ဝဳကဳပဳဒဳယာ

ကတိုင်လမ္စံက်

ကတိုင်လမ္စံက်(အၚ်္ဂလိက်: Black hole)ဝွံ ဒှ်ဒၞာဲ ပ္ဍဲဂၠးအကာသ (spacetime) မၞုံကဵု လျိုင် မဇြိုင်ဗွဲမလောန်ရ၊၊[၇] အတိုင် လညာတ်တဳအဝ်ရဳ အစာသိပ္ပံအာင်သတာင် မကော်ဂး တဳအဝ်ရဳ အနုမာန general theory of relativity or GTRမ္ဂး အရာမွဲ မၞုံကဵုလျိုင် မဇြိုင်ခဍင် အသိင်ဓရောတ် (ဝါ) ဓါတ်ဓရောတ်ဍေဟ်လေဝ် ထတ်ခဍင်ရ၊၊ ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ဟိုတ်နူဇြိုင်တုဲ မၞုံကဵု ဓါတ်ဓရောတ် မသကာတ်မြဟ်တုဲ အရာလဵုမွဲလေဝ် ၜိုတ်ရ ဓါတ်လလဳ မပ္တံကဵု လျးတအ် အသိင်ဒမြိပ်ပြဟ် ဗွဲမလောန်ကီုလေဝ် တတ်ၜက် ကတိုင်လမ္စံက် ဟွံမာန်၊ ဓါတ်ဓရောတ် ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ဇြောတ်တံင်ဂြဲဖျေဟ်ဏာ ဒးသၠိုင်လုပ် ပ္ဍဲကတိုင်ဂှ် ဖအိုတ်ရ၊

Blackness of space with black marked as center of donut of orange and red gases
ကတိုင်လမ္စံက် (black hole) မၞုံကဵု ပမာဏ မဇၞော်ဗွဲမလောန် ပ္ဍဲလဒေါဝ်ဗဟဵု ဂလက်ဇြဳ Messier 87 မဒှ်ဇမၞော်ပမာဏ ဇၞော်နူကဵု ပမာဏတ္ၚဲ ~၇ လ္ၚီအသင်ဃဲ (~7 billion times the Sun's)[၁]ဗီုရုပ်ဝွံ တက်လဝ် နကဵု Event Horizon Telescope တုဲ ဗလးထ္ၜးကဵု ညးဂၠးတိဂွံတီ ပ္ဍဲ(10 April 2019) မဒှ်ရုပ်ကၠာအိုတ် မဆေင်ကဵု ကတိုင်လမ္စံက်ရ၊၊[၂][၃][၄][၅]
Schwarzschild black hole
ဗီုရုပ်မဖန်ဗဒှ်လဝ် ဗီုမဂွံညာတ်ကေတ် ဓါတ်ဓရောတ် နူကတိုင်လမ္စံက် မၞုံကဵု ဂလေက်ဇြဳ လပါ်လက္ကရဴ
Gas cloud being ripped apart by black hole at the centre of the Milky Way (observations from 2006, 2010 and 2013 are shown in blue, green and red, respectively).[၆]

နကဵုတဳအဝ်ရဳဂှ်ပၠန် ဆက်ဟီုလဝ် ဟိုတ်နူ အရာဇြိုင်င်တအ် ကောံဗာန်ကလောအ် ပ္ဍဲမွဲဒၞာဲဓဝ် ပ္ဍဲကဵုဂၠးအကာသဂှ်တုဲ ပ္ဍဲဒၞာဲဂှ် ကတိုင်လမ္စံက်မွဲ ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊ [၈][၉]ပယျဵုဗဝိုင် အရာလဵု မတတ်ၜက်အာ ဟွံမာန်ဂှ် ညးကော်စ event horizon မဂွံအဓိပ္ပါယ် ဗီုမန် တဝိင်/ဗွိုင် မကတဵုဒှ်မာန် ရ၊၊ တဝိင်မကတဵုဒှ်မာန် (event horizon)ဂှ် ၜိုန်ရ ဇၞော်ဗွဲမလောန် ဇၞော်နူတ္ၚဲ၊ ဇၞော်နူသၞံင် ဗွဲမဂၠိုင် ကဵုလ္ၚီဆကီုလေဝ် ဓါတ်ဓရောတ် မဇြောတ်တံင်ဂြဲကေတ် ကုအရာမတတ်ၜက်အာ လတူဍေဟ် သီုကဵု ဓါတ်လလဳ (ဝါ) ဓါတ်လျးဂှ် အသိင်တုပ် ရေင်သကအ် သီုဖအိုတ်ရ၊၊ တုဲပၠန် ပယျဵုဗဝိုင်ဍေဟ်ဂှ်လေဝ် ရံင်ဟွံဂွံညာတ်ကေတ်ရ၊၊ [၁၀] ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ညံင်ရဴ ခန္ဓလမ္စံက် (Black body) တုဲ လျး ပၟတ် ဟွံတိတ်ရ[၁၁][၁၂] ပါဲနူဂှ်တုဲ အတိုင် တဳအဝ်ရဳ မၜတ်ကၞာတ် ပယျဵုဂၠးအကာသ မကော်ဂး en:quantum field theory in curved spacetime မဟီုမ္ဂး ဓါတ်ဂမ္တဴ မပတိတ်နူ တဝိင်မကတဵုဒှ်မာန် (ဝါ) နူကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ဟိုတ်နူ အသိင်ဓါတ်ဓရေတ်ဍေဟ် မထတ်လောန်တုဲ ကတဵုဒှ် နဒဒှ် ဂၠံင်ဂတးရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဓါတ်ဂမ္တဴဍေဟ်ဂှ် ရံင်ကေတ် ဟွံညာတ်ရ၊၊

ပရူ ကတိုင်လမ္စံက် ဝွံ နူကပ်ကၠာတေအ် ဟွံကလိဂွံယၟုဏီ ပ္ဍဲကဵု ၁၈ ဗွဝ်ကၠံ ဂျောန် မိရှေလ် (John Michell) ကေုာံ ပဴ-သဳမောန် လပၠစ် (Pierre-Simon Laplace) ဗမံက်ထ္ၜးလဝ် ရုပ်ဝတ္ထုဂှ် ဟိုတ်နူ မၞုံကဵု ဓါတ်ဓရေတ် သကာတ်မြဟ်လောန်တုဲ ဆလျးကီု တတ်ၜက်အာဟွံဂွံရ၊၊[၁၃] ရုပ်ဝတ္ထုဂှ် ဒှ်ဒၟံင် နကဵုဗီုပြင်သန္ထာန် ကတိုင်လမ္စံက် ဂှ် ကာရ်လ် ရှဝါရ်ချေတ် (Karl Schwarzschild) ဗၟံက်ထ္ၜးကၠာအိုတ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၁၆ ကၠာအိုတ်ရ၊၊ ဒေဝိဒ် ဖိန်ကေလ်သတာင် (David Finkelstein) ချူဗၟံက်ထ္ၜး ပ္ဍဲလိက်ညး မပ္တိတ်လဝ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၅၈ ဒဒှ်ရ ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ဒှ်ဒၞာဲမွဲ နွံပ္ဍဲ ဂၠးအကာသ အရာလဵုလေဝ် တတ်ၜက် ဗၠးဟွံမာန်ရ၊၊ ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ပ္ဍဲကဵု သင်္ချာဂၞန်ဂှ် တီလဝ် နူကဵုသၞာံ ၁၉၆၀တအ် ကာလမကၠောန်ဗဒှ် အတိုင်တဳအဝ်ရဳ မၜတ်ကၞာတ်ဂှ်ရ၊၊ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၆၇ ကာလ Jocelyn Bell Burnell မဂွံလ္ၚတ်ဆဵုကေတ် သၞံင်နေယူတြောန် (neutron star) မဒှ် ကြက်ခ္ဍန် သၞံင်မဓရုဲလီုအာလဝ်တအ်ဂှ်တုဲ အရာစိုတ်မလုပ်စ စပ်ကဵု ဓါတ်ဓရောတ် နူကဵု သၞံင်မလီုလာ်တအ် gravitationally collapsed နကဵု အရာမဒးလ္ၚတ် ပ္ဍဲကဵုအကာသမွဲရ၊၊

တၠပညာတအ် ပတှ်ေကေတ် ဒြပ်သတေလ်လာ (stellar mass) ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵု သၞံင်ဇၞော်ဇၞော်တအ် သရိုဟ်လီု (ဝါ) တူဓဂုဲအာ ဟိုတ်နူအာယုက်အိုတ်ရ၊၊ ကတိုင်လမ္စံက်မွဲ ကတဵုဒှ်ကၠုင်တုဲ နကဵုဇြောတ်ပကောံကေတ် ဒြပ်မၞုံပ္ဍဲပွဳပွူတအ်ဂှ်တုဲ ဇၞော်တိုန်သိုက်က်ရ၊၊ နကဵုမဇြောတ်ကေတ် သၞံင်တၞဟ်တအ်ကီု နကဵုမပံင်ပကောံ ကုကတိုင်လမ္စံက်တၞဟ်တအ်ကီုတုဲ မဟာကတိုင်လမ္စံက် မၞုံကဵု ဇမၞော် ဇၞော်နူတ္ၚဲ ဂၠိုင်ကဵု မဳလဳယာန် အလန်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊ ၜိုတ်မတီမ္ဂး ပ္ဍဲလဒေါဝ်ဂလေက်ဇြဳ ဗွဲမဂၠိုင်တအ် နွံကဵု မဟာကတိုင်လမ္စံက်အိုတ်ရ၊၊

ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ၜိုန်ရ ဒှ် အရာမညာတ်ကေတ်ဟွံမာန် ကီုလေဝ် ဒၞာဲကတိုင်လမ္စံက် မၞုံဂှ် နကဵုမရံင်ကေတ် ဗီုအရာတၞဟ် ဗီုကဵုလျးတအ်၊ ဗလိုက်တအ် မဒးဒုင် ဇြောတ်ပၠောပ်ဒၟံင်တုဲ ဆိင်ကေတ် မာန်ကီုရ၊၊ အရာမဒတုံစှ်ေ ပ္ဍဲကတိုင်လမ္စံက်တအ်ဂှ် ဒှ် အရာ မပ္တံကဵု ကရေက် ကဝေက် နူကဵုသၞံင်ဂမၠိုင်၊ ရုပ်ဝတ္ထု မတၟးဂဵုဒၟံင်ဂမၠိုင် ဒှ်တမ်ရ၊၊ ယဝ်ရ သၞံင်တၞဟ်မွဲမွဲ လုပ်စိုပ်အာ ပ္ဍဲကဵု လၟောဝ်ဂၠံင် ကတိုင်လမ္စံက်မ္ဂး ဒုင်သဇိုင် ကုလၟောဝ်ဂၠံင်သၞံင်တအ်ဂှ်တုဲ ဆိင်ကေတ် ဒၞာဲကတိုင်လမ္စံက် မၞုံဂွံရ၊၊ နကဵုနဲဗီုဗီုဏအ် တၠပညာနက္ခတ္တဗေဒတအ် ဗၟံက်ထ္ၜး လၟိဟ် သတေလ်လာကတိုင်လမ္စံက် ပ္ဍဲကဵု စက္ကဝါဒွန်တာရာ (binary systems) ကေုာံ ခၞံပ္တန် တင်ဂၞင် ရေဒိယော မကော်ခဴစ Sagitterius A* ပ္ဍဲကဵု လၟောဝ် မိလ်ကဳ Milky Way ဂလေက်ဇြဳတအ်တုဲ ဂွံတီကေတ် ဒဒှ်ရ ပ္ဍဲကဵု စက္ကဝါဂလေက်ဇြဳဂှ် နွံ မဟာကတိုင်လမ္စံက်မွဲ တၟာၜိုတ် ၄.၃ မဳလဳယာန် ဒြပ်တ္ၚဲ (solar masses) ဟီုမွဲသာ်ပၠန် ဇၞော်နူ တ္ၚဲ ၄.၃ မဳလဳယာန်အလန်ရ၊၊

ပ္ဍဲဂိတုဖေဖဝ်ဝါရဳ ၁၁ သၞာံ ၂၀၁၆ ဂှ် ဂကောံ LIGO လလောင်တြး ဒဒှ်ရ ညးတအ် ဂၠာဲဆဵုကေတ် လပှ်ကျာ ဓါတ်ဓရောတ် (gravitational waves)ရ၊၊ ပရေင်ဂၠာဲဆဵုဂှ် ဒှ်အရာမဂၠာဲဆဵု ကၠာအိုတ်တုဲ သီုဒှ်အရာ မဂၠာဲဆဵု ကတိုင်လမ္စံက်ကီုရ၊၊[၁၄]စိုပ် ၜိုတ်ဒဳဇြေန်ပါ ၂၀၁၈ ဂှ် လပှ်ကျာ ဓါတ်ဓရောတ် သီုဖအိုတ် စှ်မွဲဒၞာဲ ဂွံလ္ၚတ်ကေတ်တုဲ စှ်ဒၞာဲဂှ် ဒှ်ဒၞာဲကတိုင်လမ္စံက်တုဲ မွဲဒၞာဲဂှ် ဒှ်ဒၞာဲ သၞံင်နေယူတြောန် မဒှ်ဒၞာဲ သၞံင်မလီုလာ်လဝ်ရ၊၊[၁၅][၁၆] ပ္ဍဲ ၁၀ ဨပြဳ ၂၀၁၉ ဂှ် ဗီုရုပ် ကတိုင်လမ္စံက် ကေုာံ ပွဳပွူဍေဟ်ဂှ် လလောင်တြး ကုညးဂမၠိုင်ဂွံတီ ကၠာအိုတ်ရ၊၊ ပရေင်မလ္ၚတ်ဂှ် ကၠောန်လဝ် နူကဵုသၞာံ ၂၀၁၇ နကဵု ဒ္ၚောဝ်တေလေသကောပ် Event Horizon Telescope တုဲ မဒှ်ဗီုရုပ် မဟာကတိုင်လမ္စံက် နူကဵု လဒေါဝ် ဂလေက်ဇြဳ မေဿာဲ ၈၇ (Messier 87)[၃][၁၇][၁၈]

ဝင်

ပလေဝ်ဒါန်
 
Simulated view of a black hole in front of the Large Magellanic Cloud. Note the gravitational lensing effect, which produces two enlarged but highly distorted views of the Cloud. Across the top, the Milky Way disk appears distorted into an arc.

လညာတ်မ္ဂး ရုပ်ဝတ္ထုမွဲ ဇၞော် ဗွဲမလောန်တုဲ ၜိုန်ရ လျးကီု တတ်ၜက် ဟွံမာန်ဂှ် ညးမဟီုကၠာအိုတ်ဂှ် ဒှ် ညးမဖန်ဗဒှ်ပတိုန် ကွတ်နက္ခတ္တဗေဒ လကျာ်အင်္ဂလိက် ဂျောန် မိရှလ် (John Michell) ပ္ဍဲကဵု လိက်ညးမပ္တိတ်လဝ် ပ္ဍဲဂိတုနဝ်ဝေန်ပါ သၞာံ ၁၇၈၄ တေအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲကဵုလိက်ဂှ် မိရှလ် တော်ထ္ၜးလဝ် ဒဒှ်ရ ရုပ်ဝတ္ထုဂှ် နွံကဵု လျိုင်ဒေန်သဳတဳ (Density / သိပ်သည်းမှု) မတုပ်ကဵု တ္ၚဲတုဲ ဆက်ချူထ္ၜးလဝ် ရုပ်ဝတ္ထုဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵု သၞံင် မၞုံဇမၞော် ဗွိုက်လၞင် ဇၞော်နူ ကဵုတ္ၚဲ ၜိုတ် ၅၀၀ တုဲ ပရဟ်မဒြေပ်ဂှ်လေဝ် ပြဟ်မတုပ်ညံင် ဒမြေပ်လျးကီုရ၊၊ မိရှလ်ဂှ် ဆပရူဒဒှ် ဝတ္ထုဂှ် မၞုံကဵု ပဏာမ မဇၞော် သၟးရတုဲ ဒဒှ်ရ ရုပ်ဝတ္ထုဂှ် မၞုံကဵု ဓါတ်ဓရောတ်တုဲ မဂွံဆိင်ဆကေတ် နကဵု မရံင် ဗီုလျး ကေုာံ ကဝေက် ပ္ဍဲဗဒါဲတအ်ဂှ် ဟွံဟီုဗၟံက်ထ္ၜးလဝ်ရ၊၊ [၁၉][၁၃] ပရူ သၞံင်လမ္စံက် မညာတ်ကေတ် ဟွံမာန်ဏအ်ဂှ် နူစ မဟီုဗၟံက်ထ္ၜးတေအ်ရ စိုတ်လုပ်စဒၟံင်အိုတ်တုဲ မိက်ဂွံဆက်လ္ၚတ်ဒၟံင်ရ၊၊ ဆဂး ပ္ဍဲ ၁၉ ဗွဝ်ကၠံ လပါ်စ ကိရိယာ မၜတ်ကၞောတ် လပှ်လျး မကတဵုဒှ်ကၠုင်ဂှ် ပရေင်စိုတ်ထတ်ဂှ် ဍိုန်လျစှ်ေအာညိရ၊၊[၂၀] မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ယဝ်ရ လျးဂှ် ဒှ်ဒၟံင် လပှ် ဟွံဒှ် ကောရ်ပုသ်သေလ်(corpuscle)မွဲမွဲမ္ဂး ဍေဟ်ဟွံဆက်စပ် ကုဓါတ်ဓရေတ်ရ၊၊[၁၃][၂၁]

တဳအဝ်ရဳ အနုမာန (အဆက်အစပ်) General relativity

ပလေဝ်ဒါန်

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၁၅ အစာသိပ္ပံ အလ်ဗေရ်တ် အာင်သတာင် (Albert Einstein) ဇၞော်မောဝ်ပတိုန် လညာတ်တဳအဝ်ရဳ အနုမာန (general relativity) မဒှ်တဳအဝ်ရဳ မပသောင်ထ္ၜး ဗီုအဆက်အစပ် အရာမွဲကုမွဲတုဲ မဒှ်လညာတ်တဳအဝ်ရဳ ကၠာအိုတ် မထ္ၜးကဵု ဒဒှ်ရ ဓါတ်ဓရောတ် ပချဳပြံင်ကဵု လချဳဓရာင်လျး မာန်ဒၟံင်ရ၊၊ ဟီုကၠးကၠးမ္ဂး တဳအဝ်ရဳဂှ် ထ္ၜးကဵု ဒဒှ်ရ ဓါတ်ဓရောတ် ဇြောတ်လျး မာန်ဒၟံင်ရ၊၊ တဳအဝ်ရဳဂှ် တိတ်ကၠုင်တုဲ ဂတ မွဲၜါ ဂိတုဂှ် ကာရ်လ် ရှဝါဇ်ချိလ်ဒ် (Karl Schwarzschild) ဂွံဆဵုကေတ် သွဟ် လညာတ်မတုပ်သၟဟ် အာင်သတာင် (Einstein field equations) ဒဒှ်ရ ဒြပ်ဂလိုင် ဓါတ်ဓရောတ် ကေုာံ ဗီုဍေဟ် မကၠောန်ကမၠောန်မာန်တအ်ရ၊၊[၂၂]ကြဴနူ ရှဝါဇ်ချိလ်ဒ် မပ္တိတ် သွဟ်ညးတုဲဂှ် ယောဟာန်နေသ် ဒြောသတေ (Johannes Droste) မဒှ်ကွးဘာ ပါမောက္ခ ဟေန်ဒြိက် လဝ်ရေန်တ်ဇ် (Hendrik Lorentz) လေဝ် နကဵုလညာတ်ဇကုကဵုဇကု သီုဟွံနိဿဲ နူညးမွဲမွဲ ကၠောန်ပ္တိတ်သွဟ်မွဲ မတုပ်ကဵု ရှဝါချိလ်ဒ်ကီုတုဲ ညးတေအ် ချူပ္တိတ် ပသောင်ထ္ၜးလဝ် ပရူဂှ် ဗွဲမလှဲလးရ၊၊ [၂၃][၂၄] သွဟ်ဏအ်ဂှ် အခိင်လၟုဟ် ညးကော်စ ရှဝါချိလ်ဒ် ရာဒိယုသ် (Schwarzschild radius) မစကာ ပ္ဍဲသိန်ဂုလာ သင်္ချာ (singular)တုဲ ပါလုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲ လညာတ်မတုပ်သၟဟ် အာင်သတာင် မွဲဒကုတ်ဒကဴရ၊၊ ဆဂး ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဗီုလဵု မဂွံသုင်စောဲ သိန်ဂုလာဂှ် မၞိဟ်တအ် ဟွံကၠိုဟ်ကွေဟ်ဟ်ရ၊၊ စိုပ်သၞာံ ၁၉၂၄ အာရ်တာရ် အိဒ်ဒိန်ဂ်တောန် (Arthur Eddington) တော်ထ္ၜးကဵု ယဝ်ရ သၠာဲထောအ် အရာမပံင်ဗစိုပ်မ္ဂး သိန်ဂုလာဂှ် ကၠေအ်ဗဒန်အာရ၊၊(ဆက်လ္ၚတ် ပ္ဍဲ[[Eddington–Finkelstein coordinates]]), ၜိုန်ဂှ်လေဝ် လညာတ်ဂှ် စိုပ်သၞာံ ၁၉၃၃ ဂှ် ဂျတ် လေမာဲတြေ (Georges Lemaître) ထပ် ပသောင်ကလးမာန်ကၠုင် ဒဒှ်ရ ရှဝါချိလ်ဒ် ရာဒိယုသ် ဂှ် ဒှ်အရာ သိန်ဂုလာ မပံင်တောဲ မသက္ကုရုပ္ပ (a non-physical coordinate singularity) မွဲရ၊၊[၂၅] အာရ်တာရ် အိဒ်ဒိန်ဂ်တောန် ဒုင်သဇိုင် ကုရှဝါချိလ်ဒ် ရာဒိယုသ်တုဲ ပသောင်ကလးလဝ် သၞံင်မၞုံကဵု လျိုင်မဇၞော်တအ် အရာဗီုမဒှ်မာန်တအ်ရ၊၊ ဗွဲပထမ ဒြဟတ် ဓရောတ်ဂှ် ဇၞော်လောန်တုဲ နကဵုလျးကီု တတ်ၜက်အာ ဟွံမာန် နူကဵုလတူဍေဟ်တုဲ ပသာန်လျးဂှ် ဒးဒတုံစှ်ေ လတူဍေဟ် ညံင်ရဴ မတၟအ် မဒတုံစှ်ေ ပ္ဍဲလတူဂၠးတိဏအ်ကီုရ၊၊ ဗွဲဒုတိယ ပယျဵုဇိုင်ဍေဟ်ဂှ် ဇၞော်လောန်တုဲ ပိုတ်စောဝ်စှ်ေ မွဲတဲဓဝ်၊ ဗွဲတတိယ ဒြပ်ဂှ် နွံကဵု ဗလးစက္ကဝါ ဗွဲမဇၞော်တုဲ သၞံင် မၞုံဗဒါဲတအ်ဂှ် မပိုတ်ကၠေအ်ရ၊၊[၂၆][၂၇]

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၃၁ သုဗြဟ္မညာန် စန္ဒြာသေခရ် (Subrahmanyan Chandrasekhar) စကာ တဳအဝ်ရဳ အနုမာနတုဲ တော်ထ္ၜး a non-rotating body of electron-degenerate matter above a certain limiting mass (လၟုဟ်ကော်စ Chandrasekhar limit at 1.4 M☉)[၂၈] လညာတ်ညးဂှ် တၞဟ်ခြာဒၟံင် ကုအစာတၞဟ်တအ် ဗီုကဵု အိဒ်ဒိန်ဂ်တောန် တအ်ရ၊၊[၂၉] (သှ်ေဒၟံင်ညိ သ္ဒးဆက်ချူ)

နိရုတ္တိ

ပလေဝ်ဒါန်

လကျာ်အင်္ဂလိက် ဂျောန် မိရှလ် (John Michell) ဂှ် ကဵုလဝ်ယၟု သၞံင်ဒမၠု ("dark star")[၃၀] တုဲ ပ္ဍဲအခိင် ၂၀ ဗွဝ်ကၠံ လပါ်စဂှ် အစာရုပ္ပဗေဒတအ် ကော်စ ရုပ်ဝတ္ထုမတံင်ဂြဲ နကဵုဓါတ်ဓရောတ် ("gravitationally collapsed object")၊၊ အစာချူလိက်သိပ္ပံ မာသဳယျာ (Marcia Bartusiak) စကာနကဵုယၟု ကတိုင်လမ္စံက် ("black hole") နကဵုမရံင် ကုဗီုအစာရုပ္ပဗေဒ ရဝ်ဗေရ်တ် ဒိစ်ကေ (Robert H. Dicke) မစကာလဝ် ပ္ဍဲအခိင် သၞာံ ၁၉၆၀တအ် နကဵုမပတောအ်ၜတ် ကု Black Hole of Calcutta မဒှ်ဒၞာဲ ကောန်ထံင်တအ် မလုပ်အာတုဲ ဆလအ်လေဝ် ဟွံဂွံတိတ်ကၠုင် ဂျိုင်င်ရ၊၊ [၃၁]

ယၟုမ္ဂး "black hole"ဂှ် နကဵုလိက် မပ္တိတ်လဝ်မ္ဂး ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်မဂ္ဂဇြေန်ဘဝ ကေုာံ သိပ္ပံ (Life and Science News magazines) ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၆၃၊၊[၃၁] ကေုာံ အစာပရိုင် မဆေင်ကုသိပ္ပံ အာန် အဳဝေန်ဂ် (Ann Ewing) ပ္ဍဲလိက်ပရေင်ညး ကတိုင်လမ္စံက် ပ္ဍဲဂၠးအကာသ (Black Holes' in Space") ပ္ဍဲကဵု ၁၈ ဇာန်နဝါရဳ ၁၉၆၄ မဗှ်ထ္ၜး ပ္ဍဲကဵု American Association for the Advancement of Science မကၠောန်ဗဒှ် ပ္ဍဲကဵု Cleveland, Ohio.[၃၂][၃၃]

ဒဳဇြေန်ပါ ၁၉၆၇ အစာဘာတက္ကသိုလ် ဂျောန် ဝဳလာ (John Wheeler) စကာ "black hole" ပ္ဍဲအခိင် မဖျေဟ်လိက်[၃၄] စနူဂှ်တုဲ မအရေဝ်ဂှ် ပြးဇးအာတုဲ စကာကၠုင် နကဵု "black hole" ရ၊၊ ကာလ နာဲဗဳထဝ် မန်ဇြာ မကၠာဲလိက်ပရေင် သွက်ဝဳကဳပဳဒဳယာမန် ပ္ဍဲသၞာံ ဨပြဳ ၂၀၁၉ ဂှ် ဒုင်သဇိုင် ကုမအရေဝ် ဗီုအင်္ဂလိက် "black hole" ဂှ်တုဲ ကၠာဲစၠောအ်လဝ် "ကတိုင်လမ္စံက်" ရ၊၊

လဒက်ပ္တန် ကေုာံ ဗီုပြင် Properties and structure

ပလေဝ်ဒါန်
 
ဗီုပြင် မဗမံက်ထ္ၜး ကတိုင်လမ္စံက် မသက် ကုကသဳ (non-spinning black hole)

ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵုရုပ္ပ ပိသာ် ဒြပ်မဿ် (mass)၊ ဓါတ်လလဳ (electric charge)၊ ကေုာံ အင်ဂုလာ မဝ်မေန်တုမ် (angular momentum) ဟီုမွဲသာ်ပၠန် ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ဒှ်အရာ သက္ကုရုပ်ဝတ္ထုမွဲရ၊၊ ယဝ်ရ အတိုင်လဟီုဏအ် ဒှ်ဍာံမ္ဂး ကာလကတိုင်လမ္စံက် မွဲကုမွဲ စုက်လုက် ရေင်သကအ်မ္ဂး ဍေဟ်ပံင် ဒှ်အာမွဲမာန်ရ၊၊ နကဵုသဘဴဓဝ် ရုပ္ပဗေဒမ္ဂး အရာဝွံ ဒှ်မာန်ရ၊၊ ဆဂး သွဟ်ဇေတ်တ်ဂှ် ဟွံတီကၠးကၠးဏီရ၊၊[၃၅]

ရုပ္ပတအ်ဂှ် ဒှ်အရာတၟေင်မွဲရ၊ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး အရာတအ်ဂှ် ကာလ ဍေဟ်နွံ မ္ၚးကတိုင်လမ္စံက်မ္ဂး ဒှ်အရာမညာတ်ကေတ်မာန်အိုတ်ရ၊၊ ဥပမာ ဓါတ်လလဳ ပ္ဍဲကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ညံင်ရဴဓါတ်လလဳတၞဟ်တအ်ကီုရ၊၊ ညံင်ရဴသာ်ဂှ်ကီု ဒြပ်မဿ် မၞုံပ္ဍဲ ကတိုင်လမ္စံက်ဂှ် ရံင်နကဵု gravitational analog of Gauss's law မ္ဂး ညာတ်ကေတ်မာန်ရ၊၊ ညံင်ရဴဂှ်ကီု အင်ဂုလာ မဝ်မေန်တုမ်လေဝ် နကဵု frame dragging ဂှ် ၜတ်ကၞာတ်ဂွံဒၟံင်ကီုရ၊၊

အရာမွဲမွဲ ယဝ်ရ လုပ်စိုပ်အာ ပ္ဍဲကတိုင်လမ္စံက်၊ ဆၜိုတ်မလုပ်စိုပ် ဗွိုင်ဍေဟ် (Event Horizon) ဓဝ်ဂှ် အရာဂှ် မဒးကၠေအ်အာ နူကဵုမတ်ရ၊၊ The behavior of the horizon in this situation is a dissipative system that is closely analogous to that of a conductive stretchy membrane with friction and electrical resistance—the membrane paradigm.[၃၆] This is different from other field theories such as electromagnetism, which do not have any friction or resistivity at the microscopic level, because they are time-reversible. Because a black hole eventually achieves a stable state with only three parameters, there is no way to avoid losing information about the initial conditions: the gravitational and electric fields of a black hole give very little information about what went in. The information that is lost includes every quantity that cannot be measured far away from the black hole horizon, including approximately conserved quantum numbers such as the total baryon number and lepton number. This behavior is so puzzling that it has been called the black hole information loss paradox.[၃၇][၃၈]

 
Gravitational time dilation around a black hole

နိဿဲ

ပလေဝ်ဒါန်
  1. ↑ Oldham, L. J.; Auger, M. W. (March 2016). "Galaxy structure from multiple tracers – II. M87 from parsec to megaparsec scales". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 457 (1): 421–439. arXiv:1601.01323. Bibcode:2016MNRAS.457..421O. doi:10.1093/mnras/stv2982.
  2. ↑ Overbye, Dennis (10 April 2019). "Black Hole Picture Revealed for the First Time – Astronomers at last have captured an image of the darkest entities in the cosmos – Comments". The New York Times. Retrieved 10 April 2019.
  3. ↑ ၃.၀ ၃.၁ Event Horizon Telescope, The (2019). "First M87 Event Horizon Telescope Results. I. The Shadow of the Supermassive Black Hole". The Astrophysical Journal. 87 (1). doi:10.3847/2041-8213/ab0ec7.
  4. ↑ Landau, Elizabeth (10 April 2019). "Black Hole Image Makes History". NASA. Retrieved 10 April 2019.
  5. ↑ Anon (11 April 2019). "The woman behind first black hole image". bbc.co.uk. BBC News.
  6. ↑ "Ripped Apart by a Black Hole". ESO Press Release. Archived from the original on 21 July 2013. Retrieved 19 July 2013.
  7. ↑ Wald, Robert M. (1984). General Relativity. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-87033-5. p. 299-300
  8. ↑ Wald, R. M. (1997). "Gravitational Collapse and Cosmic Censorship". In Iyer, B. R.; Bhawal, B. Black Holes, Gravitational Radiation and the Universe. Springer. pp. 69–86. arXiv:gr-qc/9710068. doi:10.1007/978-94-017-0934-7. ISBN 978-9401709347.
  9. ↑ Overbye, Dennis (8 June 2015). "Black Hole Hunters". NASA. Archived from the original on 9 June 2015. Retrieved 8 June 2015.
  10. ↑ "Introduction to Black Holes Archived ၂၀၂၀-၀၃-၂၀ at the Wayback Machine". Retrieved 26 September 2017.
  11. ↑ Schutz, Bernard F. (2003). Gravity from the ground up. Cambridge University Press. p. 110. ISBN 978-0-521-45506-0. Archived from the original on 2 December 2016.
  12. ↑ Davies, P. C. W. (1978). "Thermodynamics of Black Holes" (PDF). Reports on Progress in Physics. 41 (8): 1313–1355. Bibcode:1978RPPh...41.1313D. doi:10.1088/0034-4885/41/8/004. Archived from the original (PDF) on 10 May 2013
  13. ↑ ၁၃.၀ ၁၃.၁ ၁၃.၂ Montgomery, Colin; Orchiston, Wayne; Whittingham, Ian (2009). "Michell, Laplace and the origin of the black hole concept". Journal of Astronomical History and Heritage. 12 (2): 90–96. Bibcode:2009JAHH...12...90M.
  14. ↑ Abbott, B.P.; et al. (2016). "Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger". Phys. Rev. Lett. 116 (6): 061102. arXiv:1602.03837. Bibcode:2016PhRvL.116f1102A. doi:10.1103/PhysRevLett.116.061102. PMID 26918975.
  15. ↑ Siegel, Ethan. "Five Surprising Truths About Black Holes From LIGO". Forbes. Retrieved 12 April 2019.
  16. ↑ Detection of gravitational waves". LIGO. Retrieved 9 April 2018.
  17. ↑ Bouman, Katherine L.; Johnson, Michael D.; Zoran, Daniel; Fish, Vincent L.; Doeleman, Sheperd S.; Freeman, William T. (2016). "Computational Imaging for VLBI Image Reconstruction": 913–922. arXiv:1512.01413. doi:10.1109/CVPR.2016.105. hdl:1721.1/103077.
  18. ↑ Gardiner, Aidan (12 April 2018). "When a Black Hole Finally Reveals Itself, It Helps to Have Our Very Own Cosmic Reporter - Astronomers announced Wednesday that they had captured the first image of a black hole. The Times's Dennis Overbye answers readers' questions". The New York Times. Retrieved 15 April 2019.
  19. ↑ Michell, J. (1784). "On the Means of Discovering the Distance, Magnitude, &c. of the Fixed Stars, in Consequence of the Diminution of the Velocity of Their Light, in Case Such a Diminution Should be Found to Take Place in any of Them, and Such Other Data Should be Procured from Observations, as Would be Farther Necessary for That Purpose. By the Rev. John Michell, B. D. F. R. S. In a Letter to Henry Cavendish, Esq. F. R. S. and A. S". Philosophical Transactions of the Royal Society. 74: 35–57. Bibcode:1784RSPT...74...35M. doi:10.1098/rstl.1784.0008. JSTOR 106576
  20. ↑ Thorne, Kip S. (1994). Black Holes and Time Warps. Norton, W. W. & Company, Inc. ISBN 978-0-393-31276-8., pp. 123–124
  21. ↑ Thorne, Kip S. (1994). Black Holes and Time Warps. Norton, W. W. & Company, Inc. ISBN 978-0-393-31276-8.
  22. ↑ Schwarzschild, K. (1916). "Über das Gravitationsfeld eines Massenpunktes nach der Einsteinschen Theorie". Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften. 7: 189–196.
    • Translation: Antoci, S.; Loinger, A. (1999). "On the gravitational field of a mass point according to Einstein's theory". arXiv:physics/9905030. and Schwarzschild, K. (1916). "Über das Gravitationsfeld einer Kugel aus inkompressibler Flüssigkeit nach der Einsteinschen Theorie". Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften. 18: 424–434.
    • Translation: Antoci, S. (1999). "On the gravitational field of a sphere of incompressible fluid according to Einstein's theory". arXiv:physics/9912033.
  23. ↑ Droste, J. (1917). "On the field of a single centre in Einstein's theory of gravitation, and the motion of a particle in that field" (pdf). Proceedings Royal Academy Amsterdam. 19 (1): 197–215. Archived (PDF) from the original on 18 May 2013.
  24. ↑ Kox, A. J. (1992). "General Relativity in the Netherlands: 1915–1920". In Eisenstaedt, Jean; Kox, A. J. Studies in the history of general relativity. Birkhäuser. p. 41. ISBN 978-0-8176-3479-7.
  25. ↑ 't Hooft, G. (2009). "Introduction to the Theory of Black Holes" (pdf). Institute for Theoretical Physics / Spinoza Institute: 47–48. Archived (PDF) from the original on 21 May 2009.
  26. ↑ Eddington, Arthur (1926). The Internal Constitution of the Stars. Cambridge University Press. p. 6. ISBN 9780521337083. Archived from the original on 11 August 2016.
  27. ↑ Thorne, Kip S.; Hawking, Stephen (1994). Black Holes and Time Warps: Einstein's Outrageous Legacy. W. W. Norton & Company. pp. 134–135. ISBN 9780393312768. Retrieved 12 April 2019. The first conclusion was the Newtonian version of light not escaping; the second was a semi-accurate, relativistic description; and the third was typical Eddingtonian hyperbole ... when a star is as small as the critical circumference, the curvature is strong but not infinite, and space is definitely not wrapped around the star. Eddington may have known this, but his description made a good story, and it captured in a whimsical way the spirit of Schwarzschild's spacetime curvature."
  28. ↑ Venkataraman, G. (1992). Chandrasekhar and his limit. Universities Press. p. 89. ISBN 978-81-7371-035-3. Archived from the original on 11 August 2016.
  29. ↑ Oppenheimer, J. R.; Volkoff, G. M. (1939). "On Massive Neutron Cores". Physical Review. 55 (4): 374–381. Bibcode:1939PhRv...55..374O. doi:10.1103/PhysRev.55.374.
  30. ↑ Popova, Maria (27 June 2016). "Mapping the Heavens: How Cosmology Shaped Our Understanding of the Universe and the Strange Story of How the Term "Black Hole" Was Born". brainpickings.org. Retrieved 12 April 2019.
  31. ↑ ၃၁.၀ ၃၁.၁ "MIT's Marcia Bartusiak On Understanding Our Place In The Universe". www.wbur.org. Retrieved 12 April 2019.
  32. ↑ Siegfried, Tom (23 December 2013). "50 years later, it's hard to say who named black holes". Science News. Archived from the original on 9 March 2017. Retrieved 24 September 2017. It seems that the "black hole" label was also bandied about in January 1964 in Cleveland at a meeting of the American Association for the Advancement of Science. Science News Letter reporter Ann Ewing reported from that meeting, describing how an intense gravitational field could cause a star to collapse in on itself. "Such a star then forms a 'black hole' in the universe," Ewing wrote
  33. ↑ Brown, Emma (3 August 2010). "Ann E. Ewing, journalist first reported black holes". Boston.com. Archived from the original on 24 September 2017. Retrieved 24 September 2017.
  34. ↑ Brown, Emma (3 August 2010). "Ann E. Ewing, journalist first reported black holes". Boston.com. Archived from the original on 24 September 2017. Retrieved 24 September 2017.
  35. ↑ Heusler, M. (2012). "Stationary Black Holes: Uniqueness and Beyond". Living Reviews in Relativity. 15 (7): 7. arXiv:1205.6112. Bibcode:2012LRR....15....7C. Digital object identifier|doi:10.12942/lrr-2012-7. PMC 5255892. PMID 28179837.
  36. ↑ Thorne, K. S.; Price, R. H. (1986). Black holes: the membrane paradigm. Yale University Press. ISBN 978-0-300-03770-8.
  37. ↑ Anderson, Warren G. (1996). "The Black Hole Information Loss Problem". Usenet Physics FAQ. Archived from the original on 22 January 2009. Retrieved 24 March 2009.
  38. ↑ Preskill, J. (21 October 1994). Black holes and information: A crisis in quantum physics (PDF). Caltech Theory Seminar. Archived (PDF) from the original on 18 May 2008.

[[Category:]] [[Category:]]

ကလေၚ်သီကေတ်လဝ် နူ "https://mnw.wikipedia.org/w/index.php?title=ကတိုင်လမ္စံက်&oldid=42039"