ဝဳကဳပဳဒဳယာ

ဂြိုပ်ဗြဲ အမဇြောန်

ဂြိုပ်ဗြဲ အမဇြောန် (အၚ်္ဂလိက်: Amazon rainforest) ဂှ် ဒှ်ဂြိုပ်ဇၞော် မနွံပ္ဍဲ တိုက်အမေရိကသမၠုင်ကျာ ပ္ဍဲခလံက်ကြုင်အမဇြောန် (Amazon basin)၊ ဟိုတ်မဒှ် ဒၞာဲဂမ္တဴ ဗြဲမဂူဂၠိုင်တုဲ ညးကော်စ ဂြိုပ်ဗြဲ။ ပ္ဍဲကဵုခလံက်ကြုင် အမဇြောန် သမၠဲနွံ သီုဖအိုတ် 7,000,000 km2 (2,700,000 sq mi)ဂှ် ဒၞာဲၜိုတ် 5,500,000 km2 (2,100,000 sq mi)ဂှ် ဒှ်ဒၞာဲ မဂြောပ်အုပ်ဒၟံင် နကဵု ဂြိုပ်ဗြဲရ။ ဒေသဂြိုပ်အမဇြောန်ဂှ် ဒှ်တိဍာ် မပိုင်ပြဳလဝ် နကဵု ဒစိတ် ရးနိဂီု။ ဗြာဇြိလ် ဂွံလဝ် ၆၀%၊ ပေရူ ဂွံလဝ် ၁၃%၊ ကောလောမ်ဗဳယျာ ဂွံလဝ် ၁၀% တုဲ ဍုင်ဗောလဳဗဳယျာ၊ ဨကွေဒေါရ်၊ ပြင်သေတ် ဂွေနာ၊ ဂုယန၊ သုရိနမေ ကေုာံ ဝေနေဇြုယ်လာတအ်ဂှ် ဂွံလဝ် ညးမွဲညိညအိုတ်ရ။ ရးနိဂီု ပန် ဂှ် မင်မဲဒၟံင် ဂြိုပ်ဇၞော်ဂှ် ဗွဲတၟေင်တုဲ ပြင်သေတ်ဂှ် နကဵုယၟု "Guiana Amazonian Park" ဂှ် မင်မဲစဵုဒၞာလဝ် ဒေသဂြိုပ်ဗြဲဂှ်ရ။ ဂြိုပ်ဗြဲ မသှ်ေဒၟံင် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် သီုဖအိုတ်ဂှ် နွံဒၟံင် ပ္ဍဲကဵု အမဇြောန်ကဝက်ပြင်င်၊[၂] တုဲ ပ္ဍဲကဵုဂြိုပ်အမဇြောန်ဂှ် နွံကဵု ဇဳဝဂကူနာနာ မပဒတဴ ပ္ဍဲကဵုဂြိုပ်ဗြဲဂၠိုင်အိုတ် ပ္ဍဲကဵုဂၠးတိဏအ်၊ ဟီုနကဵုဂကူမ္ဂး ဂကူတၞံ နွံဒၟံင် ၃၉၀ ဗဳလဳယာန်တုဲ သတ် နွံဒၟံင် ၁၆,၀၀၀ ဂကူရ။[၃]

Amazon rainforest
Amazon rainforest, near Manaus, Brazil
Geography
Map of the Amazon rainforest ecoregions as delineated by the WWF in white[၁] and the Amazon drainage basin in blue.
Location Bolivia, Brazil, Colombia, Ecuador, French Guiana (France), Guyana, Peru, Suriname, and Venezuela
Coordinates ဒတန်: 3°S 60°W / 3°S 60°W / -3; -60
Area 5,500,000 km2 (2,100,000 sq mi)

ပ္ဍဲကဵု အမဇြောန်ဂှ် မၞိဟ်ပဒတဴဒၟံင် ၃၅၀ မဳလဳယာန်တုဲ ဟီုနကဵုဂကူမ္ဂး ကောန်ဂကူမၞိဟ် နွံ ၃၅၀ ဂကူ။ နကဵုရးနိဂီုမ္ဂး နွံ ဒစိတ်။ ပ္ဍဲကဵု ကောန်မၞိဟ် မပဒတဴ ပ္ဍဲအမဇြောန် သီုဖအိုတ်ဂှ် မၞိဟ် ၉% ဂှ် ဒှ်ဂကူရးတၞံတုဲ ဂကူရးတၞံ ၆၀ ပြင်င်ဂှ် တန်တဴဒၟံင် တၞဟ်ခြာ မဟွံမဲ ကုအဆက် ညးလိုက်တၞဟ်တအ်ရ။[၄]

နိရုတ်

ပလေဝ်ဒါန်

ယၟုမ္ဂး အမဇြောန် နကဵု ဗီုမန်ဂှ် ချူစၠောအ်အက္ခရ နူကဵု Amazon။ နူတမ်မူလဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲအခိင်ကာလပၞာန် သကိုပ်ပၞာန်သပိန် မနွံယၟု ဖြာန်သဳသကော ဒေ သြရေလ္လနာ (Francisco de Orellana) ဗတိုက် ကုဂကူတပုယာ (Tapuyas) ကေုာံ ဂကူတၞဟ်တအ်ရ။ မၞိဟ်ဗြဴတအ်လေဝ် ကရောမ်မၞိဟ်တြုဟ်ညးတအ်ဂှ် ဗတိုက်ကဵု သပိန်ကီုရ။ ဣဏအ်ဂှ် ဒှ်အခိုက်မၞိဟ် ဂကူရးတၞံတအ်ဏအ်ရ။[၅] သကိုပ်ပၞာန်ဂှ် ပတိုန်စ ကော်မၞိဟ်တအ်ဂှ် အမဇြောနာသ် (Amazonas) မဒှ်ယၟု ဒေဝတဴ (ဝါ) ကျာ်ဂရိတ်ဂှ်တုဲ ဒေသဂှ် ဂွံအာယၟု အမဇြောန်ရ။[၅]

History

ပလေဝ်ဒါန်

Tribal societies are well capable of escalation to all-out wars between tribes. Thus, in the Amazonas, there was perpetual animosity between the neighboring tribes of the Jivaro. Several tribes of the Jivaroan group, including the Shuar, practised headhunting for trophies and headshrinking.[၆] The accounts of missionaries to the area in the borderlands between Brazil and Venezuela have recounted constant infighting in the Yanomami tribes. More than a third of the Yanomamo males, on average, died from warfare.[၇]

During the Amazon rubber boom it is estimated that diseases brought by immigrants, such as typhus and malaria, killed 40,000 native Amazonians.[၈]

ပထဝဳ

ပလေဝ်ဒါန်

ဒတန်

ပလေဝ်ဒါန်

သီုဖအိုတ် ဒစိတ် ရးနိဂီု ပါ်ပရအ်လဝ် ခလံင်ကြုင် အမဇြောန်တုဲ ခလံင်ကြုင် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဒှ်ဂြိုပ်ဗြဲ၊ 58.4%ဂှ် နွံအပ္ဍဲ ပယျဵုရးနိဂီုဗြာဇြိလ်။ ရးနိဂီုတၞဟ် ဒစာံဂှ် ပေရူဂှ် 12.8%၊ ဗောလဳဗဳယျာ ဂှ် 7.7%၊ ကောလောမ်ဗဳယျာဂှ် 7.1%၊ ဝေနေဇြုယ်လာ 6.1%၊ ဂူယာနာဂှ် 3.1%၊ သုရိနမေဂှ် 2.5%၊ ပြင်သေတ်ဂူယာနာဂှ် 1.4% တုဲ ဨကွေဒေါရ်ဂှ် 1%။[၉]

သဘာဝ

ပလေဝ်ဒါန်
 
ဗဗဵု ဂြိုပ်ဗြဲ အမေဇြောန် ဗဒါဲ မာနုသ် (Manaus)

ဂြိုပ်ဗြဲဂှ် တုပ်ညံင် စကတဵုဒှ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ခေတ်ဨသြစေနေ (Eocene era)(နူ အကြာ ၅၆ မဳလဳယာန် ကဵု ၃၃.၉ မဳလဳယာန် သၞာံ မတုဲကၠုင်)။ ဍေဟ်ကတဵုဒှ်ကၠုင် ဟိုတ်နူကဵု ဓါတ်ဂမ္တဴ ပ္ဍဲဒေသဂမ္တဴ ဍိုန်လျစှ်ေ ပ္ဍဲအခိင်ကာလ မှာသၟိဒ်အာတ်လာန်တိစ် မကဵုသၟုဟ်ဂမ္တဴ ရုမ်ဂပ်တုဲ ဖန်ကဵု ခလံက်ကြုင်အမဇြောန် ဂွံဍုက်ဍေက်ရ။ ဂြိုပ်ဗြဲဂှ် တန်တဴကၠုင်ဒၟံင် အောန်အိုတ် ဂွံအာ ၅၅ မဳလဳယာန်သၞာံတုဲကၠုင်တေအ်၊ ပ္ဍဲအခိင် ခေတ်ဍာ်ကလောအ်လက္ကရဴအိုတ်ဂှ် ဟိုတ်နူ ရာသဳကတဴဂၠိုင်တုဲ တိဂရာတ်ဇၞော်လှုဲဂၠိုန်တိုန်ရ။[၁၀][၁၁]

ကြဴနူ ဂြိုဟ်ကရေက် ကၠုင်ဇီုကပိုက် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်တုဲ ဒိနောသဴ (dinosaur) ချိုတ်အိုတ်၊ ရာသဳလၜိုဟ်စကတဵုဒှ်ကၠုင်တုဲ ဂြိုပ်ဗြဲ ဇၞော်လှဲတိုန် အိုတ်မွဲတိုက်ဂှ်ရ။ နူကဵု ၆၆ ကဵု ၃၄ မဳလဳယာန် သၞာံဂှ် ဂြိုပ်ဗြဲ ဇၞော်လှုဲတိုန် လပါ်သမၠုင်ကျာ စဵုကဵု အဳကွေတာ 45° ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ကာလ သၞာံ ၃၄ မဳလဳယာန်သၞာံ လပါ်လက်ကရဴဏအ်ဂှ် ဟိုတ်နူ ရာသဳဟွံညိင်ဝတ် ပြံင်လှာဲဒၟံင်တုဲ ဒေသဂရာတ်ဂမၠိုင် (savanna region) ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲကၠုင်လဝ်ရ။ ပ္ဍဲကဵုခေတ်သြလိဂေါသေနေ (Oligocene) မဒှ်ခေတ် ၜိုတ် ၃၃.၉ ကဵု ၂၃ မဳလဳယာန်သၞာံ မတုဲကၠုင်ဂှ် ဂြိုပ်ဗြဲ ကတဵုဒှ်လေဝ် အောန်ကွေဟ်ရ။ ဂြိုပ်ဗြဲ ကတဵုဒှ်ကၠုင်ပၠန် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ မိဒ်ဒလ် မိသြစေနေ (Middle Miocene) မဒှ်ကၠုင်ပၠန်ရ။ , then retracted to a mostly inland formation at the last glacial maximum.[၁၂] However, the rainforest still managed to thrive during these glacial periods, allowing for the survival and evolution of a broad diversity of species.[၁၃]

 
Aerial view of the Amazon rainforest

During the mid-Eocene, it is believed that the drainage basin of the Amazon was split along the middle of the continent by the Purus Arch. Water on the eastern side flowed toward the Atlantic, while to the west water flowed toward the Pacific across the Amazonas Basin. As the Andes Mountains rose, however, a large basin was created that enclosed a lake; now known as the Solimões Basin. Within the last 5–10 million years, this accumulating water broke through the Purus Arch, joining the easterly flow toward the Atlantic.[၁၄][၁၅]

There is evidence that there have been significant changes in the Amazon rainforest vegetation over the last 21,000 years through the last glacial maximum (LGM) and subsequent deglaciation. Analyses of sediment deposits from Amazon basin paleolakes and the Amazon Fan indicate that rainfall in the basin during the LGM was lower than for the present, and this was almost certainly associated with reduced moist tropical vegetation cover in the basin.[၁၆] There is a debate, however, over how extensive this reduction was. Some scientists argue that the rainforest was reduced to small, isolated refugia separated by open forest and grassland;[၁၇] other scientists argue that the rainforest remained largely intact but extended less far to the north, south, and east than is seen today.[၁၈] This debate has proved difficult to resolve because the practical limitations of working in the rainforest mean that data sampling is biased away from the center of the Amazon basin, and both explanations are reasonably well supported by the available data.

  1. ↑ WWF - About the Amazon
  2. ↑ WNF: Places: Amazon.
  3. ↑ Field Museum scientists estimate 16,000 tree species in the Amazon. Field Museum (17 October 2013). Archived from the original on 7 December 2019။ Retrieved on 29 November 2020။
  4. ↑ Inside the Amazon.
  5. ↑ ၅.၀ ၅.၁ Taylor, Isaac (1898). Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature. London: Rivingtons. ISBN 978-0-559-29668-0။ 
  6. ↑ "The Amazon's head hunters and body shrinkers"၊ The Week၊ 20 January 2012။ 
  7. ↑ Chagnon, Napoleon A. (1992). Yanomamo. New York: Holt, Rinehart, and Winston.
  8. ↑ La Republica Oligarchic. Editorial Lexus 2000 p. 925.
  9. ↑ Coca-Castro, Alejandro; Reymondin, Louis; Bellfield, Helen; Hyman, Glenn (January 2013), Land use Status and Trends in Amazonia (PDF), Amazonia Security Agenda Project, archived from the original (PDF) on March 19, 2016, retrieved August 25, 2019
  10. ↑ Morley, Robert J. (2000). Origin and Evolution of Tropical Rain Forests. Wiley. ISBN 978-0-471-98326-2။ 
  11. ↑ Burnham, Robyn J. (2004). "South American palaeobotany and the origins of neotropical rainforests". Philosophical Transactions of the Royal Society 359 (1450): 1595–1610. doi:10.1098/rstb.2004.1531. PMID 15519975. 
  12. ↑ Maslin, Mark (2005). "New views on an old forest: assessing the longevity, resilience and future of the Amazon rainforest". Transactions of the Institute of British Geographers 30 (4): 477–499. doi:10.1111/j.1475-5661.2005.00181.x.  Archived ၁ အံက်တဝ်ဗါ ၂၀၀၈ at the Wayback Machine
  13. ↑ Malhi, Yadvinder (2005). Tropical Forests & Global Atmospheric Change. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-856706-6။ 
  14. ↑ Costa, João Batista Sena (2001). "Tectonics and paleogeography along the Amazon river". Journal of South American Earth Sciences 14 (4): 335–347. doi:10.1016/S0895-9811(01)00025-6. Bibcode: 2001JSAES..14..335C. 
  15. ↑ "An outline of the geology and petroleum systems of the Paleozoic interior basins of South America" (1999). Episodes 22 (3): 199–205. doi:10.18814/epiiugs/1999/v22i3/007.  Archived ၁ အံက်တဝ်ဗါ ၂၀၀၈ at the Wayback Machine
  16. ↑ "Palaeoecology and climate of the Amazon basin during the last glacial cycle" (2000). Journal of Quaternary Science 15 (4): 347–356. doi:10.1002/1099-1417(200005)15:4<347::AID-JQS537>3.0.CO;2-A. Bibcode: 2000JQS....15..347C. 
  17. ↑ "Neogene and Quaternary history of vegetation, climate, and plant diversity in Amazonia" (2000). Quaternary Science Reviews 19 (8): 725. doi:10.1016/S0277-3791(99)00024-4. Bibcode: 2000QSRv...19..725V. 
  18. ↑ Colinvaux, P.A. (January 2000). "Amazonian and neotropical plant communities on glacial time-scales: The failure of the aridity and refuge hypotheses". Quaternary Science Reviews 19 (1–5): 141–169. doi:10.1016/S0277-3791(99)00059-1. Bibcode: 2000QSRv...19..141C. 
ကလေၚ်သီကေတ်လဝ် နူ "https://mnw.wikipedia.org/w/index.php?title=ဂြိုပ်ဗြဲ_အမဇြောန်&oldid=44737"