Kanslergadeforliget
တင်လတုပ်စိုတ်ခေန်သလာဂေဝ် (Kanslergadeforliget) ဟီုဂှ် ဒှ်တင်လတုပ်စိုတ် ကိစ္စဇၞော် ပ္ဍဲလက်ထက်အလဵုအသဳသတဴနိုန် ဍုင်ဒိန်မက် အကြာသၟာပရေင်ဍုင်ကွာန် ဝါဒတဲပုင် ကဵု တဲပါဲ ပ္ဍဲ ၃၀ ဇာန်နဝါရဳ ၁၉၃၃ ရ။ တင်လတုပ်စိုတ်ဂှ် ကလိဂွံလဝ် ပ္ဍဲတိုက်ခန် သကိုပ်ဝန်ဇၞော်သတဴနိုန် မနွံ ပ္ဍဲဂၠံင်ခေန်သလာဂေဝ်၊ အရာပ်သြသတာဗဝ် (Østerbro) ဍုင်ဂဝ်ပေန်ဟုက်ဂေန်တုဲ ကဵုလဝ်ယၟု တင်လတုပ်စိုတ် အတိုင်ယၟုဂၠံင်ဒၞာဲသ္ၚိဂှ်ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဗော်ပရေင်ဍုင်ကွာန် ရဲဝါဒတဲပုင် ကဵု ရဲဝါဒတဲပါဲတအ် ပညဳပညပ် ကေတ်တင်လတုပ်စိုတ် ရေင်သကအ် ပ္ဍဲကၠတ်ထဝ် ဟွံဂွံတုဲ စၞးဂှ် သကိုပ်ဝန်ဇၞော်သတဴနိုန် ညးကော်ဘိက် မၞိဟ်စၞး နူကဵုဗော်ဒစဵုဒစး ဒြဟတ်ဇၞော်အိုတ် ဗော်လေတ်ဗရဴဒဳမဝ်ကရေတ်တေန် ကေုာံ ဂကောံအလဵုအသဳ နူကဵုဗော်သဵုယှေဝ်ဒဳမဝ်ကရေတ် ကေုာံ ဗော်သဵုယှေဝ်လေတ်ဗရဴ ပ္ဍဲသ္ၚိညးတေအ် ပ္ဍဲတ္ၚဲအဒိုက်ရ။ ပ္ဍဲပရေင်ဆဵုဂဗ ချပ်ဂၞန်ရေင်သကအ်ဂှ် ကလိဂွံ တင်လတုပ်စိုတ် တၞဟ်နသၟာဗ္ၚ ညးမတဵုသြောအ်ဂြာင်တအ်ကီု သီုကဵု ညးလွဳကၠိက်ဂၠဴတအ် ဂွံပြိုင်ဗကာန် ပ္ဍဲဗွဝ်ဖျာဂၠးတိမာန်တုဲ ၚုဟ်သြန်ဍုင်ဒိန်မက်ဂှ် ဖျေဟ်ထောအ် ၁၀ % (သြန်ခရဝ်နာ ဒိန်မက် ၂၂.၄၀ မ္ဂး ကလိဂွံ သြန်ပံင် ဗြိတိန် မွဲပံင်)။ ဖျအ်ဖျေဟ် ၚုဟ်သြန်ဗီုဏအ်မ္ဂး သြောအ်၊ ဖျုန်၊ ဍာ်တှ် မပတိတ် နူဍုင်ဒိန်မက်ဂှ် ၚုဟ်အောန်စှ်ေအာ ပ္ဍဲဍုင်မ္ၚးမ္ဂး မၞိဟ်ရာန်စဂၠိုင်ကၠုင်တုဲ အခက်အခုဲသၟာဗ္ၚတအ် သွံကပေါတ်ဇကုဟွံဂွံဂှ် ဂွံတိတ်ဗၠးအာမာန်ရ။ တုဲပၠန် နကဵုကၠတ်ထဝ်ဍုင် ညံင်ဂွံခၞံသၞောဝ်ဥပဒေ ဒဒှ်ရ ပ္ဍဲပွိုင်မွဲသၞာံ နကဵုတၠကမၠောန်တအ် လံက်အောက် (lockout) ဟွံဂွံတုဲ နကဵုသၟာကမၠောန်တအ်လေဝ် ဗဂပ်ဗဗေင်ဟွံဂွံရ။ လံက်အောက် ဟီုဂှ် တၠကမၠောန်တအ် ဟိုတ်နူ ဇကုဟွံကလိဂွံ အတိုင်ပၟိက်ဆန္ဒဇကုတုဲ ဗဒေါအ်ထောအ် ရုင်စက်ဇကု။ ဗဂပ်ဗဗေင် ဟီုမ္ဂးဂှ် သၟာကမၠောန်တအ် ဟွံကလိဂွံ အတိုင်ပၟိက်ဆန္ဒဇကုတုဲ ဟွံစှ်ေကမၠောန်။
ဟိုတ်
ပလေဝ်ဒါန်နူကဵု သၞာံ ၁၉၂၀တအ်ဂှ်ရ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်အမေရိကာန်ဂှ် လုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲကဵု ဂကောံဍုင် ပရေင်ပိုန်ဒြပ်ဇၞော် မဓလီုလဝ် ပ္ဍဲဂၠးတိဂှ်ရ။ သၞာံမဂၠိုင်ကဵုစှော် ပရေင်ပိုန်ဒြပ် အမေရိကာန် တိုန်ဒၟံင်သိုက်က်ရ၊ ဆဂး ပ္ဍဲကၞောတ်သၞာံ ၁၉၂၉ ဂှ် ကောလာဟလကတဵုဒှ်ကၠုင် ဒဒှ်ရ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်/ဗွဝ်ဖျာသတံက် အမေရိကာန် ဒတုံစှ်ေရောင်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကုမၞိဟ်မရာန်လဝ် ရှေယ်ယျာတအ်ဂှ် ဂစာန်သွံ ရှေယ်ယျာဇကုအိုတ်ရ။ ဟိုတ်နူရှေယ်ယျာဂှ် မၞိဟ်သွံဂၠိုင် မၞိဟ်ရာန်အောန်တုဲ ၚုဟ်မးရှေလ်ယျာဂှ် အောန်စှ်ေအာရ။ ပ္ဍဲကဵု တ္ၚဲညိညဂှ် ဗွဝ်ဖျာသတံက်အမေရိကာန် ဒတုံစှ်ေ ဗွဲမဇၞော်ကဵုဒြဟတ်တုဲ ပရေင်ရုသံင် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲဗွဝ်ဖျာသတံက် အမေရိကာန်ရ။ ဟိုတ်နူဂှ်တုဲ ပရေင်ပၠုပ်ကပေါတ် ပ္ဍဲဍုင်အမေရိကာန်ဂှ် ဒးရပ်စပ်ကၠုင် ဗွဲမတေင်ဂြတ်ရ။ ဟိုတ်နူအမေရိကာန် ဖန်ဇန် ပတေင်ပတိုန် သၞောဝ်မပၠုပ်ကပေါတ် ဍုင်ညးတအ်တုဲ ပရေင်ဗၞိက် သွံရာန် ပ္ဍဲဂၠးတိလေဝ် ထုဲထံင်ကၠုင်တုဲ ပရေင်သွံရာန် ပ္ဍဲဂၠးတိ အောန်စှ်ေအာ ၁/၃ (ပိဂအုံမွဲဂအုံ) ရ။[၁]
ပရေင်ရုသံင် ပရေင်ပိုန်ဒြပ်ဂှ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၃၁ ဂှ် ဇီုကပိုက် ပ္ဍဲဍုင်ဒိန်မက် ဗွဲမဇၞော်ကဵုဒြဟတ်ရ။ ဟိုတ်ပရေင်ရုသံင်ဂှ် ကပေါတ်ဗ္ၚ မပ္တံကဵု ဖျုန်၊ ဍာ်တှ်၊ သြောအ်ဂြာင်တအ် မပၠုပ်ဒၟံင် ဍုင်ဗြိတိန် ကဵု ဍုင်ဂျာမနဳဂှ် မွဲတဲတုဲ ပၠုပ်ဟွံဂွံ အောန်စှ်ေအာရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သၟာဗ္ၚ ဍုင်ဒိန်မက်တအ် ဒးဆဵုဂဗ အခက်အခုဲ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်တုဲ ဟိုတ်နူလေဲခတှ် ဟွံမာန်တုဲ ဒးသွံတိဗ္ၚဇကုအတေင်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ဗွဲမဂၠိုင်ရ။ ဟိုတ်နူ သၟာဗ္ၚတအ် ပရေင်ပိုန်ဒြပ် ဟွံခိုဟ် လှုဲဟွံမဲ ပ္ဍဲတဲတုဲ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်တၞဟ် မပ္တံပတိတ်ကပေါတ်တအ်လေဝ် မၞိဟ်ရာန်စ အောန်စှ်ေအာကီုတုဲ ပရေင်ရုသံင်ဂှ် ကၠောအ်အာ ဇရေင်ပရေင်ကမၠောန်တၞဟ်တအ်ကီုတုဲ မၞိဟ်တအ် ကမၠောန်ဟွံမဲ ကတဵုဒှ်ကၠုင်တုဲ မၞိဟ်သၟာကမၠောန်ပိဂအုံမွဲဂအုံဂှ် ကမၠောန်ဟွံမဲအိုတ်ရ။ ပ္ဍဲကသီု သၞာံ ၁၉၃၂-၃၃ ဂှ် ပြသၞာအကြာသၟာကမၠောန်ကဵု တၠကမၠောန် ကတဵုဒှ် ဗွဲမဇၞော်ကဵုဒြဟတ်ရ။ တၠကမၠောန်တအ်ဂှ် အာတ်မိက် ညံင်ဂွံဖျအ်ဖျေဟ် ၚုဟ်ဒြဟတ်ကမၠောန် ၂၀%၊ ဟိုတ်နူ ကောန်ကမၠောန်တအ် ဟွံဒုင်တဲတုဲ တၠကမၠောန်တအ် လံက်အောက် (ကၟာတ်ထောအ် ရုင်ကမၠောန်၊ လုကဴ ဟွံဒုင်တဲ ၚုဟ်ဒြဟတ်ကမၠောန် ၜိုန်နွံပၟိက်မ္ဂး ဟွံပံက်ကမၠောန်ရ။) ဟိုတ်နူသၟာကမၠောန်တအ် ဟွံကၠောန်ကမၠောန်တုဲ ဒှ်ဝါတ်ဂါတ် သွက်စသုင် ဟွံမဲရ။ ဟိုတ်နူ ကတဵုဒှ်ဒၟံင် ဗီုဏအ်တုဲ နကဵုအလဵုအသဳ နူဗော်သဵုယှေဲဒဳမဝ်ကရေတ် ကဵု ဗော်သဵုယှေဲလေတ်ဗရဴ ဒှ်ဖန်ဇန် ရပ်စပ်ရ။[၁]
တင်လတုပ်စိုတ်ခေန်သလာဂေဝ်
ပလေဝ်ဒါန်သွက်ဂွံရပ်စပ် ဖန်ဇန် ပရေင်ရုသံင် ပရေင်ပိုန်ဒြပ်တုဲ ပ္ဍဲကဵုကၠတ်ထဝ်ဂှ် ပညဳပညပ် ရေင်သကအ် ဟွံဂွံရ။ နကဵုဗော်ကန်သာဗေထေတ် မဒှ်ဗော် မပစၞး ညးတၠကမၠောန်တအ်ဂှ် ဟွံဒုင်တဲရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သကိုပ်ဝန်ဇၞော်သတဴနိုန် ကော်ဘိက် မၞိဟ်စၞး နူဗော်လေတ်ဗရဴ မဒှ်ဗော်ဒစဵုဒစး ဒြဟတ်ဇၞော်အိုတ် မပစၞး ဂကောံမၞိဟ်သၟာဗ္ၚ၊ ဗော်သဵုယှေဲဒဳမဝ်ကရေတ် မဒှ်ဗော်အလဵုအသဳ ကေုာံ မပစၞး ဂကောံမၞိဟ်သၟာကမၠောန်တအ် ဆဵုဂဗ ပ္ဍဲသ္ၚိညးတေအ် ပ္ဍဲ တ္ၚဲအဒိုက် မဒှ်တ္ၚဲကၟာတ်ရုင် ဂိတုဇာန်နဝါရဳ ၃၀ သၞာံ ၁၉၃၃ ဂှ်ရ။ ကြဴနူ မဟီုဂး ချပ်ဂၞန်ရေင်သကအ် ဗွဲမလအ်တုဲ ကလိဂွံအာ တင်လတုပ်စိုတ် ရေင်သကအ်ရ။ အဓိက တင်လတုပ်စိုတ်ဂှ် ညံင်ဍုင်ဒိန်မက် ဂွံတိတ်ဗၠး နူကဵု ပရေင်ပိုန်ဒြပ် ကေုာံ ပရေင်မၞိဟ် ဟိုတ်နူအသိင်အလိန်ပရေင်ပိုန်ဒြပ်ရုသံင် နူကဵုဂၠးတိ မစတမ် နူကၞောတ်သၞာံ ၁၉၂၉ တေအ်ဂှ်ရ။ တင်အဓိက ပ္ဍဲလတုပ်စိုတ်ဂှ် နွံပိကဏ္ဍ။ (၁) ပရေင်ပိုန်ဒြပ် မဆေင်ကဵုကမၠောန်ဗ္ၚဂှ် နကဵု မဖျအ်ဖျေဟ် ၚုဟ်သြန်ဍုင်ဂှ် ကလေင်ယာက္ဍိုပ်မာန်ကၠုင်ပၠန်။ (၂) ဖျအ်ဖျေအ် အခေါန်တိဂမၠိုင်၊ ပရေကဵု သြန်ခတှ်ဗာန် ကုညးဍုင်ကွာန် ဟိုတ်နူပရေင်ပိုန်ဒြပ်၊ ပဒေါအ် ကေုာံ ကေတ်တင်တုပ်စိုတ် အကြာတၠကမၠောန် ကေုာံ သၟာကမၠောန်၊ ဖျုန်ဂၠဴသၟာဗ္ၚတအ် မပ္တိတ်လဝ် သွံဟွံတိတ်ဂှ် ရာန်ကေတ်။ အရာမထိင်ညံင်ဟွံဂွံဒှ်ရုသံင်ဂှ် ဓလိင်ထောအ် အပိုင်အခြာအခိင်။
ဟိုတ်နူ တင်လတုပ်စိုတ်ဂှ်တုဲ သၟာဗ္ၚတအ် ဂွံအခေါင်သၠးကဵု ခတှ်၊ တုဲပၠန် ပရေင်သွံကပေါတ်ညးတအ် ကုဍုင်မ္ၚးဂှ် ဟိုတ်နူ လှုဲၚုဟ်သဝ်စှ်ေတုဲ ကပေါတ်ဒိန်မက် ပ္ဍဲဍုင်တၞဟ် ၚုဟ်အောန်စှ်ေတုဲ ကပေါတ်ဒိန်မက် ဂွံသွံခိုဟ် ပ္ဍဲဍုင်မ္ၚးတုဲ သၟာဗ္ၚတအ် ဆက်ပတိတ်ကပေါတ်မာန်ကၠုင်။ နကဵုတင်လတုပ်စိုတ်ဂှ်ရ နကဵုသၞောဝ်ပတန်ခုတ်လဝ် ၚုဟ်ဒြဟတ်ကမၠောန် အောန်အိုတ်၊ တၠကမၠောန်တအ် ကဵုအောန်နူဂှ် ဟွံဂွံ၊ တုဲပၠန် ပွိုင်မွဲသၞာံ တၠကမၠောန်တအ် အခေါင်လံက်အောက် ဟွံမဲ။ ညံင်ရဴဂှ်ကီု နကဵု သၟာကမၠောန်တအ် အခေါင်ဗဂပ်ဗဗေင်ဟွံမဲ။ နကဵုနဲဏအ်ဂှ် စဵုဒၞာပရေင်ပြသၞာ အကြာတၠကမၠောန် ကဵု သၟာကမၠောန်တအ်ရ။ ပ္ဍဲကောံဓရီုဂှ် ဝန်ဇၞော်ပရေင်ပိုန်ဒြပ် C.V. Bramsnæs ညးဟွံဒုင်တဲ။ ညးညာတ်ကေတ် ဖျဟ်ဖျေဟ် ၚုဟ်မးသြန်မ္ဂး အရာလပါ်ပရေအ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်မာန်။ P. Munch ညးဟွံဒုင်တဲ ပ္ဍဲပရေင်တင်တုပ်စိုတ်ဂှ်တုဲ ကၠာချပ်ရေင်သကအ် ဟွံတုဲဂှ် ညးတေအ်ဟီု ညးမံင်စ ဟွံခိုဟ်တုဲ တိတ်ထောအ် နူကဵု ပရေင်ကောံဓရီုဂှ်။ ၚုဟ်သြန်ခရဝ်ဏာ နူကဵု ၂၀ မ္ဂး မွဲပံင်ဗြိတိန်ဂှ် ဖျအ်ဖျေဟ် ၂၂.၅၀ ခရဝ်နာ မွဲပံင်၊ မဒှ်ၚုဟ်သြန် သဝ်အာနူ ၚုဟ်သြန်အဝ်သတေလျာ ကဵု နျူဇြဳလာန်ရ။ ဟိုတ်ဍေဟ်ဂှ် ကပေါတ်ဗ္ၚ နူအဝ်သတေလျာ ကဵု နျူဇြဳလာန်ဂှ် ဟိုတ်နူၚုဟ်တန်နူ ကပေါတ်ဗ္ၚ နူဒိန်မက်တုဲ ကောန်ဍုင်ဗြိတိန်တအ် ဟွံရာန်စ ကပေါတ်နူဒိန်မက်။ မဖျေဟ်ထောအ် ၚုဟ်သြန်တုဲ ကပေါတ်ဗ္ၚဒိန်မက်ဂှ် ဒးရာန်ကဵု သြန်ပံင်ဗြိတိန်မ္ဂး ၚုဟ်တန်နူ ကပေါတ်အဝ်သတေလျာ ကဵု နျူဇြဳလာန်မာန်ရ။ နကဵု ဗော်လေတ်ဗရဴဂှ် မိက်ဂွံကဵု ဖျအ်ဖျေအ် ၚုဟ်သြန် စဵုကဵု ၂၅၊ ညးၜါလပါ် ဟွံတုပ်စိုတ် ရေင်သကအ်တုဲ ကောံဓရီုဂှ် လအ်အာ ပွိုင် ၁၈ နာဍဳတုဲ ကလိဂွံအာ တင်လတုပ်စိုတ် ၂၂.၄၀။[၂]
အရာကိစ္စဇၞော် ကတဵုဒှ် ဟိုတ်နူ တင်လတုပ်စိုတ်ခေန်သလာဂေဝ်ဝွံမွဲဂှ် ဒိန်မက်မဖျအ်ဖျေဟ် ၚုဟ်သြန်ဇကုဗီုဏအ်ဂှ် အေန်ဂလာန် ဟွံဒုင်တဲတုဲ ဒးကေတ်ကၠုင် တင်တုပ်စိုတ် စပ်ကဵု ပရေင်ကူသာန်သွံရာန် အကြာဍုင်ၜါရ။ နူကဵု မသွံရာန် ရေင်သကအ် ဗွဲမဗၠးၜးဂှ် ဒးကေတ်ကၠုင် တင်တုပ်စိုတ် လတူပရေင်သွံရာန်တအ်ရ။[၃] တင်တုပ်စိုတ်တအ်ဂှ် ဇၟာပ်ပိသၞာံမွဲအလန် ဒးကေတ်ရေင်သကအ်ရ။ အင်္ဂလိက်ဂွံဒုင်တဲ ပရေင်ဒိန်မက် မဖျအ်ဖျေဟ် ၚုဟ်သြန်ဇကုဂှ် နကဵုဒိန်မက် သ္ဒးရာန် ကပေါတ်နူအင်္ဂလာန်ဂၠိုင်င်ကီုရောင် ဥပမာ ဒိန်မက် သ္ဒးရာန် တၟအ်ချး နူကဵုအေန်ဂလာန်ဂၠိုင်င်ရ။
ပရေင်အပြံင်အလှာဲ ပရေင်မၞိဟ် မကော်ဂး (socialreform) ဍုင်ဒိန်မက် ဂွံကတဵုဒှ်ကၠုင် ဗွဲကြဴဂှ်လေဝ် ဟိုတ်နူကဵု တင်လတုပ်စိုတ်ဝွံရ။
ပြကိုဟ်မနိဿဲ
ပလေဝ်ဒါန်- Kaarsted, Tage: Krise og krig. 2004, Gyldendal.
- Poulsen, Jens Aage: Det historiske overblik. 1 udgave, 1 oplag 2007, Gyldendal.
- Schroeder, Peter: Det 20. århundredes Danmarks historie. 1 udgave, 1 oplag 2007, Columbus.
- socialreform | Gyldendal - Den Store Danske
- Kanslergadeforliget | Gyldendal - Den Store Danske