သၞောတ်မချူလိက်မန်
သၞောတ်မချူလိက်မန် (Mon Writing System) ဂှ် ဒှ်သၞောတ်အဗူဂိဒ (Abugida) (လဆောဝ်ကော်စ alphasyllabary) မဒှ်သၞောတ်မချူလိက် ဇၟာပ်ဗျည်ဂှ် မဒက်ပတန်လဝ် ရမ္သာင်သွိုရ် (ဗွဲမဂၠိုင် ရမ္သာင် /ʔa/, /ʔɛ)။ တုဲပၠန် ဇၟာပ်သွိုရ်လေဝ် နွံကဵု ရမ္သာင် ကဆံင်မတုပ် ကုဗျည်ကီုရ။ ဥပမာ ပ္ဍဲကဵု သၞောတ်အဗူဂိဒဂှ်မ္ဂး ဗျည် (က) ဂှ် သွိုရ် (အ) လုပ်နွံဒၟံင် အပ္ဍဲဂှ်တုဲ ဗှ်ပတိတ် ရမ္သာင် /ka/။ သွက်ရမ္သာင်တၞဟ်မ္ဂး ပ္ဍဲဗျည်ဂှ်ရ ကဵုသင်္ကေတတၞဟ်တုဲ တိတ်ဒှ် ရမ္သာင်တၞဟ်ဟ်ရ။ လိက်အေင်္ဂလိက် မဒှ်လိက် သၞောတ် True alphabet မ္ဂး ရမ္သာင်ဂွံတိတ်ဂှ် ဗျည် ကဵု သွိုရ် ဒးပံင်လဝ် ဥပမာ ဂွံတိတ် ရမ္သာင် "က" ဂှ် ဒးချူ ka၊ k(ဗျည်)+a(သွိုရ်)။ သၞောတ်အဗူဂိဒဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဵု လိက်မဒုင်သဇိုင် ကုအက္ခရ်ဗြဟ္မဳ မဒှ်အက္ခရ် မကၠုင်နူအိန္ဒိယဂမၠိုင် ကဵု လိက်ပ္ဍဲအာဖရိကတအ်ရ။
စပ်ကဵု ယၟုမကော်စ သၞောတ်လိက်ဏအ်ဂှ် သၞာံ ၁၉၄၈ ဂျေမ် ဂါမိန် ဖေဝါ (James Germain Février) ကော် néosyllabisme [၁] တုဲ ဒေဝေတ် ဒိရိန်ဂေရ် (David Diringer) ကော် semisyllabary။[၂] တုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၅၉ ဖရေဒ် ဟုသဟဝ်ဒါ (Fred Householder) ကော် pseudo-alphabet [၃]။ ယၟု အဗူဂိဒ ဂှ် စကော် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၉၀ နကဵု ပဳတာ ဒေန်နိယျာ (Per T. Daniels) မဒှ် မအရေဝ် မဒုင်သဇိုင် ကုလၟေင်ဗျည်အဳတဳသြဗဳယျာ အက္ခရ်ကိုပ်ကၠာအိုတ် ပန်မ[၄](မတုပ်ညံင်ရဴ နကဵု ဗျည်မန်မ္ဂး ကခဂဃ) ရ။
လိက်မန်ဂှ် ဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵု သွိုရ် ၁၂ မ၊ ဗျည် ၃၅ မ၊ ဗျည်လ္ၚဵု လ္ဇံက် ရေင်သကအ်မ္ဂး တိတ်ရမ္သာင်တၟိနွံရ။ ဇၟာပ်ဗျည်ဂှ် စကာ နဒဒှ် အက္ခရ်ဂစိုတ်ဂွံကီုလေဝ် ဗျည်ဂစိုတ်မွဲကုမွဲ ဟိုတ်မတိတ် နကဵုရမ္သာင်မန် တုပ်ဒၟံင်တုဲ အတိုင်လိက်ဂတဵုဇၞော်မန်ခေတ်လၟုဟ်မ္ဂး စၟတ်သမ္တီလဝ် သီုဖအိုတ် ဂစိုတ်နွံစှ်ရ။
သွိုရ် (၁၂) မ
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲကဵု လိက်မန် ခေတ်လၟုဟ်မ္ဂး စၟတ်သမ္တီလဝ် သွိုရ် နွံ (၁၂) မ၊ ပ္ဍဲသွိုရ်စှ်ၜါမဂှ် ဇၟာပ်ပ်မ တိတ်ရမ္သာင် အောန်အိုတ် ၜါၜါ (ရမ္သာင်သာ ကဵု ရမ္သာင်ဇြိုင်) တုဲ သွိုရ်လ္ၚဵုမ္ဂး တိတ်ဂၠိုင်နူၜါလေဝ် မနွံကီု၊ ဥပမာ သွိုရ် ဣ တိတ်ရမ္သာင် /i/ (ကိ), /ɒə/ (တိ), /ì/ (ဂိ)။
| သွိုရ်မန်ဂမၠိုင် | အ (a') | အာ (ā) | ဣ (i) | ဣဳ (ī) | ဥ (u) | ဥူ (ū) | ဨ (e) | အဲ (au) | သြ (o) | အဴ | အံ (å) | အး (ä, aḥ) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ရမ္သာင်သာ | a | aː | i, ɒə | iː, ɒə | u,ao | uː, ao | e, ɛ, ey | ɔə, uə | ao, au | ao, au | ɔm, ɔ | ah, äˀ |
| ရမ္သာင်ဇြိုင် | ɛ̀, ɔ̀, ɛ̀ | ɛ̀ə | ì | ìː | ù | ùː | è, ɛ̀, èy | ɔ̀ə, ùə | èə | ɤ̀, ò | ɔ̀m, ɔ̀ | ɛ̀h |
ဗျည်ဂမၠိုင်
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲကဵု လိက်မန်ခေတ်လၟုဟ်ဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ဗျည်နွံသီုဖအိုတ် (၃၅) မ။ ပ္ဍဲကဵုလိက်ခေတ်တြေံမ္ဂး ဗျည် ၐ ၑ ၜါမဏအ် နွံတုဲ သွက်ရမ္သာင် ၝ ဂှ် ညးလ္ဇံက်အက္ခရ် မ ကဵု ဗ (မ္ဗ) တုဲ ချူကၠုင်ရ။ ဗွဲကြဴ ဒှ်ကၠုင် မ္ဗ ဂှ် ဒှ်ကၠုင် ဗျည် ၝ တၞဟ်ခြာမွဲမ။ ဗီုမပြေင်စွံလဝ် လၟေင်ဗျည်တအ်ဂှ် ၜိုန်ရ ပြေင်စွံလဝ် အတိုင်အခိုက်တမ် နူအိန္ဒိယ မသုန်မ မွဲရေင် (က၊ ခ၊ ဂ၊ ဃ၊ င) ကီုလေဝ် နကဵုတၠုင်လအာ ရမ္သာင်မန် မနွံကဵု ရမ္သာင်ၜါၜါ၊ ရမ္သာင်သာ ကဵု ရမ္သာင်ဇြိုင်၊ တုဲပၠန် ရမ္သာင်သာဇြိုဟ် ကဵု ရမ္သာင်ဇြိုင်ဇြိုဟ်ပၠန်တုဲ ဗျည်မန်ဂမၠိုင်ဂှ် ယဝ်ရ ဗက်အတိုင်တၠုင်လအာ ရမ္သာင်မန်မ္ဂး သ္ဒးပြေင်စွံ ၜါမ မွဲဆော၊ ပန်မ မွဲရေင် အတိုင် မထ္ၜးလဝ် ဗွဲသၟဝ်ဝွံရ။ ဗျည်မပတိတ်ရမ္သာင်ၜါ ဗီုကဵု ဝ၊ မ၊ တအ်ဂှ် ပ္ဍဲလိက်သၠရိုတ် စုတ်သင်္ကေတ ကၟက်ဟ ကေင်နွံကၠုင်ရ။ ဥပမာ ယ (ရမ္သာင်ဇြိုင်)၊ ယျ (ရမ္သာင်သာ)၊ ဝ (ရမ္သာင်ဇြိုင်)၊ ဝှ (ရမ္သာင်သာ)၊ မ (ရမ္သာင်ဇြိုင်)၊ မှ (ရမ္သာင်သာ)။ ဗွဲကြဴ ဟိုတ်မလေပ်ထုဲကဵု ကၟက်ဟ တုဲ စကာအောန်ကၠုင် စဵုကဵု ဟွံစကာ ဒှ်ကၠုင်ရ။
တၞဟ်န မဂွံရမ္သာင်တၞဟ်မွဲတုဲ ဗျည်ၜါမ လ္ဇံက်လဝ်ဂှ်လေဝ် နွံကီုရ။ ဥပမာ သ္ဇ တိတ်ရမ္သာင် (ဇြ)။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲလိက်တြေံ ဗၞုဟ်သ္ဇင် (ဗၞုဟ်ဇြင်)။ သ္ဇိုင် (ဇြိုင်)။ သ္ၚ မဂွံရမ္သာင် ဟ နကဵုရမ္သာင်ဇြိုင် ဥပမာ သ္ၚု၊ သ္ၚိ။
ဗျည် လၟေင်အခိုက်တမ်မူလ
ပလေဝ်ဒါန်| က k (/kaˀ/) |
ခ kh (/kʰaˀ/) |
ဂ g (/kɛ̀ˀ/) |
ဃ gh (/kʰɛ̀ˀ/) |
ၚ ṅ (/ŋɛ̀ˀ/) |
| စ c (/caˀ/) |
ဆ ch (/cʰaˀ/) |
ဇ j (/cɛ̀ˀ/) |
ၛ jh (/cʰɛ̀ˀ/) |
ဉ / ည ñ (/ɲɛ̀ˀ/) |
| ဋ ṭ (/taˀ/) |
ဌ ṭh (/tʰaˀ/) |
ဍ ḍ (/ɗaˀ/) |
ဎ ḍh (/tʰɛ̀ˀ/) |
ဏ ṇ (/naˀ/) |
| တ t (/taˀ/) |
ထ th (/tʰaˀ/) |
ဒ d (/tɛ̀ˀ/) |
ဓ dh (/tʰɛ̀ˀ/) |
န n (/nɛ̀ˀ/) |
| ပ p (/paˀ/) |
ဖ ph (/pʰaˀ/) |
ဗ b (/pɛ̀ˀ/) |
ဘ bh (/pʰɛ̀ˀ/) |
မ m (/mɛ̀ˀ/) |
| ယ y (/jɛ̀ˀ/) |
ရ r (/rɛ̀ˀ/) |
လ l (/lɛ̀ˀ/) |
ဝ w (/wɛ̀ˀ/) |
သ s (/saˀ/) |
| ဟ h (/haˀ/) |
ဠ ḷ (/laˀ/) |
ၜ b (/ɓaˀ/) |
အ a (/ʔaˀ/) |
ၝ mb (/ɓɛ̀ˀ/) |
ဗျည်မန် လၟေင်ရမ္သာင်မန်
ပလေဝ်ဒါန်| သာ | သာဇြိုဟ် | ဇြိုင် | ဇြိုင်ဇြိုဟ် |
|---|---|---|---|
| အ (a) /ʔa/ | အ (ga) /ʔɛ̀/ | ||
| က (ka) /ka/ | ခ (ka) /kʰa/ | ဂ (ga) /kɛ̀/ | ဃ (gha) /kʰɛ̀ˀ/ |
| င (ṅa) /ŋa/ | - | ၚ (ṅa) /ŋɛ̀/ | - |
| စ (ca) /ca/ | ဆ (ca) /cʰa/ | ဇ (ja) /cɛ̀/ | ဇျ (ja) /cʰɛ̀/ |
| ည (ña) /ɲa/ | - | ည (ña) /ɲɛ̀/ | - |
| ဍ (ḍa) /ɗa/ | - | ဍ (ḍa) /ɗɛ̀/ | - |
| ဏ (ṇa) /na/ | - | န (na) /nɛ̀ˀ/ | - |
| တ (ta) /ဋ (ṭa) /ta/ | ထ (ta) /ဌ (ṭha) /tʰa/ | ဒ (da) /da/ | ဓ (dha) /tɛ̀(?)/ |
| ပ (pa) /pa/ | ဖ (pha) /pʰa/ | ဗ (ba) /pɛ̀/ | ဘ (ba) /pʰɛ̀/ |
| မ (ma) /ma/ | - | မ (ma) /mɛ̀/ | - |
| ယ (ya) /ya/ | ယှ /ɕa/ | ယ (ya) /yɛ̀/ | ɕɛ̀ˀ/ |
| ရ (ra) /ɺa/ | - | ရ (ra) /rɛ̀/ | |
| လ (la)/ဠ (ḷa) /la/ | လှ/ /ɫˀ/ | လ (la) /lɛ̀/ | ɮɛ̀/ |
| ဝ (wa) /wa/ | ဝှ/သွ /ɧ/ | ဝ (wa) /ʋɛ̀/ | ဇွ ʋɛ̀/ |
| သ (sa) /sa/ | - | ဇြ/သ္ဇ /zɛ̀/ | - |
| ဟ (a) /ha/ | /ɦa/ | သ္ၚ /hɛ̀/ | ɦɛ̀ |
| ၜ (ḅa) /ɓa/ | ၑ (ṣa)/ʃa/ | ၝ (mba) /ɓɛ̀/ | ၐ (ṡa) ʒɛ̀ |
ကၟက်
ပလေဝ်ဒါန်ကၟက် ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်အရာ ဗျည်မွဲ မကွက်စုတ် သၟဝ်ဗျည်တၞဟ်မွဲရ။ ဗျည်လ္ၚဵုတအ်ဂှ် ကာလမကွက်စုတ် ပ္ဍဲသၟဝ်ဗျည်တၞဟ်မ္ဂး ဗီုပြင်ဍေဟ် ပြံင်လှာဲအာ ပြံင်လှာဲအာရ။ ဥပမာ န ဂှ် ကာလကွက်စုတ် သၟဝ်ဗျည်တၞဟ်မ္ဂး သၠာဲအာ ဗီုပြင် ၞ၊ ညံင်ရဴဂှ်ကီု မ ဂှ် ကာလကွက်စုတ် သၟဝ်ဗျည်တၞဟ်မ္ဂး သၠာဲအာ ဗီုပြင် ၟ ။ ယဝ်ရ ပိုယ်ကလေင် လ္ၚတ်ရံင် ဝင်အပြံင်အလှာဲအက္ခရ်မန် ခေတ်အဆက်ဆက်မ္ဂး ပိုယ်ဂွံဆဵု ဂွံကၠိုဟ်ကေတ် ဟိုတ်ဍေဟ်တအ်မာန်ရ။ ရံင်ကေတ် ဗီုဗွဲသၟဝ်ဝွံညိ။
နိဿဲ
ပလေဝ်ဒါန်- ↑ Février, James Germain (1948). "Le Néosyllabisme", Histoire de l'écriture. Payot, 333–383။
- ↑ Diringer, David (1948). The Alphabet: A Key to the History of Mankind. Philosophical Library, 601 (index)။
- ↑ Householder, F. (1959). Review of The Decipherment of Linear B by John Chadwick, The Classical Journal, 54(8), 379-383. Retrieved September 30, 2020, from http://www.jstor.org/stable/3294984
- ↑ Daniels, P. (1990). Fundamentals of Grammatology. Journal of the American Oriental Society, 110(4), 727-731. doi:10.2307/602899: "We must recognize that the West Semitic scripts constitute a third fundamental type of script, the kind that denotes individual consonants only. It cannot be subsumed under either of the other terms. A suitable name for this type would be "alephbeth," in honor of its Levantine origin, but this term seems too similar to "alphabet" to be practical; so I propose to call this type an "abjad," [Footnote: I.e., the alif-ba-jim order familiar from earlier Semitic alphabets, from which the modern order alif-ba-ta-tha is derived by placing together the letters with similar shapes and differing numbers of dots. The abjad is the order in which numerical values are assigned to the letters (as in Hebrew).] from the Arabic word for the traditional order6 of its script, which (unvocalized) of course falls in this category... There is yet a fourth fundamental type of script, a type recognized over forty years ago by James-Germain Fevrier, called by him the "neosyllabary" (1948, 330), and again by Fred Householder thirty years ago, who called it "pseudo-alphabet" (1959, 382). These are the scripts of Ethiopia and "greater India" that use a basic form for the specific syllable consonant + a particular vowel (in practice always the unmarked a) and modify it to denote the syllables with other vowels or with no vowel. Were it not for this existing term, I would propose maintaining the pattern by calling this type an "abugida," from the Ethiopian word for the auxiliary order of consonants in the signary."