကဵုခမဳသၚ် ကာရကသီုဖ္အိုတ်နွံ(၂၀)ဇကု။ ခမဳ(၂၀)ဇကုတံဝွံ မဒှ်တဴခမဳသီုဖ္အိုတ်တုဲ မဗှ်ကၠုၚ်လဝ်ခမဳ နူကဵုသီကလျာဏဳဍုၚ်ဗဂေါဝွံ (၂၀)ဝှ်ပြၚ်သီုဖ္အိုတ်ရောၚ်။ ပ္ဍဲအရာမသ္ပဒၚဳကံဝွံ ဗှ်ဗတ်မန်ကဵုဗှ်ဗတ်မဂဒဟေၚ်။ ဗှ်တုဲမွဲဝါမ္ဂး သၠာဲအ္စာဥဇ္ဇျာဲကဵုအ္စာဗွဟ်တၟိမွဲတုဲ ဗှ်တၟိမွဲဝါပၠန်။ မသၠာဲဗှ်ဗီုဏံစဵုကဵုစိုပ်တြဴဝါ။ ပ္ဍဲကာလခမဳကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် မသ္ပဒၚဳကံတုဲ ခမဳမဒှ်ကွး မဒှ်ဒတောဝ်သၞောဝ်သၟိၚ်တံဂှ်ဟေၚ် မသ္ပဒၚဳကံအတိုၚ်နဲဝွံပၠန်ဟေၚ်။
ဗွဲကဴခမဳကောန်သၟိၚ်မောၚ်ကုတ် မရာံတိတ်နူကဵုဘဝခမဳတုဲ ဒှ်အာသၟိၚ်ရာမ (စတုတ္ထ)ကီုလေဝ် မအာဗှ်လ္ၚောဝ်အ္စာတၠလၟိုန် တၞံနသၟိက်မသ္ဂောံဇူဒီု ၜိုဟ်ၜိုဟ်သြိုဟ်သြိုဟ်ညိသ္ဂးတုဲ ကြဴဂှ်သၟိၚ်ခၞံသ္ၚိနန်မွဲမပ္ဍဲသရှာံဘာဂှ်။ ပၞောဝ်ကဵုပူဂဵုၜါတၠ ညးမခၞံဗဒှ်ဂိုန်သၚ် ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ် သ္ဂောံက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်သေံဂှ် သၟိၚ်မောၚ်ကုတ်ရာမ (စတုတ္ထ) မစဴအာသွဝ်ကၠာတုဲ အ္စာတၠဗုဒ္ဓဝသထေရ်မစဴအာသွဝ်ဗွဲကြဴ ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိၚ်ရာမ (ပဥ္စမ)ရောၚ်ဟေၚ်။
အ္စာတၠဖြတြာဲတိသရဏဓဇ (ဇကုဆဋ္ဌမ) မဟာယျေန်ဗုဒ္ဓဝံသော
ပလေဝ်ဒါန်အ္စာတၠဝွံ မသ္ဂောံဒုၚ်ဗ္ဂိန်ကေတ်ယၟုတဆိပ်တြာ ‘ဖြတြာဲတိသရဏဓဇ’ နူကဵုသၟိၚ်ရာမ(ပဥ္စမ)ဟေၚ်။ ပ္ဍဲလက်ထက်ရတနကောသိန္ဒရ(ၜၚ်ကံက်)ဏံမ္ဂး၊ အ္စာတၠဝွံ မတန်ဒှ်တၠညး ဇကုမဂွံလၟိဟ်(ဆဋ္ဌမ)၊ ညးမဂွံဒုၚ်ကေတ်ယၟုတဆိပ်တြာဝွံရောၚ်။
ဋ္ဌာန်ဇာတိအ္စာတၠတုန် မဒှ်အရာပ်ကြုၚ်ဂရု သေံကော်(วัดคลองครุ (จังหวัดสมุทรสาคร) အပ္ဍဲပွိုၚ်က္ဍိုပ်ဍုၚ် တွဵုရးသမုဒ်သာခန် (မနွံလ္ပာ်ဒိုဟ်သမၠုၚ်ကျာၜၚ်ကံက် တရဴခရာ ၃၈၊ကဳလဝ်)။ ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1840)၊ သက္ကရာတ်သာသနာ (၁၂၀၂)၊ မသၠးကၠုၚ်နူဂဝ်ဂၞဴမိတုဲ နကဵုယၟု ‘အယျေန်’မကော်ခဴစ။ ပ္ဍဲကာလမဂွံအာယုက်(၂၀)၊ မလုပ်သ္ပခမဳ ပ္ဍဲဘာၜဝ်ဝန်နိနိဝေသ်ဝိဟာန် (ပဝရနိဝေသဝိဟာရ)၊ မဒှ်ဘာသံဃရာဇာ ဂိုန်ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ် (မနွံပ္ဍဲဍုၚ်ၜၚ်ကံက်)။ သံဃရာဇ်မနွံယၟု ‘သမ်ဍေတ်ဖြမဟာသမဏစောပဝရေသဝရိယာလၚ်္ကရဏ’ဂှ် မဒှ်အ္စာဥပဇ္ဇျာဲ။ အနေဇကုသံဃရာဇ်ဝွံ မဒှ်တၞောဝ်ဒတောဝ်ကောန်စဴ သၟိၚ်ရာမ(ဒုတိယ)တုဲ သ္ပဒၚဳကံမွဲဟာန်ကေုာံ သၟိၚ်ရာမ(စတုတ္ထ)၊ အဃောမဒှ်ဒၟံၚ်ခမဳ၊ အဃောမသ္ပပ္တန်ဒၟံၚ်ဂိုန်ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ်ကီုဟေၚ်။
နာဲယျေန်ဂှ် မဒှ်ခမဳတုဲ အ္စာဥပဇ္ဇျာဲတံ မတၚ်ကဵုလဝ်ယၟု ဗုဒ္ဓဝံသရောၚ်၊ မကတ်လ္ၚတ်ပရိယတ္တိ ပ္ဍဲဘာၜဝ်ဝန်နိဝေသ်ဝိဟာန်တုဲ လုပ်သွဟ်လိက် မအံၚ်အာတန် မဟာ (ဓမ္မစရိယ)မသုန်ပယိုဂ်။ မစပ်ကဵုလိက် ပရိယတ္တိပ္ဍဲဍုၚ်သေံ သွက်ခမဳသာမဏဳတံသ္ဒးလုပ်သွဟ်တုန် မသ္စပ္တံနူတန်ဍောတ်၊ တန်ဒေါဝ်၊ တန်ဇၞော်၊ တန်မဟာ(ဓမ္မစရိယ)၊ သ္ပပ္တံနူမွဲပယိုဂ် စဵုကဵုစိုပ်ဒ္စိတ်ပယိုဂ်ရောၚ်။ သၞောဝ်ဘာၜဝ်ဝန်နိဝေသ်ဝိဟာန်ဂှ် ဇၟာပ်ကောန်သၚ်သ္ဒးလုပ်သွဟ်ပ္ဍဲတန်မဟာ(ဓမ္မစရိယ)ဟေၚ်။ ပ္ဍဲတန်မဟာဂှ် ပယိုဂ် ၁၊ ၂၊ ၃၊ ဓမ္မပဒအဋ္ဌကထာ + ပါလိဝေယျာကရဏ + သမ္ဗန်။ ပ္ဍဲတန်မဟာပယိုဂ် ၄၊ ၅၊ မၚ်္ဂလတ္ထဒဳပနအ၊ ပ္ဍဲတန်မဟာ ပယိုဂ် ၆၊ ၇၊ သာမန္တပါသာဒိကာအဋ္ဌကထာ။ ပ္ဍဲတန်မဟာပယိုဂ် ဂ၊ ဝိသုဒ္ဓိမဂ်အဋ္ဌကထာ + ဆန္ဒလက္ခဏ။ ပ္ဍဲတန်မဟာပယိုဂ် ၉၊ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနဳအဋ္ဌကထာ။ သ္စပ္တံနူပယိုဂ် ၄၊ စဵုကဵုစိုပ်ပယိုဂ် ၉၊ ဂှ် နူပါလိကၠာဲသေံ။ နူသေံမကၠာဲပါလိ ၜါသာ်ဝွံ ဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ်သွဟ်မာန်တုဲဟေၚ် ကောန်ကတ်လိက်တံ မဂွံအံၚ်အာတန်တံဂှ် တန်တံဂှ်ရောၚ်။ ကောန်ကတ်လိက်တံမအံၚ်အာပိပယိုဂ်တုဲမ္ဂး မသ္ဂောံဒုၚ်ယၟု‘မဟာ’အိုတ်ရောၚ်။ ယဝ်ရနူကဵုဘဝသမဏဳ(ထပိုဲ) မအံၚ်အာဒ္စိတ်ပယိုဂ်မ္ဂး ကုဨကရာတ် မဒုၚ်ဒကာ မသ္ပကဵုခမဳ ပယျၚ်ဟေၚ်။
ခမဳမဟာယျေန် ဗုဒ္ဓဝံသဝွံ ၜိုန်ရမအံၚ်လဝ်မသုန်ပယိုဂ်ကီုလေဝ် ဟိုတ်နူမစဳကၠးဆိုက်ဗ္ဒက်ပ္ဍဲကဵုဘာသာပါလိတုဲ နာယကတံမပ္တိုန်ကဵုကဆံၚ် အ္စာမဖျေံလိက်ပ္ဍဲဘာၜဝ်ဝန်နိဝေသ်ဝိဟာန်ဂှ်ဟေၚ်။ သက္ကရာတ်ဍုၚ်တဳလပိုန် မစိုပ်အာကဆံၚ်အ္စာဖျေံလိက်ဂှ် (၁၂၃၃−၁၂၃၅)။ အခိၚ်ကာလဂှ် ‘ကရမ်ဖြနရေသ်ဝရိဒ္ဓိ’ မဒှ်ဒေံမွဲအပါၜါယာဲကဵုသၟိၚ်ရာမ (ပဥ္စမ)၊ မလုပ်သာမဏဳပ္ဍဲဘာဂှ်။ သ္စပ္တံနူကဵုအခိၚ်ဂှ်တုဲ ခမဳမဟာယျေန်ကဵုထပိုဲသာမဏဳဂှ် ဒဒှ်ေဒယှ်အာရၚ်သ္ကံ။ ထပိုဲသာမဏဳဂှ် ပ္ဍဲကာလမရာံတိတ်အာတုဲပၠန်ကီုလေဝ် ကၠုၚ်ကဵုဒၟံၚ်ဒါန်ကုခမဳမဟာယျေန်ဂှ် မပ္တံကဵုသ္ၚာစဳဝရိတ် မပြဲပြဲတံလၟိုန်။ ဟိုတ်သာ်ဂှ်ရ ခမဳမဟာယျေန် ပ္ဍဲကာလမဟွံလဟိၚ်ကဵုဘဝခမဳသၚ်ဂှ် မရာံတိတ်တ္ၜးကေတ်ထောံကယျိုၚ်ခရှ်တုဲ လုပ်ဒုၚ်ကာပ္ဍဲဝၚ်နန်ကရောံ ‘ကရမ်ဖြနရေသ်ဝရိဒ္ဓိ’ ဟေ ၚ်သ္ဂောံတီ။
နာဲမဟာယျေန်မဒုၚ်ကာပ္ဍဲဝၚ်နန် ဗၞတ်ၜိုတ်မွဲသၞာံတုဲ စ္ဍးတိတ်ကၠုၚ်နူဍုၚ်ၜၚ်ကံက် မစိုပ်အာဍုၚ်မန် ပွိုၚ်ဍုၚ်မတ်လမၠီု။ မသ္ပဒတဴဒၟံၚ်ဇရေၚ်တံဇိုၚ်အ္စာတၠသၚ်ခပိုၚ် ဗ္ဒာဲကွာန်ကဒဵုကံနှာတ်။ အ္စာတၠသၚ်ခပိုၚ်ဂှ် မဒှ်တဴခမဳသၚ်မွဲဇကု မက္ညကၠုၚ်လဝ်နူကဵုဍုၚ်သေံတုဲ တီဒၟံၚ်ပရောပရာနာဲမဟာယျေန် ဒဒှ်ရမဒှ်ညးမဆိုက်ဗ္ဒက်ပ္ဍဲပရိယတ်တုဲ ဖ္တိုက်ဖ္အောဝ်သွက်သ္ဂောံလုပ်ယိုက်ဂၠေၚ်ပရေၚ်သာသနာ လုပ်သ္ပခမဳပယျၚ်မွဲဝါပၠန်ဟေၚ်။ ဂလာန်ဖ္တိုက်ဖ္အောဝ်အ္စာတၠသၚ်ခပိုၚ်ဂှ် နာဲမဟာယျေန်မတိတ်ကံပါၚ်ဒုၚ်တဲတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1874)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၃၆)၊ သ္ပဥပဇ္ဇျာဲကဵုအ္စာတၠသၚ်ခပိုၚ်တုဲ မအာစိုပ်ဒဒှ်ခမဳ ပ္ဍဲနဒဳသီ သၚ်က္ၜဳသၚ်လောန်။
နာဲမဟာယျေန် မကလေၚ်ဒှ်ကၠုၚ်ခမဳတုဲ သွက်သ္ဂောံဗဵုလ္ၚောဝ် အ္စာတၠဇကုတြေံ မလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ။ အတိုၚ်သၞောဝ်ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ် သ္ဒးကလေၚ်ဗှ်ခမဳမွဲဝါပၠန်ဟေၚ်။ ဗဵုလ္ၚောဝ်အ္စာတၠတြေံဇကုတုဲဒှ်အာတုဲ နာဲမဟာယျေန် မကလေၚ်ပၠန်က္ညစဴကၠုၚ်ဍုၚ်မန် မသ္ပဒတဴဒၟံၚ် ပ္ဍဲသုသာန်ဇရေၚ်ကွာန်ကဒဵု၊ ဟိုတ်နူဒကာတံမလျုၚ်သ္ဇုၚ်သ္ဍိုက်တဴတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (1875)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၃၇)၊ မသိုၚ်ခၞံကဵုဒါန်ဘာ ကုခမဳမဟာယျေန် ဗုဒ္ဓဝံသအိုတ်။ ဒဒှ်ရခမဳမဟာယျေန် ဗုဒ္ဓဝံသထေရ် မစဳကၠးဆိုက်ဗ္ဒက်ပ္ဍဲပရိယတ္တိဂှ် မိၚ်ပရိုၚ်အိုတ်တုဲ ခမဳသာမဏဳကောန်ကတ်လိက် နူကဵုဒိုဟ်တေဴဒိုဟ်ဏံ မကောံဓရီုကၠုၚ် ကတ်လ္ၚတ်ပရိယတ်ဂြုဂြုဂြီုဂြီုအိုတ်။ မဟာယျေန်ဗုဒ္ဓဝံသထေရ်ဂှ် ချပ်ဂၞန်ကေတ်က္သပ်နူကောန်ကွးခမဳသၚ်တံတုဲ ပ္ဍဲသၞာံဂှ်ဟေၚ် ဒက်ပ္တန်တိုန် ဂိုန်သၚ်ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ်ပ္ဍဲဍုၚ်မန်။ ဂိုန်ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ်မန် စှ်ေအာရိုဟ်ကၞက် ခိုၚ်ကၠိုက်ဗိုန်ဗတ်အာတုဲ ပရိယတ္တိမန် တၞံနသ္ဂောံဂဵုလဟဵုတိုန်ဂှ် အ္စာတၠမဟာယျေန်ဗုဒ္ဓဝံသထေရ် မဂိုတ်ဂ္စာန်လွဳပရာ သွက်စက်ပ္ဍဵုဗီုလိက်တက်လိက်ပတ်မန် သ္ဂောံက္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဘာကဒဵုဂှ်။ ပ္ဍဲကာလစက်တက်လိက်မန် မက္တဵုကၠုၚ်တုဲဂှ် အ္စာတၠမခၞံချူကၠာဲဓမ္မပဒအဋ္ဌကထာပါဋ္ဌ် နူသေံမသ္ကဵုဒှ်မန်တုဲ တက်တြးပ္တိတ်။ သ္အာနူဂှ်ပၠန် သွက်ဒကာဘာတံ သ္ဂောံဍိုဟ်ကေက်စဳကၠး ပ္ဍဲကဵုဗုဒ္ဓဘာသာသာသနာတုဲ မတက်တြးပ္တိတ်လိက် နာနာသာ်မွဲအုပ်တုဲမွဲအုပ် အုပ်ဗွဲမဂၠိုၚ်၊ ပ္ဍဲလက်ထက်ဂှ် ပ္ဍဲဍုၚ်မန်ပိုဲ စက်တက်လိက်နကဵုဘာသာမန် ဟိုတ်နူကဵုဟွံမွဲကၠုၚ်ဏီတုဲ အ္စာတၠမဟာယျေန်ဗုဒ္ဓဝံသထေရ် မက္တဵုဗဒှ်ပ္တိုန်စက်ပ္ဍဵုဗီု တက်လိက်မန်ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ် ဟေၚ်မလုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲဝၚ်။
ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1905)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၆၇)၊ ကိစ္စကေၚ်ကာသာသနာဂိုန်ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ်ဍုၚ်မန်ဂှ် မပ္အပ်ကဵုခမဳသၚ် မဒှ်ကောန်ကွးဇကုတုဲ အ္စာတၠမဟာယျေန်မကလေၚ်လုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံမွဲဝါပၠန်။ ဗွဲကိုပ်ကၠာမသ္ပဒ္တဴမွဲလစုတ်ဘာ်အံၚ်ပ္ဍဲဘာတေံပ္ဍဲဘာဏံတုဲ ဗွဲကြဴမသ္ပဒ္တဴလုပ်ဒ္ဂိုန်ပ္ဍဲ ‘ဘာၜၚ်လမုတ်’ ပွိုၚ်ၜါဝှ်ဟေၚ်။ ပရောပရာအ္စာတၠမဟာယျေန်ဗုဒ္ဓဝံသထေရ် မက္ဍိုက်ပေၚ်တဴကဵုပရိယတ်ပဋိပတ်ဂှ် သၟိၚ်ရာမ(ပဥ္စမ) သ္ဂောံမိၚ်ကေတ်ပရိုၚ်တုဲ လျုၚ်သ္ဍိုက်စိုတ်မက္တဵုဒှ်တိုန် မဇၞော်ကဵုဇြဟတ်သၟိက်မိက်ဂွံဗ္ဂိန်ကဵုယၟုတဆိပ်တြာကဆံၚ် ‘ရာဇဂုရု’။ သၟိၚ်မချပ်စကဵုသံဃရာဇ်ဝွံ မဒှ်ဒေံမွဲအပါၜါယာဲကဵုသၟိၚ်ဟေၚ်သ္ဂောံတီ။ သံဃရာဇ်သ္ဒးဂၞပ်တုဲ မဆက်ကွာဲဒုၚ်ဗ္ဂိန်ကဵုယၟုတဆိပ်တြာ ‘ဖြတြာဲတိသရဏဓဇ’ကီုတုဲ၊ သီုမသ္ကဵုဒှ်အ္စာတၠနွံပိုန် မဂ္ဇံဘာ ‘ၜဝ်ဝန်မၚ်ခန်’ (ပဝရမၚ်္ဂလ)။ ပ္ဍဲကဵုသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1907)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၆၉)ရောၚ်။ ဘာၜဝ်ဝန်မၚ်ခန်ဝွံ အ္စာတၠသာဲ ဗုဒ္ဓဝံသထေရ် မကေၚ်ဒှ်ကၠုၚ်လဝ် နွံပိုန်ဂ္ဇံဘာဂှ်တုဲ ပ္ဍဲကဵုလက်ထက်တေံ မဂဵုလဟဵုတဴဗွဲမလောန်ဟေၚ်သ္ဂောံတီ။ ပ္ဍဲကဵုဝၚ်ဘာဝွံ အ္စာတၠသာဲဂှ် မဒှ်နွံပိုန်အ္စာတၠဂ္ဇံဘာ လၟိဟ်ဇကု(ဒုတိယ)။ လၟုဟ်နွံပိုန်အ္စာတၠ မဟာယျေန် ဗုဒ္ဓဝံသထေရ်မဂ္ဇံဘာဝွံ၊ မဒှ်လၟိဟ်အ္စာတၠဇကု (သတ္တမ)ရောၚ်။ သွက်ဘာၜဝ်ဝန်မၚ်ခန် သ္ဂောံဂဵုလဟဵုတိုန်မွဲဝါပၠန်ဂှ် အ္စာတၠမဂ္စာန်လွဳပရာ ပ္တိတ်ဇြဟတ်နာနာသာ်ပၠန်ဟေၚ်။ ဘာသေနာပရိယတ်ပဋိပတ်ကီုဂှ် အ္စာတၠမဂိုတ်ဂ္စာန် ဟီုတွံဖျေံဒၠောံဗ္တောန်ကဵု တက်တက်နက်နက်။ ၜိုန်ဂှ်ကီုလေဝ် ၜိုတ်အ္စာတၠလွဳပရာတဴဂှ် ဍေံဟွံစိုပ်တရဴ၊ ခမဳသၚ်မန်ေကောန်ကတ်လိက်တံမအောန်စှ်ေကၠုၚ် ရိုဟ်ဒဒှ်သၞာံဂှ်ဟေၚ်သ္ဂောံဆဵုကၠုၚ်။ အခါကာလဂှ် အ္စာတၠလေဝ်ဗျုထဴကၠုၚ် ဇရာလေဝ်ပ္ဍဵုပ္ဍိုက်ကၠုၚ်ဇၞော်ကဵုဇြဟတ်ရိုဟ်ဒဒှ်သၞာံတုဲ မစိုပ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲသက္ကရာတ်ခရေတ် (A.D 1916)၊ သက္ကရာတ်ဍုၚ် (၁၂၇၈)၊ မဂွံအာယုက် (၇၆)၊ အ္စာတၠဖြတြာဲတိသရဏဓဇ လၟိဟ်(ဆဋ္ဌမ) မဟာယျေန် ဗုဒ္ဓဝံသထေရ် မစဴအာသွဝ်ဟေၚ်။ သ္ပပ္တံကဵုနူအခိၚ်ဂှ်တုဲ ပ္ဍဲဘာၜဝ်ဝန်မၚ်ခန်ဝွံ အဆက်ခမဳသၚ်မန်တံ မပိုတ်သ္ကုတ်အာစဵုကဵုတ္ၚဲဏံရောၚ်ဟေၚ်။ ။
မန်ဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ အုပ်နိဂီု။
နိဿဲ
ပလေဝ်ဒါန်နူလိက်အုပ်မၞုံယၟု− ဝၚ်မန်သ္ဒးဒဴလုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ၊ နာဲထေန်ဝဵု ညးမဒါန်လိက် ခေတ္တ(ဍုၚ်ၜၚ်ကံက်)
Mon language-ဘာသာမန်(PDF)-https://drive.google.com/file/d/12WLe7YuIL6F_gJ81v6gd53sdgPOhEwSP/view?usp=sharing
Mon library - http://www.monlibrary.com/
https://www.facebook.com/HistoryKrungsriAyutthaya/posts/1539484826125449/
https://mgronline.com/onlinesection/detail/9600000050554
http://rb-history.blogspot.com/2010/07/blog-post.html
https://lifestyle.campus-star.com/knowledge/38660.html
https://www.facebook.com/RamannMon/posts/780819648659556
https://www.thairath.co.th/content/205916
https://sites.google.com/site/thailandsurname/namskul-say-cea-meuxng/say-phya-mxy-7-haw-meuxng