ဝဳကဳပဳဒဳယာ

ဂျူ

ဂျူ (အၚ်္ဂလိက်: Jews; Hebrew: יְהוּדִים (jehuˈdim)) (ဟွံ) ဂကူဂျူ ဂှ် ဒှ်ကွေတ်ဘာသာဂကူ (ethnoreligious group) [၁] ကေုာံ ဂကူ,[၂][၃][၄]ဂျူ မဒှ်ဂကောံမၞိဟ် နူတမ်ဝါဒိ ဂကူ ကေုာံ ကွေတ်ဘာသာ နူဒေသလဒေါဝ်ဗၟံက် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ဘဳသဳ ဒုတိယဗွဝ်လ္ၚီ (second millennium BCE) ပ္ဍဲလိက်တၟအ် မေရ်နေပ်တး (Merneptah Stele) ဂှ် ဒဒှ်ရ ကောန်ဍုင်အေတ်သရေလ မၞုံပဒတဴကၠုင် ပ္ဍဲခေနာန် (Canaan) နူကဵု ဘဳသဳ ၁၃ ဗွဝ်ကၠံ (ကၞောတ် အခေတ်ဗရိုတ်)ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် နဒဒှ် သက်သဳလိက်တၟအ်ရ၊၊[၅][၆] ဂကူအေတ်သရေဂှ် ဒှ်ဂကူမဇၞော်မောဝ် ပြံင်တိတ်ကၠုင် နူဂကောံမၞိဟ် ခေနာန်တအ်[၇] တုဲ ဒက်ပ္တန် ပဒတဴလဝ် တုဲ ပ္တန်လဝ် ဍုင်အေတ်သရေလ ကေုာံ ယူဍ ရ၊၊ ညးလ္ၚဵု စှ်ေစိုတ် ဂကူခေနာန် ကဵု ဂကောံမၞိဟ် ဂကူနောမဒိစ် (nomadic groups) မကော်ခဴစ ဂကူဟေဗြေဝ် မစိုပ်ကၠုင် ဒေသဂှ် ပံင်နှဴတုဲ ဒက်ပ္တန်လဝ် ဍုင်အေတ်သရေလ ရ၊၊ [၈] တင်ဂၞင် လ္ၚဵုလ္ၚဵုတအ်ဂှ် ဗမံက်ထ္ၜးလဝ် ဗီုဂကူဂျူ မဂွံစိုပ်အာ ပ္ဍဲဍုင်အေတ်သရေလ ဗွဲမလှဲလးဂှ်၊ [၉] ဂကူဂျူတအ် စိုပ်အာ ဍုင်အေတ်သရေလ နူကဵု ဍုင်အဳဂျေပ်တြေံ၊ အာစိုပ် ခရိုင် ဂကူအသ်သူရိယာန် (Assyrian captivity) ဗၠးတိတ်နူဂှ် အာစိုပ် ခရိုင် ဂကူဗေဗဳလောန် (Babylonian captivity) ဗၠးတိတ်နူဂှ် အာစိုပ် သၟဝ်ပကင်ရင် အေန်ပါယာ သေလေဥစိဒ် (Seleucid Empire) နူဂှ် စိုပ်အာ သၟဝ်ညးမၜက်ၜေတ် ရဝ်မ၊ ဗၠးတိတ်နူဂှ်ပၠန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပရူဗီုဂကူဂျူ ကဵု ဍုင်မိတိမညးတအ် အေဿရေလဂှ် ဒှ်အရာအဓိက ပ္ဍဲဝင်ဂကူဂျူ ကေုာံ တင်စၟတ်သမ္တီညးတအ်တုဲ ပရူတအ်ဂှ် စောဲဗာန်ဒၟံင် ပ္ဍဲဂၠံသြိုဟ် ညးတအ်ရ၊၊ [၁၀] ကၠာပၞာန်ဂၠးတိအလန်ဒုတိယ ဟွံကတဵုဒှ်ဏီ လၟိဟ်မၞိဟ် ဂကူဂျူ စိုပ်အာ ၁၆.၇ မဳလဳယာန်၊[၁၁] တၟော်ကဵု လၟိဟ်မၞိဟ် အလုံမွဲဂၠးတိ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ်မ္ဂး ဒှ်အာ ၜိုတ် ၀.၇% ရ၊၊ ဆိင်ကေတ်မ္ဂး ဂကူဂျူ ၜိုတ် ၆ မဳလဳယာန်ဂှ် ဒးဒုင်ဂစိုတ်[၁၂] နကဵု နဲမဂစိုတ်စံင်ယဇ် ပ္ဍဲအခိင် ပၞာန်ဂၠးတိအလန်ဒုတိယ ဂှ်ရ၊၊ ကြဴနူဂှ်တုဲ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူ ကလေင်ဂၠိုင်တိုန် သိုက်က်ပၠန်ရ၊၊ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၁၄ အတိုင်စရင်လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူမ္ဂး ဂကူဂျူ နွံ ၜိုတ် ၁၄.၄ မဳလဳယာန်ဒှ်ရ၊၊ [၁၃] ၜတ် နကဵု လၟိဟ်မၞိဟ်ဂၠးတိမ္ဂး နွံၜိုတ် ၀.၂% ဟွံပေင်ဍင်ညိရ၊၊[၁၄][၁၅][၁၆]

ဂျူ
יְהוּדִים‬
အတိုင်ဓဝ်ပတှ်ေဂျူတအ်မ္ဂး ဂကူအေဿရေလ ၁၂ တၞောဝ်ဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူယာကုက်၊
လၟိဟ်မၞိဟ်

14.5–17.5 ပြကောဋိကိုဋ်

လၟိဟ်မၞိဟ် သီုဖအိုတ် (သီုကဵု တၞောဝ်အဆက် ဂျူ ပေင်င် ကေုာံ မွဲဒကုတ်မွဲဒကဴ
20.5 ပြကောဋိကိုဋ် (2017, est.)
6,451,400–6,835,500
အမေရိကာန် 5,700,000–10,000,000
ပြင်သေတ် 456,000–600,000
ကနေဒါ 390,000–550,000
ဗြိတိန် 289,500–370,000
အာဂျေန်တိနာ 180,500–330,000
ရုရှာ 176,000–380,000
ဂျာမနဳ 116,000–225,000
အဝ်သရေလဳယျာ 113,200–140,000
ဗြာဇဳလ် 93,800–150,000
အဖရိက သၠုင်ကျာ 69,300–80,000
ယူကြုင်နာ 53,000–140,000
ဟင်ဂေရဳ 47,500–100,000
မေက်သဳကဝ် 40,000–50,000
နေတာလာန် 29,800–52,000
ဗေလ်ဂျဳယာမ် 29,300–40,000
အဳတလဳ 27,300–41,000
ကဝ်လောမ်ဗိယျာ 27,000–30,000
သွိတ်ဇြေရ်လာန် 18,700–25,000
ချဳလဳ 18,300–26,000
ဥရုဂြေ 16,900–25,000
တူရကဳ 15,300–21,000
သွိတ်ဒေန် 15,000–25,000
အရေဝ်ဘာသာ
အရေဝ်မဟီုဂၠိုင်ဂမၠိုင်
ဟေဗြေဝ်ခေတ်တၟိ၊ အင်္ဂလိက်၊ ရုရှာ၊ ပြင်သေတ်
ဘာသာမစ္ၜုဲစ္ၜော်
ဘာသာဂျူ
တၞောဝ်ဂကူ
Samaritans ကေုာံ Levantines၊ Semitic peoples

ပၞောဝ်ကဵု ဍုင်လတူဂၠးတိဏအ်ဂမၠိုင် ပ္ဍဲ ဍုင်အေတ်သရေ ခေတ်တၟိ ဂှ် မွဲဟေင်ရ ဂကူဂျူတအ် ဒှ်လၟိဟ်မၞိဟ် လပါ်ဂၠိုင်အိုတ်ရ၊၊ ဍုင်အေတ်သရေဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နဒဒှ် ဍုင်ဂျူ ကေုာံ ဍုင်မဒ္ဂေတ်သၞောတ် ဒဳမဝ်ကရေသဳ မပကင်ရင်ဍုင် အတိုင်သၞောဝ်ဥပဒေ၊ ကေုာံ အခေါင်ဗၠးၜးကောန်မၞိဟ်တအ်ရ၊၊ အတိုင်သၞောဝ်ဥပဒေ ကလေင်စဴဍုင်မိတိမ (Law of Return) မ္ဂး ကောန်ဂကူဂျူ နူကဵုဍုင်လဵု ဟွံဟီု ယဝ်ရ ကၠုင်မံင် ပ္ဍဲအေတ်သရေမ္ဂး ကလိဂွံ အခေါင်ကောန်ဍုင် ပေင်င်ရ၊၊[၁၇]နကဵု အလုံမွဲဂၠးတိဂှ် ၜိုန်ရ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူ မၞုံဒၟံင် နကဵုတၟအ်ကၠံ ဆညိညဓဝ်ကီုလေဝ် ပ္ဍဲအရာ ဒၞာဲဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဂကူဂျူတအ် ဓလီုလဝ်တုဲ ညးတအ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ဒၞာဲအဓိက မဆေင်ကဵု ပ္ဍဲကာလအတိက်ကီု သီုကဵု ပ္ဍဲအခိင်ခေတ်တၟိဏအ် မပ္တံကဵု ပရေင်ဒဿန [၁၈] ပရေင်ဒ္ဂေတ်လ္ၚတ် (ethics)၊ [၁၉] ပရေင်လိက်ပတ် (literature)၊[၂၀] ပရေင်ဍုင်ကွာန်(politics)၊[၂၀] ပရေင်ပိုန်ဒြပ် (business)[၂၀] ပါန်ကွတ် ကေုာံ ဓဇဲ၊ [၂၀] ဂဳတ၊ ကေုာံ လဝေင်ဇာတ်[၂၁] ကေုာံ ပရေင်ရုပ်ဒမျိုင်၊ ကွတ်ဂဥုဲ[၂၂][၂၃] ကေုာံ ပရေင်သိပ္ပံ ကေုာံ နဲပညာ (science and technology)[၂၀] သီုကဵု ပရေင်ကွေတ်ဓဝ်တှ်ေဘာသာတအ် ဒှ်တမ်ရ၊၊ ဂျူဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မချူသၠပတ်သမ္မာ[၂၄][၂၅] ညးမခၞံဗဒှ် ဘာသာခရေတ်ယာန်တမၠာ (Early Christianity)[၂၆] ကေုာံ လညာတ်ဘာသာညးတအ် ဓလီု စပ် ပ္ဍဲဘာသာအေတ်သလာမ်ကီုရ၊၊[၂၇] ပါဲနူဂှ်တုဲ ဂျူဂှ် ဒှ်မၞိဟ်အဓိက ပ္ဍဲအရာမဇၞော်မောဝ်ပတိုန် ဂကောံမၞိဟ် ရးပလိုတ်တအ်ကီုရ၊၊[၂၈][၂၉]

ဂျူဂှ် ညးဂှ်ရော?

ပလေဝ်ဒါန်

ဘာသာယူဍာ (ဝါ) ဘာသာဂျူ (Judaism) ဂှ် ဒှ်ဂကူ[၂][၃][၄][၃၀][၃၁][၃၂] [၁] ကွေတ်ဘာသာ ကေုာံ ပြဝေဏဳ (ယေန်သၞာင်)[၃၃][၃၄][၃၅] မဗၟံက်ထ္ၜး အင်္ဂလက်သန် မစၟတ်သမ္တီလဝ် နဒဒှ် ဂကူဂျူရ၊၊[၃၆][၃၇] ဗွဲမဂၠိုင်မ္ဂး ပ္ဍဲခေတ်တၟိဏအ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ဂကူဂျူဂှ် ဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵုဂကောံမၞိဟ်ပိရဲ၊၊ (၁) မၞိဟ်မကတဵုဒှ်မၞိဟ် ပ္ဍဲဂကောံသ္ၚိကၟိန်ဂျူ လျုင်ပတှ်ေ ဘာသာဂျူကီု ဟွံဂွံလျိုင်ပတှ်ေ ဘာသာဂျူကီု၊
(၂) ညးမၞုံကဵု တၞောဝ်ဗဳဇဂကူဂျူ(လဆောဝ်မ္ဂး တၞောဝ်ဗဳဇ မပိုတ်အာတအ်လေဝ် ပါလုပ်ကီု)
(၃) ညးဟွံမဲ ကုတၞောဝ်ဗဳဇဂကူဂျူ ဆဂး လျုင်ပတှ်ေကေတ် ဘာသာဂျူတအ် မဒှ်ရ၊၊[၃၈]

ပ္ဍဲကဵုဝင်မ္ဂး အတိုင်အခိုက်တြေံ စၟတ်သမ္တီကၠုင် ဂကူဂျူ နကဵုမဒုင်သဇိုင် ကုဟလခိစ် (halakhic) မဒှ်သၞောဝ်ဂကူဂျူ (Jewish Law) ရ၊၊ သၞောဝ်မစၟတ်သမ္တီ ညးဂှ် မဂွံဒှ် ဂကူဂျူဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု လိက်သၠပတ် သြရလ် တဝ်ရး Oral Torah မဒှ်သၞောဝ် မဓဇက်ချူလဝ် နူကဵုၜိုတ် သၞာံခရေတ် ၂၀၀ တေအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်တေအ် ညးတအ် ဒစဵုဒစး ညးဗြဴဂျူ မစှ်ေဒၞာဲ ကုဘာသာသအာင်တအ်ရ၊၊ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ကောန်ဇာတ် မတိတ်ကၠုင် နူကဵုအပါဘာသာသအာင်တအ်ဂှ် ဟွံဗက်စ ဘာသာဂျူ၊ လ္ၚောဝ်ကျာ်တၞဟ်ရ (Deuteronomy 7:1–5)၊၊ အတိုင်လိက် (Leviticus 24:10) မ္ဂး ကောန်ဇာတ် မကတဵုဒှ် နူကဵု မိ ဂကူဟေဗြေဝ် (ဂျူ)၊ အပါ ဂကူအဳဂျေပ်တအ်ဂှ် ဂွံစၟတ်သမ္တီ မၞိဟ်ပ္ဍဲ ဂကောံမၞိဟ်အေတ်သရေလ ရ၊၊ ပရေင်ပြံင်လှာဲ ဗီုမစၟတ်သမ္တီ ဂကူဂျူ ဂွံပြံင်လှာဲအာဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကၠာ ဟွံဂွံဒဴတိတ် နူအဳဂျေပ်တေအ်ရ၊၊ ဟိုတ်တုန် ညးဗြဴ ဂကူဂျူတအ် ဒးဒုင်ပလီုကောန်သမ္ဘာ ကုအဳဂျေပ်တအ်တုဲ ကလိဂွံကောန်ဇာတ်ရ၊၊ [၃၉] ညးလ္ၚဵုဟီု သၞောဝ်ဂှ် ဒးပလေဝ်ထောအ် ဟိုတ်နူ ညးဗြဴဂကူဂျူ ဒးဒုင်တံင်ဂြဲဏာ ကုကောန်ပၞာန်ရဝ်မ နဒဒှ်ဂၠုဲဍိက်ကာမတုဲ ညးတအ် ဒးသၠာဲထောအ် သၞောဝ်ဂှ် သွက်ကောန်ဇာတ် မကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵု အကာဲအရာဂှ်ရ၊၊[၄၀] တုဲပၠန် ဟိုတ်နူ ပရေင်ဒစဵုဒစး ဘာသာဂျူ ကတဵုဒှ်ကၠုင်လဝ် ပ္ဍဲအကြာ ၁၈-၁၉ ဗွဝ်ကၠံတုဲ သၞောဝ်တြေံ နူကဵုလိက်တြေံ ဟလခိစ် ဂှ် ပြံင်လှာဲထောအ် ဗီုမစၟတ်သမ္တီ ဂကူဂျူရ၊၊[၄၁]

အတိုင်လညာတ် အစာဝင် Shaye J. D. Cohen မ္ဂး ဟိုတ်မဂွံပြံင်လှာဲ ဗီုမစၟတ်သမ္တီ ဂကူဂျူဂှ် ဟိုတ်နူပရေင်ဖျေဟ်ဒၞာဲအိန်ထံင် ဂကူမထုဲနှဴတုဲ ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊ [၄၂]

ဝင်

ပလေဝ်ဒါန်

တမ်မူလ

ပလေဝ်ဒါန်
 
Map of Canaan

ပရူတမ်မူလ ဂကူဂျူ နူလဵုမကၠုင်ဂှ် ဂွံတီကၠးကၠး ဟွံလောဲသွာရ၊၊ ဝင်တမ်မူလဂျူဂှ် ဆက်စပ်ဒၟံင် ကုဝင်ကောန်မၞိဟ် အောန်အိုတ် မလောန်ကၠုင် ၜိုတ် ပိလ္ၚီ (၃၀၀၀) သၞာံတေအ်တုဲ ဒုင်သဇိုင် ကုသက်သဳဝင် လိက်မချူလဝ် နူခေတ်တြေံ နာနာသာ်တုဲ နူကဵုဂကူတြေံ ရးဗၟံက် ၜိုတ်(၁၀) ဘာသာတအ်တုဲ ပတိုန်ထ္ၜးဏာရ၊၊ နကဵု ပရေင်လ္ၚတ်ဂၠိုက်ဂၠာဲ ပုရဏဝိဇ္ဇာယာံ ပၠန်လေဝ် တၠပညာတအ် ဒုင်သဇိုင် ကုတဳအဝ်ရဳ မယိုက်စဂွံ ဗွဲမဂၠိုင်တအ်တုဲ ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပရူတမ်မူလ ဂကူဂျူရ၊၊ တၞောဝ်ဗဳဇ ကေုာံ ဝင်တမၠာ ဂကူဂျူဂှ် ဆက်စပ် ကိတ်ညဳဒၟံင် ကုသက်သဳ နူကဵု ပုရဏဝိဇျာန်၊ ဇဳဝဗေဒ ကေုာံ လိက်စၟတ်သမ္တီဝင်ဂမၠိုင် မပ္တံကဵု လိက်ဝင်သာသနာကီု သီုကဵု လိက်ဒဏ္ဍာရဳဂမၠိုင်ရ၊၊

တၞောဝ်ဗဳဇတမ်မူလ ဂကူဂျူဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု ဂကူ မဟီုအရေဝ် သေမိတိစ် (semitic-speaking tribes) နူကဵုခေတ်ပသဲတေအ် မကော်ခဴစ ဂကူအေဿရေလ (Israelites) ညးမပဒတဴ ပ္ဍဲဒၞာဲလ္ၚဵု ခေနာန် (Canaan) ပ္ဍဲအခိင် ကာလ ဂကောံဂကူ ကေုာံ ဨကရာဇ်ဍုင် (tribal and monarchic periods)ရ၊၊ [၄၃] ယၟုမ္ဂးဂျူ မကော်ဒၟံင် ခေတ်ပစ္စုပ္ပန်ဏအ်ဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု တၞောဝ်ဂကူအေဿရေလ လပါ်သၠုင်ကျာ ဍုင်ယူဍ (Kingdom of Judah)ရ၊၊ [၄၄][၄၅][၄၆][၄၇][၄၈][၄၉]ယူဍ ဟိုတ်နူအင်္ဂလိက် ပ္တိတ်ရမ်သာင်ဂျူတုဲ ဂကူမန်တအ်လေဝ် ကော်စဂျူကီုရ၊၊ ပ္ဍဲလိက်တြေံ မပ္တံကဵု သၠပတ်သမ္မာတအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဂကူယူဍ (ဝါ) မၞိဟ်ယူဍ ရ၊၊

အတိုင် လိက်သၠပတ်ဟေဗြေဝ်မ္ဂး တၞောဝ်ဗဳဇဂကူဂျူဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု အဖရာဟာန် (Abraham) ကောန်ညး ဣသက် (Isaac)၊ ကောန်ဣသက်ဂှ် ဒှ် ယာကုက် (Jacob)၊ က္ဍိုပ်သကိုပ် သၟတ်ဗြဴသာရာ (Sarah)၊ ရေဗေက်ခါ (Rebecca)၊ လေဟ် (Leah) ကေုာံ ရချေလ် (Rachel) ညးမပဒတဴဒၟံင် ပ္ဍဲခေနာန် (Canaan) မဒှ် ဍုင်အဳဂျေပ်ဂှ်ရ၊၊ တၞောဝ်ဂကူ ၁၂ ဂှ် ဟီုလဝ် ဒှ်ကောန်ဇာတ် ယာကုက် စှ်ၜါဂှ်ရ၊၊ ယာကုက် ကဵု ဂကောံသ္ၚိကၟိန်ညး ပြံင်အာမံင် ပ္ဍဲဍုင်အဳဂျေပ်တြေံ ကြဴနူ မဂွံဒုင်ဘိက် သွက်ဂွံပဒတဴ နကဵုအလဵုဇကု သၟိင်ပေရတ် (Pharaoh)ရ၊၊ ကြဴဂှ် တၞောဝ်ဒတောဝ်ဂှ် ဒးဒုင်ရပ် ပဍိက် အဳဂျေတ် စဵုကဵု စိုပ်အခိင် မဒဴတိတ် နူအဳဂျေပ် နကဵုသၟဝ်ပၠတရဴမောသေတ် (Moses)ရ၊၊ တိတ်နူ အဳဂျေပ်တုဲ ဂကူအေဿရေလတအ် သီကေတ် ခေနာန် နကဵုသၟဝ်ပၠတရဴ ညးမဆက်ဒုင်အာဲ မဝ်သေတ်၊ ယောရှဝါ (Joshua)၊၊ အတိုင်ဝင် နူလိက်သၠပတ်သမ္မာမ္ဂး ယောရှဝါ စုတိတုဲ ပရောဗက် သမုအေလ် (Samuel) စဝ်အဘိသေခ ကုသၟိင်သောလ်(Saul)၊ သၟိင်သောလ် ဟွံမဲတုဲ သၟိင်ဍာဝိတ် (David)၊ သၟိင်ဍာဝိတ် ဟွံမဲတုဲ သၟိင်သောလမဝ် (Solomon) ပ္ဍဲအခိင် သၟိင်သောလမဝ်၊၊ သၟိင်သောလမဝ် ဟွံမဲတုဲ ဍုင်အေဿရေလ ဒကးအာ ၜါကရေက်၊ ဍုင်အေဿရေလ ကဵု ဍုင်ယူဍ၊၊ ဍုင်ယူဍဂှ် ဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵုတၞောဝ်ဂကူ ယူဍ ကေုာံ တၞောဝ်ဂကူ ဗေန်ဂျမိန် (Tribe of Benjamin)၊ တၞောဝ်ဂကူ လေဝိ (Tribe of Levi) လေဝ် နွံညိညကီုရ၊၊ ဆဂး ဗွဲကြဴညိ တၞောဝ်ဂကူတအ်ဏအ် ပြံင်လုပ်မံင် ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေလ ရ၊၊[၅၀][၅၁]

အတိုင်လၟေင်ဝင် နူသၠပတ်သမ္မာ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် အစာပုရဏဝိဇ္ဇျာယာန် (archaeology) (အစာဝင်) ခေတ်တၟိတအ် တးပါဲ ဟွံဒုင်တဲ[၅၂]တုဲ နူဒဒှ်ဝင်ဂှ် သှ်ေၜက် တန်တဴဒၟံင် နဒဒှ် ဒဏ္ဍာရဳ ဂကူဂျူမွဲရ၊၊ အတိုင်အစာဝင် ပုရဏဝိဇ္ဇာယာန် တအ် မပတှ်ေကေတ်မ္ဂး ဂကူအေဿရေလ ကေုာံ ယေန်သၞာင်ညးတအ်ဂှ် ဗတိုက်သီကေတ် ဒေသဂှ် ဗွဲအနိက်အထက် ဟွံသေင်၊ လုပ်မံင် ပံင်နှဴ ကုဂကူခေနာန်တအ်တုဲ ယေန်သၞာင် (ဝါ) ဓဝ်ပတှ်ေ နူကဵု ကျာ်မၞုံဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဒှ်အာ ဓဝ်ပတှ်ေ ကျာ်မၞုံမွဲဇကုဓဝ် မကော်ဂး ယေဟဝ်/ယေဟဝ်ဝါ (Yahweh)၊၊ အခိုက်ဓဝ်ပတှ်ေ ယေဟဝ် မဒှ်ကျာ်ထာဝရ မွဲဇကုဓဝ်ဂှ် ဇၞော်ဗြေဝ်တိုန်တုဲ ကောံသၟဟ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ဂကူအေဿရေလမွဲတုဲ ပဒတဴဒၟံင် ပ္ဍဲခေနာန်ဂှ်ရ၊၊[၅၃][၅၄][၅၅]

အေဿရေလ နဒဒှ် ဂကူမွဲ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက် မလုပ်လၟိဟ်သက်သဳဝင်ဂှ် နူကဵု ဘဳသဳ အကြာ ၁၂၀၀ ကဵု ၁၀၀၀ ရ၊၊[၅၆] အတိုင်လိက်သၠပတ်သမ္မာ မဟီုလဝ် အခိင်ကၟိန်ဍုင်ၜါ မပံင်ကောံတုဲ ဒှ်အာ ဍုင်မွဲဂှ် ဟွံတီ ချိုတ်တ်ပၠိုတ်တ်ရ၊၊ [၅၇][၅၈][၅၉][၆၀][၆၁][၆၂][၆၃][၆၄][၆၅] နကဵုသက်သဳဝင် တၠပညာအစာဝင်တအ် မဒုင်လဝ်တဲပေင်င်ဂှ် ယၟုမ္ဂး ＂အေဿရေ＂ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်တၟအ် မေရ်နေပ်တး (Merneptah Stele)၊ လိက်တၟအ်ဂှ် ဒှ်လိက်တၟအ် နူကဵု သၞာံၜိုတ် ဘဳသဳ ၁၂၀၀[၅][၆] တုဲပၠန် ခေနာန်ဂှ် အစာဝင်ပုရဏဝိဇ္ဇျာန်တအ် စၟတ်သမ္တီ ဒုင်လဝ်တဲ ဒဒှ်ရ ကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲခေတ်ဗရိုတ်လဒေါဝ် (Middle Bronze Age)၊[၆၆][၆၇] ဆဂး ဍုင်အေဿရေလ ကဵု ဍုင်ယုဍ ၜါဏအ် အဝဵုသြဇာ ၜိုတ်ဂလိုင်လဵုမၞုံဂှ် ပရေင်ဒးပါ်ပါဲ ဟီုဂး ရေင်သကအ်နွံညိရ၊၊ ဆဂး အစာဝင်တအ် တုပ်စိုတ် ဒုင်တဲဂှ် ဍုင်အေဿရေလ ဂှ် နွံလဝ် နူၜိုတ် ဘဳသဳ ၉၀၀ တေအ်[၆၃][၆၄][၆၅] တုဲပၠန် ဍုင်ယုဍ (Kingdom of Judah) ဂှ် နွံလဝ် ပ္ဍဲၜိုတ် ဘဳသဳ ၇၀၀ ရ၊၊ [၆၈] တုဲပၠန် ညးဗွဲမဂၠိုင် ဒုင်တဲမွဲပၠန်ဂှ် ဍုင်အေဿရေလ ဒးဒုင်ပလီုဂှ် ၜိုတ် ဘဳသဳ ၇၂၀ ပ္ဍဲအခိင် ဍုင်ဂှ် ဒးဒုင်ဗတိုက် ကုအေန်ပါယာအသ်သဳရဳယာန်တၟိ (Neo-Assyrian Empire)ရ၊၊[၅၀]

ယၟု ဂျူ (Jew) ဂှ် တမ်မူလဍေဟ် ကၠုင်နူ အရေဝ်ရဝ်မာန် ယုဒေန် (Judean) မဂွံအဓိပ္ပါယ် မၞိဟ်နူကဵု ဍုင်ယုဍ၊၊[၆၉] နိရုတ္တိ ဝေါဟာရ ဗီုမပြံင်လှာဲ နူကဵု အေဿရေလ ဂွံဒှ်အာ ဂျူ ဂှ် ပ္ဍဲလိက်သၠပတ်သမ္မာတဝ်ရာန် (Torah)ဂှ် ဟွံဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊ ဆဂး ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက် (Book of Esther) မချူလဝ် နူကဵု ဘဳသဳ ၄ ဗွဝ်ကၠံဂှ် (4th century BCE)[၇၀]၊ လိက် Ketuvim၊ ပ္ဍဲတတိယဝက် လိက်တနက် (Tanakh)တအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲသၞာံဘဳသဳ ၅၈၇ ဂှ် သၟိင် နေဗုချဒ်နေသာ ဒုတိယ (Nebuchadnezzar II) မဒှ် သၟိင်အေန်ပါယာ ဗေဗဳလောန်တၟိ (Neo-Babylonian Empire) လုပ်ဗတိုက် သီကေတ် ဍုင်ယေရုသလေမ် (Jerusalem)တုဲ ပလီုထောအ် ဘာကျာ်ပထမ (First Temple)တုဲ ညးဍုင်ကွာန်အဓိက ဗွဲမဂၠိုင် ဒးဒုင်ရပ်ဏာရ၊၊[၇၁]

အတိုင်လိက် ဨဇရာ (Book of Ezra)မ္ဂး ကြဴနူ သၟိင်ဂကူဖာသဳယာန် သာဲရုသ် မဟာ (Cyrus the Great) လုပ်သီကေတ် ဍုင်ဗေဗဳလောန်တုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ဘဳသဳ ၅၃၈ ဂှ် ညးကဵုအခေါင် ကုဂကူဂျူတအ် ကလေင်စဴ ဍုင်ယုဍ ပၠန်ရ၊၊ [၇၂][၇၃] ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဒှ်အခိင်ပကင်ရင် နကဵုသၟိင်စဍုင် မၞုံယၟု (Zerubbabel) (ညးဂှ် ဒှ်မၞိဟ်တၞောဝ် သၟိင်ဍာဝိတ် မြဴသာ်ဝွံ ဟီုလဝ်)၊ လကျာ် ယောရှ (Joshua) မဒှ်လကျာ် မဆက်ကၠုင် နူကဵုလစှ်ေ ဘာကျာ်တြေံရ၊၊ ညးတအ် ကလေင်သြိုင် ဘာကျာ်တၟိ မကော်ဂး ဘာကျာ်ဒုတိယ ပ္ဍဲကဵုအခိင်အကြာ ဘဳသဳ ၅၂၁-၂၁၆ ရ၊၊[၇၂] ပ္ဍဲလိက်တိ (Cyrus Cylinder)ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ယၟုသၟိင်သာဲရုသ် ကေုာံ ပရူမကလေင်သြိုင်ခၞံ ဘာကျာ်၊ ကလေင်ပတိုန် မၞိဟ်ဇၞော် ညးမကလေင်စဴရ၊၊[၇၄] ဆဂး အစာဝင်လ္ၚဵုဟီု လိက်ဂှ် ချူလဝ် ပရူဗေဗဳလောန် ကေုာံ မေသဝ်ပဝ်တမဳယျာ၊ ဟွံချူလဝ် ပရူယုဍ ကေုာံ ယေရုသလေမ် ရ၊၊[၇၄] ပါမောက္ခ လေသတာ ဂြဗ္ဗေ (Professor Lester L. Grabbe) ဟီု လိက်ဂှ် ဒှ်လိက်အသံပါင်အမိင် သၟိင်သာဲရုသ် မဆေင် ကဵုယုဍ၊ ညးဆက်ဟီုပၠန်ဂှ် အစာဝင်ပုရဏဝိဇ္ဇျာန်တအ် စှ်ေစိုတ် အရာမကလေင်စဴဂှ် ဂကူဂျူ ဗွဲမဂၠိုင် ကလေင်စဴကၠုင် မွဲတဲဓဝ် ဟွံသေင်၊ ကလေင်စဴဒၟံင်သိုက်သိုက် မဂၠိုင်ကဵု သၞာံဗွဝ်စှ် ရ၊၊[၇၅]

ဍုင်ယုဍတြေံဂှ် ကတဵုဒှ်အာ နကဵု တွဵုရး အပ္ဍဲ အေန်ပါယာဖေရ်သဳ [၇၆] နကဵုပယျဵုတိဍာ် မွဲအခိင်ကဵုမွဲအခိင် ဟွံတုပ်ရ၊၊[၇၅] လၟိဟ်မၞိဟ် ပ္ဍဲဍုင်ယုဍဂှ်လေဝ် အောန်စှ်ေအာ ဗွဲမဇၞော်ကဵုဒြဟတ်ရ၊၊ အတိုင်မလ္ၚတ် ပုရဏဝိဇ္ဇျာယာန်မ္ဂး လၟိဟ်မၞိဟ် နွံၜိုတ် ၃၀၀၀ ပ္ဍဲအခိင်အကြာ ဘဳသဳ ၅ ကဵု ၄ ဗွဝ်ကၠံဂှ်ရ၊၊[၆၃]:308 ဒေသဂှ် ဒးဒုင်အုပ်ဓုပ်လဝ် နကဵု အဆေမေနိဒ် (Achaemenids) စဵုကဵု စိုပ်အခိင် အေန်ပါယာဂှ် ဒးဒုင်သရိုဟ်ပလီု ပ္ဍဲဘဳသဳ ၃၃၃ နကဵု သၟိင်ဇၞော် အာလေက်ဇြေန်ဒြာ (Alexander the Great)ရ၊၊ ဂျူတအ်လေဝ် ပ္ဍဲလက်ထက် တၞောဝ်သၟိင် ဟသ်မဝ်နေန် (Hasmonean dynasty) နူဘဳသဳ ၁၁၀ စဵုကဵု ၆၃ ဂှ် ကလိဂွံ အခေါင်ပရေင်ဍုင်ကွာန် ဗၠးၜးရ၊၊ တုဲပၠန် ပ္ဍဲလက်ထက် တၞောဝ်သၟိင် ဟေရဝ်ဒိန် (Herodian dynasty) အကြာသၞာံ ဘဳသဳ ၃၇ ကဵု ၆ ဂှ်လေဝ် ကလိဂွံ အခေါင်ပရေင်ဍုင်ကွာန် ဗၠးၜးကီုရ၊၊[၇၇] စတမ်နူ ဘာကျာ်ဒုတိယ မဒးဒုင်သရိုဟ်ပလီု ပ္ဍဲ အေဒဳ ၇၀ ဂှ်တုဲ ဂကူဂျူတအ် ပြးဇးအာရ၊၊[၇၈]

ပ္ဍဲတင်ဂၞင် မလ္ၚတ် တၞောဝ်ဗဳဇဂကူတအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဂကူဂျူ မပြးဇးဒၟံင် အလုံလိုက်တအ်ဂှ် နွံကဵု အာဲကၟာဲဗဳဇဂကူမၞိဟ် နူဒေသလဒေါဝ်ဗၟံက်တုဲ ပ္ဍဲဒေသလဒေါဝ်ဗၟံက်ဂှ်ပၠန် ဗဳဇညးတအ် ကြပ်ညောန် ကုဂကူဂေန်တိလေ (Gentile peoples) မဒှ်တၞောဝ်ဂကူ ဖေရ်တိလေ (Fertile Crescent)တအ်ရ၊၊ [၇၉][၈၀][၈၁] ပ္ဍဲတၞောဝ်ဗဳဇ ဂကောံဂကူဂျူနာနာတအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဒဒှ်ရ ဂျူတအ်ဂှ် တၞောဝ်ဂကူ မစောန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု ဇုဇဗဴလ သၞာံ ပန်လ္ၚီ မတုဲကၠုင်တေအ်ရ၊၊[၈၂] ၜိုန်ရ ညးတအ် ဒးဒကးပြးချာဲဒၟံင် ရေင်သကအ် အခိင်ဗွဲမလအ်လကီုလေဝ် ဂကောံမၞိဟ်ဂကူဂျူတအ် ဆက်ထိင်ဒဝ်လဝ် အာဲကၟာဲယေန်သၞာင် အခိုက်ကၞာ ကေုာံ အရေဝ်ဘာသာညးတအ် ဗွဲမခိုင်ကၠိုက်ဖိုဟ်ရ၊၊[၈၃]

ဗေဗဳလောန် ကေုာံ ရဝ်မ

ပလေဝ်ဒါန်

ကြဴနူ ဘာကျာ်ဒုတိယ မဒးဒုင်ပလီုတုဲ ဘာသာဂျူ ဒးဒုင်ဆောံလေင်အာ ဒၞာဲမပကောံ မွဲဂကောံ မွဲဂိုဏ်ရ၊၊[၈၄] ၜိုန်ဂှ်ကီုလေဝ် အရာအဓိက ပရေင်ဘာသာဂကူဂျူဂှ် သှ်ေၜက်ဒၟံင် အတိုင်တြေံရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်လက်ထက် အာလေက်ဇြေန်ဒြာ ဂှ် လၟိဟ်ဂကူဂျူ နွံဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊ ဝါဒဘာသာဂရိတ်ဂှ် ဆကဵုအန္တရာယ် ပ္ဍဲ (Diaspora) သၟးဟွံသေင် သီုကဵု ဍုင်အေဿရေလ ပ္ဍဲအခိင် ဗွဲမလအ်လကာဖာရ၊၊ ဗွဲမဂၠိုင်မ္ဂး တၠပညာတအ် စှ်ေစိုတ် ဘာသာဂျူ ဂကောံရဗ္ဗိနိစ် (Rabbinic Judaism) ဂှ် ဒးဒုင်ပနှဴ ကုဝါဒဘာသာဂရိတ် ဂၠိုင်ဗွဲမလောန်ဗၞတ်ရ၊၊

ဘာကျာ် ဟွံမဲရတုဲ ဂျူ မဟီုအရေဝ်ဂရိတ်တအ် ဟွံကလေင်ဂတးရံင် (ဝါ) ဟွံစၟဳစဴ ဒၞာဲဇကုတြေံ ပ္ဍဲဂျေရုသလေမ် ဗီုအခိင်ကၠာတေအ်ရ၊၊ ညးမရှ်ေသှ်ေဂျူတအ် နကဵုအရေဝ်ဘာသာမ္ဂး ပါ်အာ ၜါဂကောံ၊၊ မွဲဂကောံဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မဟီုအရေဝ် ဂရိတ်၊ တုဲ မွဲဂကောံဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မဟီုအရေဝ် ဟေဗြေဝ်/အာရာပ်ရ၊၊[၈၅] လိက်ဘာသာ ကေုာံ ဗီုလျုင်ပတှ်ေဘာသာ အကြာၜါဂကောံဂှ်လေဝ် တၞဟ်ခြာအာ ရေင်သကအ် တၟာဂလိုင်ရ၊၊[၈၅] ဂျူမနှဴဂရိတ် (Hellenized Judaism)တအ် ဆလအ် ဟွံလ္ၚတ်ဗှ် လိက်သမ္မာ (Oral Law)တုဲ ဂျူရဗ္ဗိနိစ် (Rabbinic Judaism) (ဗွဲတၟေင် မၞုံ ပ္ဍဲအေဿရေ ကေုာံ ဗဳဗေလောန်) ဝေင်ပါဲ ဘာသာဂရိတ် ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲကာလညးတအ် မချူလိက်ရ၊၊[၈၅] ဘာသာဂျူမနှဴဂရိတ် (Hellenized Judaism) ကၠေအ်ကၠာဲအာကဵု အခိုက်ကၞာ ယေန်သၞာင်ဂရိတ်-ရဝ်မ (Greco-Roman culture) တုဲ ကၠေအ်ကၠက်အာရ၊၊ ဂျူရဗ္ဗိနိစ်တအ် ဆက်သှ်ေအာဒၟံင် ပ္ဍဲဗေဗဳလောန် ဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊[၈၅]

စိုပ်ၜိုတ် ဗွဝ်ကၠံပထမဂှ် ဂကောံမၞိဟ်ဂျူ ပ္ဍဲဗေဗဳလောန် မဒှ်ဂျူ မစိုပ်အာ ဗေဗဳလောန် ကြဴနူဗေဗဳလောန် သီပလီုထောအ် ဍုင်ညးတအ်တုဲ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂၠိုင်တိုန်[၈၆] လၟိဟ်မၞိဟ် နွံၜိုတ် မွဲပြကောဋိကိုဋ်ဂှ် ဒှ်အာ ၜါပြကောဋိကိုဋ်ရ၊၊[၈၇] အကြာ ၜိုတ်သၞာံ အေဒဳ ၂၀၀ ကဵု ၅၀၀ ဂှ် နကဵုသဘာဝ လၟိဟ်မၞိဟ် မဂၠိုင်တိုန်ကီု သီုကဵု မၞိဟ်နူဍုင်အေဿရေလ ပြံင်လုပ်ကၠုင်ကီုတုဲ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂျူ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ပ္ဍဲဗေဗဳလောန်ဂှ် ဒှ်အာဒၞာဲ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂျူဂၠိုင်အိုတ် မွဲဂအုံ တြဴဂအုံရ၊၊[၈၇] ပ္ဍဲ ၁၃ ဗွဝ်ကၠံ အစာချူလိက် (Bar Hebraeus) ချူဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲကဵုဂၠးကဝ်ရဝ်မ (ဒၞာဲသၟဝ်အုပ်ဓုပ်ရဝ်မ)ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ် ဂကူဂျူ သီုဖအိုတ် နွံ 6,944,000 ရ၊၊[၈၈] ဆဂး လညာတ်ညးဂှ် အစာဝင်လ္ၚဵု ဟွံဒုင်တဲလေဝ် နွံကီုရ၊၊

ပြဝေဏဳ

ပလေဝ်ဒါန်

ကွေတ်ဘာသာ

ပလေဝ်ဒါန်

မၞိဟ်ဂကူဂျူ ကဵု ကွေတ်ဘာသာဂျူ ၜါဝွံ ဆက်စပ် တောဲဒွန်ဒၟံင် ဗွဲမကၟောန်ဓရောန်ရ၊၊ ပွမဒုင်ပတှ်ေကေတ် ကွေတ်ဘာသာဂျူဂှ် ဂွံဒှ်တုပ်ကဵု ညံင်ညးမၜံင် ပ္ဍဲမိမဂကူဂျူတအ်ကီုရ၊၊[၈၉] ၜိုန်ဂှ်လေဝ် မၞိဟ်မပြံင်လုပ် ဒုင်ကေတ် ကွေတ်ဘာသာဂျူ သီုကဵုမၞိဟ်မၞုံကဵု တၞောဝ်ဗဳဇဂျူတြေံတအ်ဟီု ညးတအ်ဂှ် ဒးဒုင်ပါ်ကဆံင် နဒဒှ် မၞိဟ်ကဆံင်ဒုတိယ နူကဵု မၞိဟ်မၜံင်လဝ် ပ္ဍဲဂကူဂျူတအ်ရ၊၊[၉၀] ညံင်ညးတၞဟ် ဂွံပြံင်လုပ် ဒုင်ကေတ် ကွေတ်ဘာသာဂျူဂှ် ညးတအ် ဟွံပ္တိတ်ဒြဟတ် ဟွံဗက်ဟီုတွဟ် စန်ဒက်ရ၊၊ ဗွဲမဂၠိုင် ကုကောန်ဇာတ် မကတဵုဒှ် နူမိမ မနှဴရဴတအ်ကဵု ကုညးမစှ်ေဒၞာဲ ဒက်အိန်ထံင် ကုဂျူတအ်သၟးရ ညးတအ် ပ္တိတ်ဒြဟတ် စန်ဒက်၊၊[၉၁]

လိက်သၠပတ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် ဒှ်လိက်မဆေင်ကဵု ကွေတ်ဘာသာညးတအ်ရ၊၊ လိက်တအ်ဂှ် တၞောဝ်ဝင်ဂကူဂျူ နူခေတ်တမၠာရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် လိက်သၠပတ်ဓမ္မတြေံ ပ္ဍဲဘာသာခရေတ်ယာန်ဂှ် ဒှ်လိက်သၠပတ်ညးတအ်ရ၊၊ လိက်သၠပတ်ဓမ္မတြေံဂှ် ဘာသာခရေတ်ယာန်ကီု သီုကဵု ဘာသာအေဿလာမ် စၟတ်သမ္တီလဝ် လိက်သၠပတ်ကျာ်ညးတအ်ကီုတုဲ ဘာသာပိဝွံ ညးကော်စ ဘာသာအဗရာဟေမ် (Abrahamic religions)ရ၊၊ ဘာသာဂျူဂှ် ကုညးမစ္ၜောဲစ္ၜော်တအ်ဂှ် ဟိုတ်မၞုံကဵု သီုဒ္ဂေတ်လၟေတ်မၞိဟ်ကီု သီုကဵု ဓဝ်ပတှ်ေဂှ်ရ ဘာသာဂျူဂှ် ဒှ်ဘာသာ မစ္ၜောဲစ္ၜော်မွဲ သၟးဟွံက သီုဒှ် ဒ္ဂေတ်လၟေတ်ဘဝ "way of life,"[၉၂]တုဲ ဂွံပါ်ကၠးကၠး အရာလဵု ဒှ်ဘာသာဂျူ၊ အရာလဵု ဒှ်ပြဝေဏဳဂျူဂှ် ဟွံလောဲသွာရ၊၊ အတိုင်လၟေင်ဝင် အခိင် ကေုာံ ဒၞာဲဒတန် တၞဟ်ခြာ မပ္တံကဵု ခေတ်ကာလဂရိတ်ခေတ်တြေံ မကော်ဂး ဟေလ်လေနိစ်[၉၃]၊ ပ္ဍဲယူရောပ် ကၠာ ကေုာံ ကြဴ နူခေတ်ပညာ[၉၄] ပ္ဍဲအေဿလာမ်သပိန် ကေုာံ ပဝ်တူဂြဳ၊[၉၅] ပ္ဍဲအဖရိကသၟဝ်ကျာ ကေုာံ လဒေါဝ်ဗမံက်[၉၅] ပ္ဍဲအိန္ဒိယ၊[၉၆] ပ္ဍဲဍုင်ကြုက်၊[၉၇] ဟွံသေင်မ္ဂး ပ္ဍဲကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန်၊[၉၈] ကေုာံ ပ္ဍဲအေဿရေ[၉၉] တအ်ဂှ်တုဲ ဘာသာဂျူဂှ် ပကဵု ညံင်ဂွံဖျေဟ်ကိုန်ဂစိုတ် အရာလဵုမဒှ် ဘာသာဂျူ ဟွံလောဲသွာရ၊၊ အရာလ္ၚဵု မဆေင်ကဵု ဘာသာဂျူတုဲ အရာလ္ၚဵု မပြံက်နှဴကၠုင် နူကဵုပွဳပွူညးတအ် မမံင်လဝ်ဂှ်ရ၊၊ [၁၀၀]

အရေဝ်ဘာသာ

ပလေဝ်ဒါန်
 
A page from Elia Levita's (right to left) Yiddish-Hebrew-Latin-German dictionary (1542) contains a list of nations, including an entry for Jew: ထာမ်ပလိက်:Lang-he, ထာမ်ပလိက်:Lang-yi, ဂျာမာန်: Jud, Latin: Iudaeus

အရေဝ်ဘာသာဟေဗြေဝ်ဂှ် ဒှ်အရေဝ်လိက် ဘာသာဂျူ (မကော်ခဴစ lashon ha-kodesh, "တဝဟ်ပါင်ကျာ်")၊ အရေဝ်မစကာ လိက်ဟေဗြေဝ်ဂၠိုင်အိုတ်ဂှ် ဒှ်လိက် မကော်ခဴစ တးနက် (Tanakh) မဒှ်လိက် မမင်မဲလဝ် အရေဝ်ဂကူဂျူတအ် နူကဵုဗွဝ်ကၠံ ဗွဲမဂၠိုင်တေအ်ရ၊၊ ၜိုတ် ဘဳသဳ ၅ ဗွဝ်ကၠံတေအ် ဂကူအာရမိစ် (Aramaic) မဒှ်ဂကူ တၞောဝ်ဗဳဇကြပ် စကာ အရေဝ်ဟေဗြေဝ် နဒဒှ် အရေဝ်မဟီုဂး ပ္ဍဲဂျူဒေဲ (Judea)ရ၊၊[၁၀၁] ၜိုတ် ဘဳသဳ ၃ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂျူလ္ၚဵုဂှ် ဟီုအရေဝ်ဂရိတ်၊[၁၀၂] ဂျူ ပ္ဍဲဗေဗဳလောန်ဂှ် ဟီုအရေဝ် ဟေဗြေဝ်၊ အရေဝ်အာရမိစ်၊၊ အရေဝ်ၜါဏအ်ဂှ် ဂျူမနွံ ပ္ဍဲအေဿရေလတအ်လေဝ် ဟီုဒၟံင်ကီု ပ္ဍဲအခိင်ဂှ်၊၊၊[နွံပၟိက် ဗၟံက်ထ္ၜးတင်နိဿဲ]

နကဵုဗွဝ်ကၠံ ဗွဲမဂၠိုင် ဂျူမပြးဇးဒၟံင် အလုံလိုက်မွဲတအ်ဂှ် စကာအရေဝ်ဒေသ (ဝါ) အရေဝ်အဓိက ပ္ဍဲဒၞာဲညးတအ် မပဒတဴဂှ်တုဲ ရမ္သာင်ညးတအ်လေဝ် ဓစေင်ဗၠေင်ဗက်အာကဵု အရေဝ်ဒေသတအ်ဂှ်ကီုရ၊၊ ဥပမာ အရေဝ် ယိဒ်ဒိရှ် (Yiddish) ဂှ် ဒှ်အရေဝ် ဂျူဒေဲအဝ်-ဂျာမာန် (Judæo-German language) မဒှ်အရေဝ် မပံင်နှဴ အကြာအရေဝ်ဂျူ ကဵု အရေဝ်ဂျာမန်၊ ဂျူမပဒတဴ ပ္ဍဲဒေသလဒေါဝ်ယူရောပ်တအ် မဟီုရ၊၊ ညံင်ရဴဂှ်ကီု အရေဝ် လာဒိနဝ် (Ladino) ဂှ် ဒှ်အရေဝ် ဂျူဒေဲအဝ်-သပိန် (Judæo-Spanish language) မဒှ်အရေဝ် မကတဵုဒှ်ကၠုင် နူဂကူဂျူ သေဖရ်ဒိ (Sephardi Jews) ညးမပဒတဴ ပ္ဍဲဒေသမုဟ်ၜဳ အဳဗေရိယာန် (Iberian peninsula)ရ၊၊ ပါဲနူဏအ်လေဝ် နွံတၟာဂလိုင်ဏီရ၊၊[၁၀၃]

လိက်ဘာသာဟေဗြေဝ်ဂှ် လုကဴ ပွိုင် ၁၆ ဗွဝ်ကၠံပြင်င် စကာကၠုင် နဒဒှ် လိက်မစကာ ပ္ဍဲဘာသာ ကေုာံ လိက်မချူလဝ် လိက်မဆေင်ကဵု ကွေတ်ဘာသာဂျူရ၊၊ ဆဂး အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် ဆမၞိဟ်ညိညဓဝ်ဟေင် စကာကၠုင် နဒဒှ် အရေဝ်မဟီု ရိုဟ်ဒဒှ်တ္ၚဲရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် ပ္ဍဲဂါထာလ္ၚောဝ်ကျာ်တအ် ကေုာံ လိက်ကျာ်ဟေင်ရ စကာကၠုင်တုဲ ပ္ဍဲလဟီုမၞိဟ်တအ် ရိုဟ်ဒဒှ်တ္ၚဲဂှ် စကာဒၟံင် အရေဝ်ဘာသာ မကြပ်ညောန် ကုညးတအ်ရ၊၊[၁၀၄] ညးမကလေင် ဂယိုင်ပတိုန် ညံင်အရေဝ်ဟေဗြေဝ် ဂွံကလေင်ဂျိုင်ကၠုင် နဒဒှ်အရေဝ် မဟီုရိုဟ်ဒဒှ်တ္ၚဲပၠန်ဂှ် ဒှ် အဳလဳဇာ ဗေန် ယေဟုဒါ (Eliezer ben Yehuda)ရ၊၊ ညးစိုပ်အာ ဍုင်ပါလေတ်သတာင် (လၟုဟ် မကော် အေဿရေ) ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၈၁ တေအ်ရ၊၊ ညးဗတောန်ကဵု ဂကူဂျူတအ် အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ်ရ၊၊ အရေဝ်ဂျူ (ဝါ) အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် စနူအခိင် တာန်နစ် (Tannaic times) (နူအေဒဳၜိုတ်၂၀၀) တေအ်ဂှ် နဒဒှ် အရေဝ်မဟီုဂးရိုဟ်တ္ၚဲမွဲဂှ် ကၠေအ်ကၠက်အာတုဲတုဲရ၊၊ [၁၀၁] လၟုဟ်မ္ဂး အရေဝ်ဟေဗြေဝ် ခေတ်တၟိဂှ် နဒဒှ် အရေဝ်မစကာဍုင်အေဿရေမွဲဂှ် ကလေင်ဂျိုင်တိုန်တုဲ တန်တဴဒၟံင်ပၠန်ရ၊၊ [၁၀၅]

ၜိုန်ရ အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် နဒဒှ် အရေဝ် မစကာဍုင်မွဲ သွက်ဂကူဂျူ ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေကီုလေဝ်၊ ဂျူအလုံဂၠးတိဂှ် ဟီုအရေဝ်ဟေဗြေဝ် ဟွံလေပ်ဏီရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အရေဝ်အင်္ဂလိက်ဂှ် စကာဒၟံင် နဒဒှ် အရေဝ် မဆက်စၠောအ် အကြာဂကူဂျူဂမၠိုင်ရ၊၊ [၁၀၆][၁၀၇][၁၀၈][၁၀၉][၁၁၀] ၜိုန်ရ ဂကူဂျူဂမၠိုင် လေပ်ကၠိုဟ် အရေဝ်ဘာသာဂျူ ၜိုတ်ကၠိုဟ်ခၠင် ဂွံဗှ်လိက်ကျာ် မချူလဝ် နကဵုဘာသာဂျူခေတ်တြေံ လေပ်ကီုလေဝ်၊ ဂျူဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် အရေဝ်အင်္ဂလိက်ဂှ် စကာဂၠိုင်ရ၊၊

အရေဝ်ဘာသာ ဂကူဂျူတအ် မဟီုဂၠိုင်အိုတ် ပိဘာသာ ပ္ဍဲခေတ်လၟုဟ်ဂှ် ဒှ်အရေဝ်ဟေဗြေဝ်၊ အရေဝ်အင်္ဂလိက် ကေုာံ အရေဝ်ရုရှာရ၊၊ ပါဲနူဂှ်တုဲ အရေဝ်ရဝ်မ၊ အရေဝ်ပြင်သေတ် ကေုာံ အရေဝ်သပိန်လေဝ် စကာဂၠိုင်ကွေဟ်ကီုရ၊၊[၁၀၃] ပ္ဍဲခေတ်ကိုပ်ကၠာတေအ် အရေဝ်ယိဒ်ဒိသ် မဒှ်အရေဝ်ဂျူ မပြံက်နှဴကဵုဂျာမနဳဂှ် ဂျူတအ် ဟီုဂၠိုင်အိုတ်ကီုလေဝ် [၁၁၁] ကြဴနူ ပၞာန်ဂၠးတိအလန်ဒုတိယ ဂျူမဒုင် ဂစိုတ်ပဠက်ဂကူ (ဒးဒုင်စံင်ယဇ်) ပ္ဍဲဂျာမနဳတုဲ အရေဝ် ဟေဗြေဝ်ခေတ်တၟိ မဒှ်အရေဝ် ဂကောံချဳဓရာင် သွက်ဗၠးၜးဂကူဂျူ မကော်ဂး ပရေင်ချဳဓရာင် ဇြာဲနာက် (Zionist movement) တအ်မစကာဂှ် ဒှ်ကၠုင် အရေဝ်ဂျူမွဲတုဲ အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် ဒှ်အာ အရေဝ်စကာဍုင် အေဿရေ ရ၊၊ ပ္ဍဲဒၞာဲလ္ၚဵု အရေဝ်မိ (ဝါ) အရေဝ်မစကာရိုဟ်တ္ၚဲ ဂကူဂျူတအ်ဂှ် တၞဟ်ခြာ နူအရေဝ်မၞိဟ်မစကာဂၠိုင် ပ္ဍဲဒၞာဲဒေသဍုင် ညးတအ် မပဒတဴဒၟံင်ရ၊၊ ဥပမာ ပ္ဍဲကွဳဗေက် (Quebec) ဂကူအရှကေန်ဇိစ် (Ashkenazic) ဗွဲမဂၠိုင်တအ် လွဳဗစ အရေဝ်အင်္ဂလိက် နဒဒှ်အရေဝ်မိကီုလေဝ် ဂကူဂျူ သေဖရ်ဒိစ် (Sephardic) တအ် စကာ အရေဝ်ပြင်သေတ် နဒဒှ် အရေဝ်အဓိကရ၊၊[၁၁၂][၁၁၃][၁၁၄] ညံင်ရဴသာ်ဂှ်ကီု ဂျူ ပ္ဍဲအဖရိကသၠုင်ကျာတအ်ဂှ် စၞးမဟီု အရေဝ်အဖရိကာန် ဂှ် ညးတအ် ဟီု အရေဝ်အင်္ဂလိက် ရ၊၊[၁၁၅] ဟိုတ်နူပဝ်လဇြဳ (ဝါ) ပရေင်ကၟာတ်လဒဵု သဵုဗိယေတ် ကေုာံ ဨကရာဇ်ဇာတအ်တုဲ ဂကူဂျူ မၞုံပ္ဍဲရုရှာဂှ် အရေဝ်ဘာသာယိဒိဒိစ် (အရေဝ်ဂျူမွဲဂကူ) ဂှ် ကၠေအ်အာတုဲ မၞိဟ်တအ် ဟီုအရေဝ်ရုရှာအိုတ်ရ၊၊ [၁၁၆][၁၁၇][၁၁၈] အခိင်လၟုဟ် ဂျူ မၞုံပ္ဍဲဍုင် မပါ်တိတ် နူကၟိန်ဍုင်ပံင်ကောံဆဵုဗိယေတ်တြေံ မပ္တံကဵု ဍုင်ယူကရိုင် (Ukraine)တအ်ဂှ် အရေဝ်ဒေသဂှ် ဟွံဟီုတုဲ ဟီုအရေဝ်ရုရှာအိုတ်ရ၊၊[၁၁၉][၁၂၀][၁၂၁][၁၂၂][၁၂၃] ၜိုန်ရ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူ ပ္ဍဲအဖရိကသၟဝ်ကျာဂှ် အောန်တဴကီုလေဝ် ဂျူ မၞုံပ္ဍဲဍုင်အလ်ဂေရိယျာ၊ မဝ်ရဝ်ကဝ်၊ တူနဳရှာ တအ်ဂှ် ဟွံဟီု အရေဝ် ညးဒေသ မပ္တံ အရေဝ်အာရာပ် ကေုာံ အရေဝ်ဗေရ်ဗေရ် (Berber)တအ်တုဲ ဟီု အရေဝ်ပြင်သေတ် ရ၊၊ ဒေသတအ်ဂှ် ကေင်ဒှ်လဝ် သၟဝ်ကဝ်လဝ်နဳပြင်သေတ်ရ၊၊[၁၂၄] [၁၂၅][၁၂၆][၁၂၇]

က္ဍိုပ်သကိုပ်

ပလေဝ်ဒါန်

ပ္ဍဲဂကောံဘာသာဂျူဂှ် က္ဍိုပ်သကိုပ်ဘာသာမွဲတၠ မဟီုတုဲ သီုဖအိုတ် ဗီုဏအ် ဟွံမဲကီု ပ္ဍဲကဵုဂကူလေဝ် မၞိဟ်မပၠတရဴဂကူ မၞုံကဵု က္ဍိုပ်သကိုပ်မွဲတၠဓဝ် ဟွံမဲကီုရ၊၊ [၁၂၈] ဆဂး ပ္ဍဲဂကောံဘာသာဂမၠိုင်ဂှ် မၞုံကဵု က္ဍိုပ်သကိုပ် ကဆံင်နာနာသာ် ကဆံင်ပွိုင်ဍုင်၊ ကဆံင်ဍုင် ကေုာံ ကဆံင်ဍုင်ဂမၠိုင် မပံင်တောဲ နွံရ၊၊[၁၂၉]

Israel

ပလေဝ်ဒါန်

အေဿရေ ဂှ် ဒှ်ဍုင် ကောန်ဂကူဂျူတုဲ ပၞောဝ်ဍုင်လတူဂၠးတိဏအ်ဂမၠိုင် ဍုင်အေဿရေမွဲဟေင် မဒှ်ဍုင် ဂကူဂျူ မဒှ်မၞိဟ်လပါ်ဂၠိုင်ရ၊၊[၁၃၀] ဍုင်အေဿရေဂှ် ဒက်ပ္တန်လဝ် နဒဒှ် ဍုင်ဗၠးၜး သၞောတ်ဒဳမဝ်ကရေသဳ မဒှ်ဍုင်ဂကူဂျူ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၈ ဂိတုမေ ၁၄ ဂှ်ရ၊၊[၁၃၁] ပ္ဍဲကၠတ်ထဝ် မကော်ခဴစ နကဵုဘာသာဟေဗြေဝ် ကၞေသ်သေတ် (Knesset) နွံအမာတ် စၞးညးဍုင်ကွာန် သီုဖအိုတ် ၁၂၀ တၠဂှ်[၁၃၂] အတိုင်သွဟ် သဘင်ရုဲမာဲ သၞာံ ၂၀၁၆ ဂှ်မ္ဂး အမာတ် ၁၄ တၠဂှ် ဒှ်မၞိဟ်စၞး နူကဵုဂကူအာရာပ် ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေ ရ၊၊ အမာတ်မၞိဟ်စၞးအာရာပ်တအ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် နူကဵုဗော်ပရေင်ဍုင်ကွာန်ဂကူအာရာပ် ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေဂှ်ရ၊၊ ပ္ဍဲနာဲဗစာဂမၠိုင် ပ္ဍဲရုင်ဗစာကၠတ်ထဝ် အေဿရေ (Supreme Court of Israel)ဂှ် မွဲတၠဂှ် ဒှ်မၞိဟ် နူဂကူအာရာပ်ကီုရ၊၊[၁၃၃]

ပ္ဍဲအေဿရေဂှ် အကြာသၞာံ ၁၉၄၈ ကဵု ၁၉၅၈ ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူ နူ ၈၀၀,၀၀၀ ဂှ် ဒှ်အာ ၜါပြကောဋိကိုဋ်ရ၊၊[၁၃၄] ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် ပ္ဍဲအေဿရေဂှ် ဂကူဂျူ နွံ ၇၅.၄% တုဲ နွံ ၆ ပြကောဋိကိုဋ်ရ၊၊[၁၃၅][၁၃၆] ကာလစဒက်ပ္တန် ဍုင်အေဿရေတေအ်ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူတအ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မပြံင်လုပ် နူမၞိဟ်မဟွံချိုတ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ မဒးဒုင်စံင်ယဇ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ပၞာန်ဂၠးတိအလန်ဒုတိယတအ်ရ၊၊[၁၃၇] ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေဂှ် ဂျူ အဳတဳအဝ်ပဳယျာ (Ethiopian Jews) လေဝ် နွံတၟာဂလိုင်ကီုရ၊၊ ညးတအ်ဂှ် ပြံင်လုပ် နကဵုက္ၜင်ကျာ နူကဵုအကြာ ကၞောတ်သၞာံ ၁၉၈၀တအ် ကဵု လပါ်စ သၞာံ ၁၉၉၀တအ်ရ၊၊[၁၃၈] အကြာ သၞာံ ၁၉၇၄ ကဵု ၁၉၇၉ ဂျူ ပြံင်လုပ်မံင် ပ္ဍဲအေဿရေ ဗဒါဲ ၂၂၇,၂၅၈ တၠရ၊၊ ၜိုတ်ကဝက်ဂှ် ဒှ်ဂျူ မကၠုင် နူကၟိန်ဍုင်ပံင်ကောံသဵုဗိယေတ် ရ၊၊[၁၃၉] ပ္ဍဲအခိင်အကြာဂှ် ဂျူ နူကဵု ယူရောပ်လပါ်ပလိုတ်၊ နူလတ်တေန်အမေရိက ကေုာံ အမေရိကသၟဝ်ကျာတအ်လေဝ် နွံဗွဲမဂၠိုင်ကီုရ၊၊ [၁၄၀]

ဂျူ နူဒေသတၞဟ် ဗီုကဵု ဂျူအိန္ဒိယ၊ ဂျူမဒြေပ်ဒဴ ဘဲစံင်ယဇ် ပၞာန်ဂျာမနဳတုဲ မစိုပ်အာ ဍုင်အမေရိကာန်၊ အာဂျေန်တဳနာ၊ အဝ်သတေလျာ၊ ချဳလဳ ကေုာံ အဖရိကသၠုင်ကျာတအ်လေဝ် ပြံင်လုပ် အေဿရေကီုရ၊၊ ဂျူမပြံင်လုပ် အေဿရေတုဲ ဗွဲကြဴ ဟိုတ်နူ အခက်အခုဲ ပရေင်ပိုန်ဒြပ် ကေုာံ ပြသၞာအကြာ ဂျူ-အာရပ် ပ္ဍဲအေဿရေဂှ်တုဲ ပြံင်တိတ် နူအေဿရေလေဝ် နွံကီုရ၊၊ ဂျူ မပြံင်တိတ် နူအေဿရေဂှ် ညးတအ်ကော်စ ယောရ်ဒိမ် (yordim ירידה) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ညးမဒဴတုဲ ကုညးမပြံင်လုပ်တအ်ဂှ် ညးတအ်ကော်စ Aliyah עליה မဂွံအဓိပ္ပါယ် ညးမစဴဌာန် ရ၊၊ [၁၄၁]

နိဿဲ

ပလေဝ်ဒါန်
  1. ↑ ၁.၀ ၁.၁ နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Jews-are-ethnoreligious-group
  2. ↑ ၂.၀ ၂.၁ M. Nicholson (2002). International Relations: A Concise Introduction. NYU Press. pp. 19–. ISBN 978-0-8147-5822-9"The Jews are a nation and were so before there was a Jewish state of Israel" နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid <ref> tag; name "Nicholson2002" defined multiple times with different content
  3. ↑ ၃.၀ ၃.၁ Jacob Neusner (1991).An Introduction to Judaism: A Textbook and Reader. Westminster John Knox Press. pp. 375–. ISBN 978-0-664-25348-6."That there is a Jewish nation can hardly be denied after the creation of the State of Israel" နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid <ref> tag; name "Neusner1991" defined multiple times with different content
  4. ↑ ၄.၀ ၄.၁ Alan Dowty (30 January 1998).The Jewish State: A Century Later, Updated With a New Preface. "Jews are a people, a nation (in the original sense of the word), an ethnos" နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid <ref> tag; name "Dowty1998" defined multiple times with different content
  5. ↑ ၅.၀ ၅.၁ K. L. Noll, Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion, A&C Black, 2012, rev.ed. pp.137ff.
  6. ↑ ၆.၀ ၆.၁ Thomas L. Thompson, Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources, BRILL, 2000 pp. 275–76: 'They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.'
  7. ↑ John Day, [In Search of Pre-Exilic Israel,] Bloomsbury Publishing, 2005 pp. 47.5 p.48:'In this sense, the emergence of ancient Israel is viewed not as the cause of the demise of Canaanite culture but as its upshot'.
  8. ↑ Day, pp. 31–33, p.57.n.33.
  9. ↑ Rainer Albertz, Israel in Exile: The History and Literature of the Sixth Century B.C.E. Society of Biblical Lit, 2003 pp. 45ff: 'Since the exilic era constitutes a gaping hole in the historical narrative of the Bible, historical reconstruction of this era faces almost insurmountable difficulties. Like the premonarchic period and the late Persian period, the exilic period, though set in the bright light of Ancient Near Eastern history, remains historically obscure. Since there are very few Israelite sources, the only recourse is to try to cast some light on this darkness from the history of the surrounding empires under whose dominion Israel came in this period.'
  10. ↑ * Marvin Perry (1 January 2012). Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1789. Cengage Learning, 87. ISBN 1-111-83720-1။  A Human Capital Interpretation of History."] pp. 18–19. August 2006. Accessed 21 November 2015. "The death toll of the Great Revolt against the Roman empire amounted to about 600,000 Jews, whereas the Bar Kokhba revolt in 135 caused the death of about 500,000 Jews. Massacres account for roughly 40 percent of the decrease of the Jewish population in Palestine. Moreover, some Jews migrated to Babylon after these revolts because of the worse economic conditions. After accounting for massacres and migrations, there is an additional 30 to 40 percent of the decrease in the Jewish population in Palestine (about 1–1.3 million Jews) to be explained" (p. 19).
    • Boyarin, Daniel, and Jonathan Boyarin. 2003. Diaspora: Generation and the Ground of Jewish Diaspora. p. 714 Archived ၂၀၂၀-၁၀-၁၁ at the Wayback Machine "...it is crucial to recognize that the Jewish conception of the Land of Israel is similar to the discourse of the Land of many (if not nearly all) "indigenous" peoples of the world. Somehow the Jews have managed to retain a sense of being rooted somewhere in the world through twenty centuries of exile from that someplace (organic metaphors are not out of place in this discourse, for they are used within the tradition itself). It is profoundly disturbing to hear Jewish attachment to the Land decried as regressive in the same discursive situations in which the attachment of native Americans or Australians to their particular rocks, trees, and deserts is celebrated as an organic connection to the Earth that "we" have lost" p. 714.
    • Cohen, Robin. 1997. Global Diasporas: An Introduction. p. 24 London: UCL Press. "...although the word Babylon often connotes captivity and oppression, a rereading of the Babylonian period of exile can thus be shown to demonstrate the development of a new creative energy in a challenging, pluralistic context outside the natal homeland. When the Romans destroyed the Second Temple in AD 70, it was Babylon that remained as the nerve- and brain-centre for Jewish life and thought...the crushing of the revolt of the Judaeans against the Romans and the destruction of the Second Temple by the Roman general Titus in AD 70 precisely confirmed the catastrophic tradition. Once again, Jews had been unable to sustain a national homeland and were scattered to the far corners of the world" (p. 24).
    • Johnson, Paul A History of the Jews "The Bar Kochba Revolt," (HarperPerennial, 1987) pp. 158–61.: Paul Johnson analyzes Cassius Dio's Roman History: Epitome of Book LXIX para. 13–14 (Dio's passage cited separately) among other sources: "Even if Dio's figures are somewhat exaggerated, the casualties amongst the population and the destruction inflicted on the country would have been considerable. According to Jerome, many Jews were also sold into slavery, so many, indeed, that the price of Jewish slaves at the slave market in Hebron sank drastically to a level no greater than that for a horse. The economic structure of the country was largely destroyed. The entire spiritual and economic life of the Palestinian Jews moved to Galilee. Jerusalem was now turned into a Roman colony with the official name Colonia Aelia Capitolina (Aelia after Hadrian's family name: P. Aelius Hadrianus; Capitolina after Jupiter Capitolinus). The Jews were forbidden on pain of death to set foot in the new Roman city. Aelia thus became a completely pagan city, no doubt with the corresponding public buildings and temples...We can...be certain that a statue of Hadrian was erected in the centre of Aelia, and this was tantamount in itself to a desecration of Jewish Jerusalem." p. 159.
    • Cassius Dio's Roman History: Epitome of Book LXIX para. 13–14: "13 At first the Romans took no account of them. Soon, however, all Judaea had been stirred up, and the Jews everywhere were showing signs of disturbance, were gathering together, and giving evidence of great hostility to the Romans, partly by secret and partly by overt acts; 2 many outside nations, too, were joining them through eagerness for gain, and the whole earth, one might almost say, was being stirred up over the matter. Then, indeed, Hadrian sent against them his best generals. First of these was Julius Severus, who was dispatched from Britain, where he was governor, against the Jews. 3 Severus did not venture to attack his opponents in the open at any one point, in view of their numbers and their desperation, but by intercepting small groups, thanks to the number of his soldiers and his under-officers, and by depriving them of food and shutting them up, he was able, rather slowly, to be sure, but with comparatively little danger, to crush, exhaust and exterminate them. Very few of them in fact survived. Fifty of their most important outposts and nine hundred and eighty-five of their most famous villages were razed to the ground. Five hundred and eighty thousand men were slain in the various raids and battles, and the number of those that perished by famine, disease and fire was past finding out. 2 Thus nearly the whole of Judaea was made desolate, a result of which the people had had forewarning before the war. For the tomb of Solomon, which the Jews regard as an object of veneration, fell to pieces of itself and collapsed, and many wolves and hyenas rushed howling into their cities. 3 Many Romans, moreover, perished in this war. Therefore Hadrian in writing to the senate did not employ the opening phrase commonly affected by the emperors, 'If you and our children are in health, it is well; I and the legions are in health'" (para. 13–14).
    • Safran, William. 2005. The Jewish Diaspora in a Comparative and Theoretical Perspective. Israel Studies 10 (1): 36.[dead link] "...diaspora referred to a very specific case—that of the exile of the Jews from the Holy Land and their dispersal throughout several parts of the globe. Diaspora [galut] connoted deracination, legal disabilities, oppression, and an often painful adjustment to a hostland whose hospitality was unreliable and ephemeral. It also connoted the existence on foreign soil of an expatriate community that considered its presence to be transitory. Meanwhile, it developed a set of institutions, social patterns, and ethnonational and/or religious symbols that held it together. These included the language, religion, values, social norms, and narratives of the homeland. Gradually, this community adjusted to the hostland environment and became itself a center of cultural creation. All the while, however, it continued to cultivate the idea of return to the homeland." (p. 36).
    • Sheffer, Gabriel. 2005. Is the Jewish Diaspora Unique? Reflections on the Diaspora's Current Situation. Israel Studies 10 (1): pp. 3–4. Archived ၂၀၂၀-၁၁-၃၀ at the Wayback Machine "...the Jewish nation, which from its very earliest days believed and claimed that it was the "chosen people," and hence unique. This attitude has further been buttressed by the equally traditional view, which is held not only by the Jews themselves, about the exceptional historical age of this diaspora, its singular traumatic experiences its singular ability to survive pogroms, exiles, and Holocaust, as well as its "special relations" with its ancient homeland, culminating in 1948 with the nation-state that the Jewish nation has established there... First, like many other members of established diasporas, the vast majority of Jews no longer regard themselves as being in Galut [exile] in their host countries.7 Perceptually, as well as actually, Jews permanently reside in host countries of their own free will, as a result of inertia, or as a result of problematic conditions prevailing in other hostlands, or in Israel. It means that the basic perception of many Jews about their existential situation in their hostlands has changed. Consequently, there is both a much greater self- and collective-legitimatization to refrain from making serious plans concerning "return" or actually "making Aliyah" [to emigrate, or "go up"] to Israel. This is one of the results of their wider, yet still rather problematic and sometimes painful acceptance by the societies and political systems in their host countries. It means that they, and to an extent their hosts, do not regard Jewish life within the framework of diasporic formations in these hostlands as something that they should be ashamed of, hide from others, or alter by returning to the old homeland" (p. 4).
    • Davies, William David (1 January 1984). The Cambridge History of Judaism: Volume 4, The Late Roman-Rabbinic Period. Cambridge University Press. ISBN 9780521772488။ “Although Dio's figure of 985 as the number of villages destroyed during the war seems hyperbolic, all Judaean villages, without exception, excavated thus far were razed following the Bar Kochba Revolt. This evidence supports the impression of total regional destruction following the war. Historical sources note the vast number of captives sold into slavery in Palestine and shipped abroad. ... The Judaean Jewish community never recovered from the Bar Kochba war. In its wake, Jews no longer formed the majority in Palestine, and the Jewish center moved to the Galilee. Jews were also subjected to a series of religious edicts promulgated by Hadrian that were designed to uproot the nationalistic elements with the Judaean Jewish community, these proclamations remained in effect until Hadrian's death in 138. An additional, more lasting punitive measure taken by the Romans involved expunging Judaea from the provincial name, changing it from Provincia Judaea to Provincia Syria Palestina. Although such name changes occurred elsewhere, never before or after was a nation's name expunged as the result of rebellion.” 
    • Dalit Rom-Shiloni, Exclusive Inclusivity: Identity Conflicts Between the Exiles and the People who Remained (6th–5th Centuries BCE), A&C Black, 2013 p. xv n.3: 'it is argued that biblical texts of the Neo-Babylonian and the early Persian periods show a fierce adversarial relationship(s) between the Judean groups. We find no expressions of sympathy to the deported community for its dislocation, no empathic expressions towards the People Who Remained under Babylonian subjugation in Judah. The opposite is apparent: hostile, denigrating, and denunciating language characterizes the relationships between resident and exiled Judeans throughout the sixth and fifth centuries.' (p. xvii)
  11. ↑ The Jewish Population of the World (2014)|work = Jewish Virtual Library|access-date = 30 June 2015}}, based on {{cite book|title = American Jewish Year Book|publisher = American Jewish Committee
  12. ↑ Holocaust| Basic questions about the Holocaust Archived ၂၀၁၉-၀၉-၁၇ at the Wayback Machine,www.projetaladin.org Retrieved 10 November 2015
  13. ↑ နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named JDB
  14. ↑ http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4291987,00.html%7Ctitle= Jews make up only 0.2% of mankind|publisher=ynetnews|date=October 2012
  15. ↑ The exact world Jewish population, however, is difficult to measure. In addition to issues with census methodology, disputes among proponents of halakhic, secular, political, and ancestral identification factors regarding who is a Jew may affect the figure considerably depending on the source.
  16. ↑ http://www.haaretz.com/hasen/spages/903585.html%7Carchiveurl=https://web.archive.org/web/20090319024731/http://www.haaretz.com/hasen/spages/903585.html[permanent dead link] |archive-date=19 March 2009|title=Jewish Agency: 13.2 million Jews worldwide on eve of Rosh Hashanah, 5768 |access-date=24 January 2009 |last=Pfeffer |first=Anshel |date=12 September 2007 |newspaper=Haaretz
  17. ↑ A 1970 amendment to Israel's Law of Return defines "Jew" as "a person who was born of a Jewish mother or has become converted to Judaism and who is not a member of another religion."
  18. ↑ Maimonides – Internet Encyclopedia of Philosophy. utm.edu. Retrieved on 26 August 2015။
  19. ↑ Sekine, Seizō. A Comparative Study of the Origins of Ethical Thought: Hellenism and Hebraism. Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 2005. Print.
  20. ↑ ၂၀.၀ ၂၀.၁ ၂၀.၂ ၂၀.၃ ၂၀.၄ Jonathan Daly (19 December 2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization. A&C Black, 21–. ISBN 978-1-4411-1851-6။ "Upon the foundation of Judaism, two civilizations centered on monotheistic religion emerged, Christianity and Islam. To these civilizations, the Jews added a leaven of astonishing creativity in business, medicine, letters, science, the arts, and a variety of other leadership roles."
  21. ↑ "Broadway Musicals: A Jewish Legacy". DC Theatre Scene
  22. ↑ Roni Caryn Rabin Exhibition Traces the emergence of Jews as medical innovators, The New York Times (14 May 2012). Accessed 16 August 2015.
  23. ↑ Shatzmiller, Joseph. Doctors to Princes and Paupers: Jews, Medicine, and Medieval Society. Berkeley: U of California, 1995. Print.
  24. ↑ Max I. Dimont (1 June 2004). Jews, God, and History. Penguin Publishing Group, 102–. ISBN 978-1-101-14225-7။ "During the subsequent five hundred years, under Persian, Greek and Roman domination, the Jews wrote, revised, admitted and canonized all the books now comprising the Jewish Old Testament"
  25. ↑ Julie Galambush (14 June 2011). The Reluctant Parting: How the New Testament's Jewish Writers Created a Christian Book. HarperCollins, 3–. ISBN 978-0-06-210475-5။ "The fact that Jesus and his followers who wrote the New Testament were first-century Jews, then, produces as many questions as it does answers concerning their experiences, beliefs, and practices"
  26. ↑ (28 June 1996) Early Christian Thought in Its Jewish Context. Cambridge University Press, 20–. ISBN 978-0-521-46285-3။ "Early Christianity began as a Jewish movement in first-century Palestine"
  27. ↑ Dr. Andrea C. Paterson (21 May 2009). Three Monotheistic Faiths – Judaism, Christianity, Islam: An Analysis and Brief History. AuthorHouse, 41–. ISBN 978-1-4520-3049-4။ "Judaism also contributed to the religion of Islam for Islam derives its ideas of holy text, the Qur'an, ultimately from Judaism. The dietary and legal codes of Islam are based on those of Judaism. The basic design of the mosque, the Islamic house of worship, comes from that of the early synagogues. The communal prayer services of Islam and their devotional routines resembles those of Judaism."
  28. ↑ Cambridge University Historical Series, An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects, p.40: Hebraism, like Hellenism, has been an all-important factor in the development of Western Civilization; Judaism, as the precursor of Christianity, has indirectly had had much to do with shaping the ideals and morality of western nations since the christian era.
  29. ↑ Role of Judaism in Western culture and civilization, "Judaism has played a significant role in the development of Western culture because of its unique relationship with Christianity, the dominant religious force in the West". Judaism at Encyclopædia Britannica
  30. ↑ Brandeis, Louis (25 April 1915). The Jewish Problem: How To Solve It. University of Louisville School of Law. Retrieved on 2 April 2012။ “Jews are a distinctive nationality of which every Jew, whatever his country, his station or shade of belief, is necessarily a member”
  31. ↑ [First published 1874] (14 October 2002) A History of the Jewish Nation: From the Earliest Times to the Present Day. Gorgias Press. ISBN 978-1-931956-69-7. OCLC 51578088။ 2 April 2012 တင်နိဿဲဏအ် ကလေင်စၟဳစၟတ်တုဲ။ 
  32. ↑ Einstein, Albert (21 June 1921). How I Became a Zionist. Einstein Papers Project. Princeton University Press. Retrieved on 5 April 2012။ “The Jewish nation is a living fact”
  33. ↑ (2012) Jewish Secularity: The Search for Roots and the Challenges of Relevant Meaning. University Press of America, 1–. ISBN 978-0-7618-5793-8။ : "Judaism is a culture and a civilization which embraces the secular as well"
  34. ↑ Seth Daniel Kunin (8 February 2000). Themes and Issues in Judaism. A&C Black, 1–. ISBN 978-0-304-33758-3။ : Although culture - and Judaism is a culture (or cultures) as well as religion - can be subdivided into different analytical categories..."
  35. ↑ Paul R. Mendes-Flohr (1991). Divided Passions: Jewish Intellectuals and the Experience of Modernity. Wayne State University Press, 421–. ISBN 0-8143-2030-9။ : "Although Judaism is a culture - or rather has a culture - it is eminently more than a culture"
  36. ↑ What Makes a Jew Jewish?. Chabad.org. Retrieved on 2 October 2013။
  37. ↑ Weiner, Rebecca (2007). Who is a Jew?. Jewish Virtual Library. Retrieved on 6 October 2007။
  38. ↑ Fowler, Jeaneane D. (1997). World Religions: An Introduction for Students. Sussex Academic Press, 7. ISBN 1-898723-48-6။ 
  39. ↑ နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Klein2016
  40. ↑ Robin May Schott (25 October 2010). Birth, Death, and Femininity: Philosophies of Embodiment. Indiana University Press, 67–. ISBN 0-253-00482-9။ 
  41. ↑ Dosick (2007), pp. 56–57.
  42. ↑ {{Shaye J.D. Cohen|year=1999|title=The Beginnings of Jewishness|publisher=U. California Press|pages=305–06|isbn=0-585-24643-2
  43. ↑ Legacy: A Genetic History of the Jewish People |last=Ostrer |first=Harry |publisher=Oxford University Press |year=2012 |isbn=978-0195379617 |publication-date=8 May 2012
  44. ↑ Ann E. Killebrew, Biblical Peoples and Ethnicity. An Archaeological Study of Egyptians, Canaanites, Philistines and Early Israel 1300–1100 B.C.E. (Archaeology and Biblical Studies), Society of Biblical Literature, 2005
  45. ↑ Simon Schama, The Story of the Jews: Finding the Words 1000 BC–1492 AD|url=https://books.google.com/books?id=sHIpAgAAQBAJ%7Cdate=18[permanent dead link] March 2014|publisher=HarperCollins|isbn=978-0-06-233944-7
  46. ↑ * "In the broader sense of the term, a Jew is any person belonging to the worldwide group that constitutes, through descent or conversion, a continuation of the ancient Jewish people, who were themselves the descendants of the Hebrews of the Old Testament."
    • "The Jewish people as a whole, initially called Hebrews (ʿIvrim), were known as Israelites (Yisreʾelim) from the time of their entrance into the Holy Land to the end of the Babylonian Exile (538 BC)."
    Jew at Encyclopædia Britannica
  47. ↑ Ostrer, Harry (19 April 2012). Legacy: A Genetic History of the Jewish People. Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-970205-3။ 
  48. ↑ Brenner, Michael (13 June 2010). A Short History of the Jews. Princeton University Press. ISBN 0-691-14351-X။ 
  49. ↑ Adams, Hannah (1840). The History of the Jews: From the Destruction of Jerusalem to the Present Time. London Society House။ 
  50. ↑ ၅၀.၀ ၅၀.၁ Broshi, Maguen (2001). Bread, Wine, Walls and Scrolls. Bloomsbury Publishing, 174. ISBN 1-84127-201-9။ 
  51. ↑ Israelite Refugees Found High Office in Kingdom of Judah, Seals Found in Jerusalem Show
  52. ↑ Dever, William (2001). What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It?. Eerdmans, 98–99. ISBN 3-927120-37-5။ “After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.” 
  53. ↑ Tubb, 1998. pp. 13–14
  54. ↑ Mark Smith in "The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel" states "Despite the long regnant model that the Canaanites and Israelites were people of fundamentally different culture, archaeological data now casts doubt on this view. The material culture of the region exhibits numerous common points between Israelites and Canaanites in the Iron I period (c. 1200–1000 BCE). The record would suggest that the Israelite culture largely overlapped with and derived from Canaanite culture... In short, Israelite culture was largely Canaanite in nature. Given the information available, one cannot maintain a radical cultural separation between Canaanites and Israelites for the Iron I period." (pp. 6–7). Smith, Mark (2002) "The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel" (Eerdman's)
  55. ↑ Rendsberg, Gary (2008). "Israel without the Bible". In Frederick E. Greenspahn. The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. NYU Press, pp. 3–5
  56. ↑ (2012) Western civilization, 8th, Australia: Wadsworth/Cengage Learning, 33. ISBN 9780495913245။ “What is generally agreed, however, is that between 1200 and 1000 B.C.E., the Israelites emerged as a distinct group of people, possibly united into tribes or a league of tribes” 
  57. ↑ For a bibliography of scholars who doubt anything like the period of the Judges ever occurred, see John C. Yoder (1 May 2015). Power and Politics in the Book of Judges: Men and Women of Valor. FORTRESS Press, 5. ISBN 978-1-4514-9642-0။ 
  58. ↑ Marc Zvi Brettler (2002). The Book of Judges. Psychology Press, 107. ISBN 978-0-415-16216-6။ 
  59. ↑ Thomas L. Thompson (1 January 2000). Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources. BRILL, 96. ISBN 90-04-11943-4။ 
  60. ↑ (2016) History, Archaeology and The Bible Forty Years After "Historicity": Changing Perspectives. Routledge, 4. ISBN 978-1-317-42815-2။ 
  61. ↑ Philip R. Davies (1995). In Search of "Ancient Israel": A Study in Biblical Origins. A&C Black, 26. ISBN 978-1-85075-737-5။ 
  62. ↑ (2014) "The History of Israel in the Biblical Period", The Jewish Study Bible, 2nd (in en), Oxford University Press. ISBN 9780199978465။ 
  63. ↑ ၆၃.၀ ၆၃.၁ ၆၃.၂ (2001) The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories, 1st Touchstone, New York: Simon & Schuster. ISBN 0-684-86912-8။ 
  64. ↑ ၆၄.၀ ၆၄.၁ Kuhrt, Amiele (1995). The Ancient Near East. Routledge, 438. ISBN 978-0415167628။ 
  65. ↑ ၆၅.၀ ၆၅.၁ David, King of Judah (Not Israel). The Bible and Interpretation (July 2014).
  66. ↑ Jonathan M Golden,Ancient Canaan and Israel: An Introduction, OUP USA, 2009 pp. 3–4.
  67. ↑ (1998) The Israelites in History and Tradition. Westminster John Knox Press, 35. ISBN 9780664227272။ 
  68. ↑ The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995 Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734-733, are the earliest published to date."
  69. ↑ Julia Phillips Berger (2006). Teaching Jewish History. Behrman House, Inc, 41. ISBN 9780867051834။ 
  70. ↑ The people and the faith of the Bible by André Chouraqui, Univ of Massachusetts Press, 1975, p. 43 [၁]
  71. ↑ The Hebrews: A Learning Module from Washington State University, © Richard Hooker, reprinted by permission by the Jewish Virtual Library under The Babylonian Exile
  72. ↑ ၇၂.၀ ၇၂.၁ Second Temple Period (538 BCE. to 70 CE) Persian Rule. Biu.ac.il. Retrieved on 15 March 2014။
  73. ↑ Harper's Bible Dictionary, ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p.103
  74. ↑ ၇၄.၀ ၇၄.၁ Becking, Bob (2006). ""We All Returned as One!": Critical Notes on the Myth of the Mass Return", Judah and the Judeans in the Persian Period. Winona Lake, IN: Eisenbrauns, 8. ISBN 978-1-57506-104-7။ 
  75. ↑ ၇၅.၀ ၇၅.၁ Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud - A History of the Persian Province of Judah v. 1. T & T Clark, 355. ISBN 978-0567089984။ 
  76. ↑ Yehud being the Aramaic equivalent of the Hebrew Yehuda, or "Judah", and "medinata" the word for province
  77. ↑ (31 January 2013) The Oxford Handbook of the State in the Ancient Near East and Mediterranean. OUP USA, 184–187. ISBN 978-0-19-518831-8။ 
  78. ↑ Johnson (1987), p. 82.
  79. ↑ Jared Diamond (1993). Who are the Jews?. Archived from the original on 21 July 2011။ Retrieved on 8 November 2010။ Natural History 102:11 (November 1993): 12–19.
  80. ↑ "Jewish and Middle Eastern non-Jewish populations share a common pool of Y-chromosome biallelic haplotypes" (June 2000). Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 97 (12): 6769–74. doi:10.1073/pnas.100115997. PMID 10801975. PMC:18733. Bibcode: 2000PNAS...97.6769H. Retrieved on 11 October 2012. 
  81. ↑ Wade၊ Nicholas။ "Y Chromosome Bears Witness to Story of the Jewish Diaspora"၊ 9 May 2000။ 10 October 2012 တင်နိဿဲဏအ် စၟဳစၟတ်တုဲ။ 
  82. ↑ Balter, Michael (3 June 2010). "Tracing the Roots of Jewishness". 
  83. ↑ (2006) Genes, Behavior, and the Social Environment:: Moving Beyond the Nature ...By Committee on Assessing Interactions Among Social, Behavioral, and Genetic Factors in Health, Board on Health Sciences Policy, Institute of Medicine, Lyla M. Hernandez P:100 (in en). National Academies Press. ISBN 9780309101967။ 
  84. ↑ Jodi Magness (2011). "Sectarianism before and after 70 CE". In Daniel R. Schwartz; Zeev Weiss (eds.). Was 70 CE a Watershed in Jewish History?: On Jews and Judaism before and after the Destruction of the Second Temple. BRILL. ISBN 9789004217447.
  85. ↑ ၈၅.၀ ၈၅.၁ ၈၅.၂ ၈၅.၃ Mark Avrum Ehrlich, ed. (2009). Encyclopedia of the Jewish Diaspora: Origins, Experiences, and Culture, Volume 1. ABC-CLIO. ISBN 9781851098736.
  86. ↑ מרדכי וורמברנד ובצלאל ס רותת "עם ישראל – תולדות 4000 שנה – מימי האבות ועד חוזה השלום", ע"מ 95. (Translation: Mordechai Vermebrand and Betzalel S. Ruth – "The People of Israel – the history of 4000 years – from the days of the Forefathers to the Peace Treaty", 1981, p. 95)
  87. ↑ ၈၇.၀ ၈၇.၁ Dr. Solomon Gryazel, "History of the Jews – From the destruction of Judah in 586 BC to the present Arab Israeli conflict", p. 137
  88. ↑ GOODMAN, MARTIN (26 February 2010). "Secta and natio". The Times Literary Supplement. Docs.google.com. Retrieved 2 October 2013.
  89. ↑ BBC Religions/Converting to Judaism: "A person who converts to Judaism becomes a Jew in every sense of the word, and is just as Jewish as someone born into Judaism.". Bbc.co.uk. Retrieved on 2 October 2013။
  90. ↑ Are Converts Treated as Second Class?. InterfaithFamily. Archived from the original on 2020-08-08။ Retrieved on 2019-03-16။
  91. ↑ Paul Golin: The Complicated Relationship Between Intermarriage and Jewish Conversion. Huffingtonpost.com. Retrieved on 2 October 2013။
  92. ↑ Neusner (1991) p. 64
  93. ↑ Patai, Raphael [1977] (1996). The Jewish Mind. Detroit: Wayne State University Press, 7. ISBN 0-8143-2651-X။ 
  94. ↑ Johnson, Lonnie R. (1996). Central Europe: Enemies, Neighbors, Friends. Oxford: Oxford University Press, 145. ISBN 0-19-510071-9။ 
  95. ↑ ၉၅.၀ ၉၅.၁ Sharot (1997), pp. 29–30.
  96. ↑ Sharot (1997), pp. 42–43.
  97. ↑ Sharot (1997), p. 42.
  98. ↑ Fishman, Sylvia Barack (2000). Jewish Life and American Culture. Albany, N.Y.: State University of New York Press, 38. ISBN 0-7914-4546-1။ 
  99. ↑ Kimmerling, Baruch (1996). The Israeli State and Society: Boundaries and Frontiers. Albany, N.Y.: State University of New York Press, 169. ISBN 0-88706-849-9။ 
  100. ↑ Lowenstein, Steven M. (2000). The Jewish Cultural Tapestry: International Jewish Folk Traditions. Oxford: Oxford University Press, 228. ISBN 0-19-513425-7။ 
  101. ↑ ၁၀၁.၀ ၁၀၁.၁ Grintz, Jehoshua M. (March 1960). "Hebrew as the Spoken and Written Language in the Last Days of the Second Temple". Journal of Biblical Literature 79 (1): 32–47. The Society of Biblical Literature. doi:10.2307/3264497. 
  102. ↑ Feldman (2006), p. 54.
  103. ↑ ၁၀၃.၀ ၁၀၃.၁ နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Languages
  104. ↑ "The Use Of Hebrew In Palestine 1800–1822" (1972). Journal of Semitic Studies 17 (2): 237–52. doi:10.1093/jss/17.2.237. 
  105. ↑ Israel and the United States: Friends, Partners, Allies. Embassy of Israel in Washington, D.C.. Archived from the original on 13 October 2011။ Retrieved on 2 April 2012။
  106. ↑ Nava Nevo (2001). International Handbook of Jewish Education. Springer, 428. ISBN 9789400703544။ “In contrast to other peoples who are masters of their national languages, Hebrew is not the 'common possession' of all Jewish people, and it mainly—if not exclusively—lives and breathes in Israel.... Although there are oases of Hebrew in certain schools, it has not become the Jewish lingua franca and English is rapidly taking its place as the Jewish people's language of communication. Even Hebrew-speaking Israeli representatives tend to use English in their public appearances at international Jewish conventions.” 
  107. ↑ Chaya Herman (2006). Prophets and Profits: Managerialism and the Restructuring of Jewish Schools in South Africa. HSRC Press, 121. ISBN 9780796921147။ “It is English rather than Hebrew that emerged as the lingua franca of the Jews towards the late 20th century.... This phenomenon occurred despite efforts to make Hebrew a language of communication, and despite the fact that the teaching of Hebrew was considered the raison d'être of the Jewish day schools and the 'nerve center' of Jewish learning.” 
  108. ↑ Elana Shohamy (2010). Negotiating Language Policy in Schools: Educators as Policymakers. Routledge, 185. ISBN 9781135146214။ “This priority given to English is related to the special relationship between Israel and the United States, and the current status of English as a lingua franca for Jews worldwide.” 
  109. ↑ Elan Ezrachi (2012). Dynamic Belonging: Contemporary Jewish Collective Identities. Bergahn Books, 214. ISBN 9780857452580။ “As Stephen P. Cohen observes: 'English is the language of Jewish universal discourse.'” 
  110. ↑ Jewish Languages – How Do We Talk To Each Other?. Jewish Agency. Archived from the original on 7 March 2014။ Retrieved on 5 April 2014။ “Only a minority of the Jewish people today can actually speak Hebrew. In order for a Jew from one country to talk to another who speaks a different language, it is more common to use English than Hebrew.”
  111. ↑ Hebrew, Aramaic and the rise of Yiddish. D. Katz. (1985) Readings in the sociology of Jewish languages'
  112. ↑ Quebec Sephardim Make Breakthroughs – Forward.com. forward.com. Retrieved on 12 March 2015။
  113. ↑ Edna Aizenberg (2012). Contemporary Sephardic Identity in the Americas: An Interdisciplinary Approach, xxii. ISBN 9780815651659။ 
  114. ↑ Gerald Tulchinsky (2008). Canada's Jews: A People's Journey, 447–49. ISBN 9780802093868။ 
  115. ↑ Jessica Piombo (3 August 2009). Institutions, Ethnicity, and Political Mobilization in South Africa. Palgrave Macmillan, 51. ISBN 9780230623828။ 
  116. ↑ Andrew Noble Koss (dissertation) (2010). "World War I and the Remaking of Jewish Vilna, 1914–1918": 30–31. Stanford University. 
  117. ↑ Paul Wexler (2006). "Chapter 38: Evaluating Soviet Yiddish Language Policy Between 1917–1950", Jewish and Non-Jewish Creators of "Jewish Languages". Otto Harrassowitz Verlag, 780. ISBN 9783447054041။ 
  118. ↑ Anna Verschik (25 May 2007). Jewish Russian. Jewish Languages Research Website. Archived from the original on 16 October 2014။ Retrieved on 16 March 2019။
  119. ↑ (2009) Encyclopedia of the Jewish Diaspora: Origins, Experiences, and Culture, Volume 1, 1007. ISBN 9781851098736။ 
  120. ↑ Subtelny, O. (2009). Ukraine: A History, 4th Edition. University of Toronto Press, Scholarly Publishing Division. ISBN 978-1-4426-9728-7။ 12 March 2015 တင်နိဿဲဏအ် ကလေင်စၟဳစၟတ်တုဲ။ 
  121. ↑ (2005) Multicultural Perspectives in Working with Families. Springer Publishing Company. ISBN 978-0-8261-3146-1။ 12 March 2015 တင်နိဿဲဏအ် ကလေင်စၟဳစၟတ်တုဲ။ 
  122. ↑ Anshel Pfeffer။ "The Jews who said 'no' to Putin"၊ Haaretz၊ 14 March 2014။ Archived from the original on 26 March 2014။ 
  123. ↑ Bukharan Jews | Jewish Virtual Library. jewishvirtuallibrary.org. Retrieved on 12 March 2015။
  124. ↑ (1 July 2009) Transnational Spaces and Identities in the Francophone World, 234. ISBN 0803224656။ 
  125. ↑ နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Maoz
  126. ↑ (1 July 2011) Jewish Culture and Society in North Africa, 258, 270. ISBN 0253001463။ 
  127. ↑ Tunisia. jdc.org. Archived from the original on 16 October 2013။ Retrieved on 12 March 2015။
  128. ↑ Eisenstadt, S.N. (2004). Explorations in Jewish Historical Experience: The Civilizational Dimension. Leiden, The Netherlands: Brill, 75. ISBN 90-04-13693-2။ 
  129. ↑ Lewis, Hal M. (2006). From Sanctuary to Boardroom: A Jewish Approach to Leadership. Lanham, Md.: Rowman & Littlefield, 1. ISBN 0-7425-5229-2။ 
  130. ↑ "'Iran must attack Israel by 2014'"၊ 9 February 2012။ 3 April 2012 တင်နိဿဲဏအ် စၟဳစၟတ်တုဲ။ 
  131. ↑ Israel. The World Factbook. Central Intelligence Agency (19 June 2007). Archived from the original on 3 January 2021။ Retrieved on 20 July 2007။
  132. ↑ The Electoral System in Israel. The Knesset. Retrieved on 8 August 2007။
  133. ↑ Israel. Freedom in the World. Freedom House (2009).
  134. ↑ Population, by Religion and Population Group. Israel Central Bureau of Statistics (2006). Archived from the original on 30 September 2007။ Retrieved on 7 August 2007။
  135. ↑ Jewish New Year: Israel's population nears 8M mark. Ynetnews.com (20 June 1995). Retrieved on 12 April 2013။
  136. ↑ Harriet Sherwood in Jerusalem (1 January 2013). Israel's Jewish population passes 6 million mark. Guardian. Retrieved on 12 April 2013။
  137. ↑ Dekmejian 1975, p. 247. "And most [Oriental-Sephardic Jews] came... because of Arab persecution resulting from the very attempt to establish a Jewish state in Palestine."
  138. ↑ airlifted tens of thousands of Ethiopian Jews. Retrieved on 7 July 2005။
  139. ↑ Alexeyeva, Lyudmila (1983). Archive copy (in Russian). Archived from the original on 2017-03-09။ Retrieved on 2019-03-17။
  140. ↑ Goldstein (1995) p. 24
  141. ↑ Dosick (2007), p. 340.
ကလေၚ်သီကေတ်လဝ် နူ "https://mnw.wikipedia.org/w/index.php?title=ဂျူ&oldid=43915"