ဂၠးတိ
ဂၠးတိ (အၚ်္ဂလိက်: Earth; သင်္ကေတ: .svg){kind=small}
) ဂှ် ဒှ် ဂြိုဟ် မရနုက်ကဵု ပိ အပ္ဍဲစက္ကဝါတ္ၚဲ (Solar System) တုဲပၠန် ပၞောဝ်ကဵု ဂြိုဟ်တိဂမၠိုင် (Terrstrial planet)ဂှ် ဂၠးတိဝွံ ဇၞော်အိုတ်တုဲ ကၟောန်ဓရောန်အိုတ်ရ။ ဂၠးတိဂှ် လွဳစ မအရေဝ်ပါဠိ ကပ္ပါ တုဲ ကပ်၊ လောက တုဲ လိုက် ဗီုဏအ်လေဝ် ညးကော်ကီုရ။
.jpg)
ဂၠးတိဏအ်ဂှ် ဒှ်ဒတန်သ္ၚိ ဂကူ မဂၠိုင်ကဵု ပြကောဋိကိုဋ်ရ။ ဂြိုဟ်ဂၠးတိဝွံ စကတဵုဒှ်ကၠုင် ဂွံ ၄.၅၄ အသင်ဃဲ (၄,၅၄၀,၀၀၀,၀၀၀) သၞာံတုဲ လမျီု စကတဵုဒှ် ပ္ဍဲလတူဗလးဂၠးတိဏအ်ဂှ် အပ္ဍဲသၞာံအာယုက်ဂၠးတိ ပထမ အသင်ဃဲဂှ်ရ။ လမျီု မကော်ဂး ဒတန်ဇဳဝ (biosphere) ဂၠးတိဂှ် ပြံင်လှာဲကဵု ဒတန်ကျာ (atmosphere) (ဝါ) ဓါတ်ကျာ ကေုာံ ဓါတ်တၞဟ်သအာင် ဗီုကဵု ဍာ်၊ ပၟတ် မဒှ်အရာ/ဓါတ်အဓိကဂမၠိုင် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်ရ။ ဓါတ်တအ် ကတဵုဒှ်ဂၠိုင်ကၠုင်တုဲ သတ်အနုလက်ကၠာ် မဒှ်စၟစၟောန်သောဲသောဲ မကော်ဂး အေရဝ်ဗိစ် သြရ်ဂနိသာမ် (aerobic organism)ဂှ် ဗြေဝ်ပရး ဂွံကၠုင်ရ။ နူဂှ်တုဲ ကထိုက်သြဇြောန် (Ozone layer) ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ မွဲလပါ်ဂှ်ပၠန် ဓါတ်ဇရောတ် ပ္ဍဲတိ (earth’s magnetic field) ဂှ် စဵုဒၞာကဵု ပသာန် နူဂြိုဟ်တၞဟ်တအ်တုဲ လမျီု ပ္ဍဲဂၠးတိဂှ် ဂွံဂျိုင်တန်တဴဂွံကၠုင်ရ။ ဟိုတ်နူ ဗီုလဒက်ပတန် ခန္ဓဂၠးတိကီု၊ ဟိုတ်နူ ဗီုပြင်ဂၠးတိ မဇၞော်မောဝ်တိုန်ကီု၊ ဟိုတ်နူ ဗီုဂၠးတိမဂေတ်လန်ပူဒၟံင်ကီု ဟိုတ်နူဟိုတ်တအ်ဏအ်တုဲ ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် သတ်မၞုံလမျီု ဂွံဂျိုင်တန်တဴမာန် အခိင်ကာလ ဗွဲမလအ်လတုဲ ဆက်တုဲ တန်တဴအာ သၞာံၜိုတ်အကြာ ၅၀၀ ပြကောဋိကိုဋ် ကဵု မွဲအသင်ဃဲဏီရောင်ဂှ် တော်ကေတ်လဝ်ရ။ ဂတဂှ်မ္ဂး ဟိုတ်နူပသာန်တ္ၚဲတုဲ လမျီုပ္ဍဲဂၠးတိတအ် ကလေင်အိုတ်အာ မာန်ပၠန်ရ။
သတီုဂၠးတိ ကထိုက်လတူအိုတ်ဂှ် ဗာန်စာတ်လဝ် နကဵုခတှ်ေတၞဟ်ဟ်ရ။ ခတှ်ေတအ်ဂှ် ညးကော်စ ခတှ်ေ တေစ်တောနိစ် (Plate tectonics)။ ခတှ်ေတအ်ဂှ် ပ္ဍဲသၞာံမဂၠိုင်ကဵု ပြကောဋိကိုဋ်ဂှ် ဍေဟ်ဆုဲပြံင်ဒၟံင်ရ။ ခတှ်ေသီုဖအိုတ် ၜိုတ် ၇၁﹪ဂှ် ဂြောပ်ဓလီုလဝ် နကဵု ၜဳမှာသၟိတ် ဍာ်ဖ္ဍုင်တုဲ သၟေဟ်တအ်ဂှ် ဒှ်တကအ်တိုက်ဂမၠိုင်ရ။ ဇၟောဝ်ဍာ် မဇွောဝ်ဂေတ်ဒၟံင် လတူဗလးဂၠးတိဂှ် ဒှ်အရာ မဒးနွံထေက် သွက်လမျီုဂမၠိုင်တုဲ နနဲဏအ်ဂှ် ဟွံဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဂြိုဟ်တၞဟ်တအ်ရ။ ဍာ်မဇွောဝ်ဂေတ်ဒၟံင် လတူဗလးဂၠးတိဂှ် ထိင်စၠောအ်ကဵု သၟုဟ်ဂံက် ကဵု သၟုဟ်ဂမ္တဴ ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်ရ။ သၟုဟ်ဂမ္တဴ နူဒေသသကုတ်လဒေါဝ်ဂၠးတိဂှ် ပလံင်ဏာ ဒေသဂံက် လတူ ကေုာံ သၟဝ်ဂၠးတိတုဲ သၟုဟ်ဂံက် နူသၟဝ် ကဵုလတူတအ်ဂှ် စၠောအ်ဏာ ဒေသလဒေါဝ်တေအ်ရ။ ဗွဲအပ္ဍဲဂၠးတိဂှ် ချဳဓရာင်ဒၟံင်ဖိုဟ်တုဲ မၞုံကဵုဒြဟတ်ဓရိုဟ်ရ။ ဗွဲအပ္ဍဲဂၠးတိဂှ် ယဝ်ဒးပတောအ် ကုကထိုက်လပါ်မ္ၚးမ္ဂး ကောံကလောအ်ဒၟံင် ဟီုဂွံရ။ ခဍန် လပါ်လတူ မလေင်လောအ်ဒၟံင် ညံင်ဍာ်ဆဝ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု ဓါတ်ဇရောတ် (magnetic field / သံလိုက်ဓါတ်) တုဲ ခဍန်လဒေါဝ် (ဝါ) ဗွဲပ္ဍဲဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ပသဲ ရ။
ဂၠးတိဂှ် တန်တဴဆက်စပ်ဒၟံင် ကုဂြိုဟ်တၞဟ်သအာင် ပ္ဍဲစက္ကဝါမ္ၚးကီုရ။ ဗွဲတၟေင် ကုဂြိုဟ်တ္ၚဲ ကဵု ဂြိုဟ်ဂိတု။ အခိင်လၟုဟ်မ္ဂး ဂၠးတိဂှ် လန်ဂေတ်ဒၟံင် တ္ၚဲ နကဵုပွူဇကုဇကု ၜိုတ် ၃၆၆.၂၆ အလန် အတိုင်လၟေင်ဂၠံင်ဇကုရ။ ဇကုဇကုဂေတ်ဒၟံင်တုဲ လန်ပူဂေတ်ဒၟံင် တ္ၚဲ နကဵုအတိုင်လၟေင်ဂၠံင်ဇကုရ။ ဇကုဇကုဂေတ်ဂွံ မွဲဗဂေတ်ဂှ် ပိုယ်တအ် ကော်စ မွဲတ္ၚဲတုဲ ၃၆၆.၂၆ တ္ၚဲမ္ဂး လန်ဂေတ်ဂွံ မွဲပွူတ္ၚဲဂှ် ပိုယ်ကော်စ ဂွံမွဲသၞာံရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ နကဵုကြက္ကဒိန်တ္ၚဲမ္ဂး ပ္ဍဲမွဲသၞာံဂှ် နွံ ၃၆၆.၂၆ တ္ၚဲ။ တိဂှ် ခ္ဍမ်ဂၠိင်ဒၟံင်ညိတုဲ ဓစေင်ဒၟံင် 23.4° ဒဳဂရဳ ရ။ ဟိုတ်နူမဓစေင်ဒၟံင်ဂှ်ရ ဗဒှ်ကဵုရာသဳဥတုနာနာသာ် ပ္ဍဲဗလးတိဏအ်ရ။ ဂၠးတိဏအ် စတုဲ မဂေတ်ဒၟံင် ကဵုဂိတုဂှ် ဒှ်လဝ် နူၜိုတ် ၄.၅၃ အသင်ဃဲသၞာံတေအ်ရ။ ဟိုတ်နူ မဂေတ်ဒၟံင် ကဵုဂိတုတုဲ ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် ဍာ်ဒဳ (ဍာ်တိုန်ဍာ်စှ်ေ) ကတဵုဒှ်ကၠုင်။ ပါဲနူဂှ်တုဲ ဂိတုဂှ် သီုဖန်ဗဒှ်ကဵု ညံင်လၟေင်ဂၠံင်ဂၠးတိ မဂေတ်တ္ၚဲ ဂွံတန်ကြန်ကီု သီုကဵု ထိင်ကဵု အသိင်ပရဟ် မဂေတ်တ္ၚဲကီုရ။ ဟိုတ်နူပရေင်ခတိုဟ် ဗီုကဵုသၞံင်ဓဂုဲ ကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် နူအခိင်ကၠာတေအ်တုဲ ၜဳမှာသၟိတ်တအ်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ ကြဴနူဂှ်ပၠန် ဟိုတ်နူ ဂြိုဟ်ဍောတ်တအ် ဒတုံပြဟ်ဒးလဝ် ဂၠးတိဏအ်တုဲ ဗီုပြင် ဗလးတိဏအ် ပြံင်လှာဲအာရ။
လၟေင်ကာလ ဂၠးတိတန်
ပလေဝ်ဒါန်လၟေင်အခိင် ဂၠတိဏအ် ဗီုမကတဵုဒှ်ကၠုင်ဂှ် တၠပညာတအ် စမ်ၜတ်လဝ်တုဲ ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ်ရ။ မတုဲကၠုင် သၞာံၜိုတ် ၄.၅၄ အသင်ဃဲ (၄.၅၄၀.၀၀၀.၀၀၀) (ၜိုတ် ၁% ဂှ် ဟွံချိုတ်ပၠိုတ်) ဂှ် ဂၠးတိ ကေုာံ ဂြိုဟ်တၞဟ် ပ္ဍဲစက္ကဝါတ္ၚဲဂှ် စကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵု ဗဗိုက်သၟောန် ကေုာံ သၟုဟ်ဓါတ် (A protoplanetary disk) မဒှ်အရာ မသၟေဟ်သှ်ေ ပ္ဍဲအခိင် တ္ၚဲမစကတဵုဒှ်တေအ်ဂှ်ရ။ အခိင်ကာလ ဗဗိုက်သၟောန် ကေုာံ သၟုဟ်ဓါတ် တအ် မပံင်ကောံဗာန်စပ်ရေင်သကအ်ဂှ် ဒှ်စသၞာံ ၜိုတ် ၁-၂ နိလဟုတ် (၁၀-၂၀.၀၀၀.၀၀၀)ရ။ နူမဒှ်ဒၟံင်ပရာဲပရာဲ လေင်လေင်ဂှ် ပ္ဍဲကာလသၟုဟ်ဍာ် မစိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲကျာတုဲ လပါ်လတူတအ်ဂှ် ဂံက်စှ်ေတုဲ စကလောအ် ကြံင်ကၠုင်ရ။ ကြဴနူဂှ်ညိဂှ် ဂိတု စကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ အတိုင်တေသြရဳ (တဳအဝ်ရဳ) မဒုင်လဝ်တဲလၟုဟ်မ္ဂး ဂိတုဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ဟိုတ်နူ ဂြိုဟ်မွဲ မကော်စ ထေဣအ (Theia) မကၠုင်ဇီုစိုပ် ဂၠးတိၜတ်ၜတ်ဏအ်ရ။ ဂြိုဟ်ထေဣအ (Theia) ဂှ် ဇမၞော်နွံစ တၟာ မာသ် (Mars) တ္ၚဲဏအ်ရ။ ဂြိုဟ် ၜိုတ် ၁၀ % ဂှ် ပံင်ကောံနှဴအာ ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်တုဲ သၟေဟ်တအ်ဂှ် မပရာတ်တိတ်အာတအ်ဂှ် ဒှ်အာ ဂိတုရ။
သၟုဟ်ဓါတ်ဂမၠိုင် မကသိုဟ်တိတ်ဒၟံင် ကဵု ပရေင်မချဳဓရာင်ကသဳတိတအ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု en ur-atmosfære။ ၜဳမှာသၟိတ်ဂမၠိုင် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ဟိုတ်နူသၟုဟ်ဍာ်ရ။ သၟုဟ်ဍာ်တအ်ဂှ် ကၠုင်နူ ဗဳသတဳ (ကလော်ဒမြိပ်ပၞာင်) ကေုာံ ဂြိုဟ်တၞဟ်တအ်ရ။ နူစကၠာဂှ် ဒၞာဲတိမကှ် ကြပ်ဟွံမဲ၊ အလုံမွဲ ဂၠးတိဂှ် ဂြောပ်ဓလီုလဝ် နကဵုဍာ် သီုဖအိုတ်ရ။ ပ္ဍဲမွဲအခိင် ၜိုတ် ၜါအသင်ဃဲဂှ် သမၠဲဒၞာဲတိုက်ဂမၠိုင် ဇၞော်တိုန် ၜါဆရ။ ဒၞာဲတိုက်ဂမၠိုင်လေဝ် မံက်ဒှ်ကၠုင် ဂၠိုင်ကဵုဒၞာဲရ။ ဒၞာဲတအ်ဂှ် ဆုဲပြံင်ဒၟံင်တုဲ ကောံစုက်ရေင်သကအ် ပြးသြာဲတိတ် ရေင်သကအ် ကတဵုဒှ်တုဲ ခတှ်ေတိုက်တအ်ဂှ် ကောံဒှ် မဟာတိုက်မွဲရ။ မဟာတိုက်ဇၞော်ဂှ် ညးကော်စ ရောဒိနိအာ (Rodinia)။ မဟာတိုက်ဇၞော်ဂှ် နူသၞာံၜိုတ် ထပှ်နိလဟုတ္တံ (၇၅၀.၀၀၀.၀၀၀) ဂှ် ကလေင်ထကးပါ်တိတ်အာပၠန်။ ကြဴညိ ပ္ဍဲအခိင်ၜိုတ် တြဴနိလဟုတ္တံ (၆၀၀ - ၅၄၀ ပြကောဋိကိုဋ်) တိုက်တအ်ဂှ် ကလေင်ကောံရေင်သကအ် နဒဒှ် မဟာတိုက်မွဲပၠန်။ ပ္ဍဲအခိင်ဏအ်ဂှ် ညးကော်စ မဟာတိုက်ဇၞော် ပန်နောတိအာ (Pannotia)။ လက္ကရဴအိုတ်ဂှ် ညးကော် ပန်ဂဴအာ (Pangæa) မထကးပါ်တိတ်လဝ် ပ္ဍဲသၞာံ မလောန်ကၠုင် ၁၈၀ ပြကောဋိကိုဋ်တေအ်ရ။
လမျီုမစကတဵုဒှ်
ပလေဝ်ဒါန်နူဂၠးတိဏအ် စကတဵုဒှ်တုဲ လၟေင်ကမၠောန်ဓါတု မကတဵုဒှ်ဒၟံင်တအ်ဂှ် စိုပ်အခိင် မလောန်ကၠုင် ၜိုတ် သၞာံ ပန်အသင်ဃဲဂှ် ဓါတ်မောလေစူလ် မဗြေဝ်ပတိတ်ဗီုဇကု (self-replicating molecules) မဒှ်ဓါတ် မဗြေဝ်ပတိုန် ဗီုမတုပ်ကဵုဇကု နူမွဲ ဒှ်ၜါ စကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်ရ။ ဂတဂှ် သၞာံမွဲကဝက် အသင်ဃဲဂှ် ဗဳဇလမျီု မဒှ်တၞောဝ်ဇုဇ သတ်တအ် သီုဖအိုတ်ဂှ် စကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ လမျီုတအ်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်တုဲ ပ္ဍဲခန္ဓလမျီုတအ်ဂှ် ပရေင်အပြံင်အလှာဲ လျးသံယိုဂ် (photosynthesis) ဂှ် ဖန်ဖဒှ်ကဵု ညံင်ဒြဟတ် နူတ္ၚဲ ဂွံလုပ် ပ္ဍဲလမျီုတအ်ရ။ ဒြဟတ်တ္ၚဲ မလုပ်တိတ် အပ္ဍဲခန္ဓတအ်ဂှ် ဇၞော်မောဝ်ပခိုဟ်ပတိုန် ကဵုသန္ထာန်လမျီုတအ်ဂှ်ရ။ လျးပသာန် (Syntesen) မတိတ်ကၠုင် လၟေင် နူလျးတ္ၚဲ/ဒြဟတ်တ္ၚဲ မလုပ်စိုပ် ပ္ဍဲလမျီုတုဲ နူလမျီု မကလေင်ပတိတ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု ဓါတ်မောလေစူလ် အံက်သဳဂျေန် (molecular oxygen - O2) ရ။ အံက်သဳဂျေန်တအ် ကောံရေင်သကအ် ပ္ဍဲကျာတုဲ ဗဒှ်ကဵု ခတှ်ေသြဇြောန် (ozone layer) ရ။ ခတှ်ေသြဇြောန်ဂှ် ဒှ်ခတှ်ေလတူအိုတ် ပ္ဍဲဗလးကျာပိုယ်ရ။ ခတှ်ေသြဇြောန်ဂှ် စဵုဒၞာကဵု ညံင်ပသာန်တ္ၚဲ မကြာတ်လောန်ၜက် ဟွံဂွံလုပ်စိုပ် ပ္ဍဲလတူဂၠးတိဏအ်ရ။ နူဂှ် ကလာပ်ရုပ်စန်ဍောတ်တ်တအ် ပံင်ကောံတုဲ ဒှ်အာ ဗီုပြင်ခန္ဓဇမၞော်မွဲဂှ် စကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ ကလာပ်ရုပ်ဂှ် ညးကော်စ eukaryotes. ကလာပ်ရုပ် မဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵု ကလာပ်ရုပ်စန်ဂမၠိုင် ကတဵုဒှ်ကၠုင် မွဲလပါ်ဂှ်ပၠန် ခတှ်ေသြဇြောန် ဂှ်လေဝ် စဵုဒၞာကဵုလဝ် ညံင်ပသာန်တ္ၚဲ မပလီုပလာ်တအ်ဂှ် ဟွံဂွံကၠုင်တုဲ သတ်မၞုံကဵုလမျီုဂှ် ဂွံဂျိုင်တန်တဴဂွံ ပ္ဍဲလတူဗလးတိဏအ်ရ။
ပ္ဍဲအခိင် အကြာ ၇၅၀ ကဵု ၅၈၀ ပြကောဋိကိုဋ်သၞာံ မတုဲကၠုင်တေအ်ဂှ် ဂၠးတိဝွံ ဂြောပ်ကၟာတ်လဝ် နကဵုဍာ်ကလောအ်ရ။ အခိင်ဂှ် ညးကော်စ ဗီုအင်္ကလိက် Snowball Earth (ဂၠးတိဗဝ်ဟေမ) ရ။ အရာစိုတ်မလုပ်စခိုဟ်ဂှ် အခိင်ဍာ်ကလောအ်ဂှ် နွံဒၟံင် ကၠာနူအခိင် ကမ်ဗြိန်ခတိုဟ် (Cambrian explosion) မဒှ်အခိင် သတ်လမျီု မၞုံကဵု ကလာပ်ရုပ်ဂမၠိုင် မပံင်ကောံတုဲ ဒက်ပ္တန်လဝ် ခန္ဓရ။ ပ္ဍဲအခိင်ကၞောတ်ကမ်ဗြိန်ခတိုဟ် (Cambrian explosion) မဒှ်အခိင် ၜိုတ် ၅၃၅ ပြကောဋိကိုဋ်သၞာံ မတုဲကၠုင်တေအ်ဂှ် သတ်ဂကူနာနာ (မဒှ်ဂကူချိုတ်ကၠက်တ္ၚဲဏအ်) ကတဵုဒှ်ကၠုင် ချိုတ်ကၠက်အာ ကတဵုဒှ်ပၠန် သီုဖအိုတ် ဂွံမသုန်အလန်တုဲရ။ မကတဵုဒှ် အလန်လက္ကရဴအိုတ်ဂှ် ပ္ဍဲအခိင်မလောန်ကၠုင် ၆၅ ပြကောဋိကိုဋ်တေအ်ရ။ ဟိုတ်ဍေဟ်ဂှ် ဒၟာနူ ကလေဟ်ဂြိုဟ် ကၠုင်ဇီုကပိုက်ဂၠးတိ ပ္ဍဲဒၞာဲ ဗဒါဲဍုင်မက်သဳကဝ် တ္ၚဲဏအ်ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် သတ်ဗီုကဵု ဒဳနောသဴ (dinosaurs) ကေုာံ သတ်ဂကူတၞဟ်တအ် ချိုတ်ကၠက်အာ အိုတ်ရ။ သတ်ဇိုင်ပန် ကေုာံ ဂစေံကၞေမ်လ္ၚဵုတအ် သှ်ေၜက်ဒၟံင်ရ။ ပ္ဍဲမွဲဒမြိပ်အခိင် ၆၅ ပြကောဋိကိုဋ်သၞာံ လက္ကရဴဏအ် ဂကူသတ် နာနာပကာရ ဗြောက်ဗြေဝ်ကၠုင်တုဲ နူသၞာံ မဂၠိုင်ကဵုပြကောဋိကိုဋ် မတုဲကၠုင်တေအ် ဂကူသတ်ဇိုင်ပန် မတုပ်ကဵုကၞုဲ ပ္ဍဲအာဖရိကမွဲဂကူ နူမကွာ်ဒၟံင် ဇိုင်ပန်ဂှ် ဓလိုက်ကတဵုတုဲ ကွာ်နကဵုဇိုင်ၜါ စကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ စနူ မကွာ်ဇိုင်ၜါတုဲ ရပ်စပ် ကပေါတ်ကိရိယာတအ် လောဲသွာကၠုင်၊ ပရေင်ပံင်တောဲကၠောန်တအ်လေဝ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်တုဲ ပရေင်ဆက်ဆောံတအ်လေဝ် သၟဟ်အစောမ်ကၠုင် ကုညးတအ်ကီုရ။ အရာတအ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု ညံင်ဂွံပခိုဟ်ပတိုန် ပ္ဍဲစၞစတအ်၊ ပရေင်ချဳဓရာင် ဇိုင်တဲတအ်လေဝ် ရပ်စပ် သုင်စောဲဂွံဂၠိုင်တုဲ အရာတအ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု ညံင်ကၠေင်က္ဍဟ် ကေုာံ ဂၞာက္ဍဟ် ဂွံဇၞော်တိုန်ရ။ နူဂှ် ဖန်ဗဒှ်ပတိုန် ပရေင်တဵုလွဳတအ်တုဲ ကြဴနူဂှ်ညိဂှ် ယေန်သၞာင်ကၠုင်တုဲ တန်တဴကၠုင် နကဵုဂကောံ မကော်စ မနုဿ (ကောန်မၞိဟ်) ကတဵုဒှ်ကၠုင်တုဲ ပ္ဍဲအခိင်မဂၠေအ်ဂှ် ကလိဂွံဇမၞး လတူသတ်တၞဟ် မၞုံလတူတိဏအ်ရ။ သတ်မၞိဟ်တအ်ဂှ် ဖန်ဗဒှ် ပြံင်လှာဲကဵု သဘာဝတိဍာ်ကီု သီုကဵု ဇာတ်တၞဟ်တအ်ရ။
အနာဂတ်
ပလေဝ်ဒါန်အနာဂတ်ဂၠးတိဏအ်ဂှ် ဆက်စပ်ဒၟံင် ကုအနာဂတ်တ္ၚဲရ။ ပ္ဍဲမွဲဒမြိပ် ဂတဏအ် ၁.၁ အသင်ဃဲသၞာံမ္ဂး လျးတ္ၚဲဂှ် တၟးဂၠိုင်တိုန် ၁၀ တၟအ်ကၠံတုဲ ဂတဏအ် ၜိုတ် ၃.၅ အသင်ဃဲသၞာံမ္ဂး တၟးဂၠိုင်တိုန် ၄၀ % ရ။ ဟိုတ်နူ တ္ၚဲကတဴလောန်တုဲ ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် ပရေင်ပြံင်လှာဲ ဗွဲမဇၞော် ကဵုဒြဟတ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ ဥပမာဗီုကဵု ဍာ်ၜဳမှာသၟိတ် ဇတ်ကှ်အာရ။
ဟိုတ်နူသၟုဟ်ဂမ္တဴ ကတဴလောန်တုဲ ပရေင်မဂေတ်စၠောအ် CO2 လီုလာ်အာတုဲ ကူလ်ဒဳသြဇြိဒ် (kuldioxid) ဂၠိုင်တုဲ ဂတဏအ် ၜိုတ် ၉၀၀ ပြကောဋိကိုဋ်မ္ဂး မဒးစိုပ်အာ ကဆံင် တၞံဆုချောဲဂမၠိုင် ဂျိုင်ဟွံမာန်ရ။ ဟိုတ်နူတၞးဆုချောဲဟွံမဲတုဲ ရာသဳဥတုဂမၠိုင်လေဝ် ဒးဇီုကပိုက်လီုလာ်ကၠုင်ရ။ ဂတဂှ် သၞာံၜိုတ်မွဲၜါပြကောဋိကိုဋ် သတ်ဂမၠိုင်လေဝ် ဒးချိုတ်အိုတ်ရ။ ၜိုန်ရ တ္ၚဲဂှ် ကလေင်ညိင်ဝတ်အာ ၜိုတ် ၂၇ % ကီုလေဝ် ပရေင် ဒဵုခတိုဟ်တအ် ဆက်ကတဵုဒှ်ဒၟံင်တုဲ ဓါတ် ကေုာံ ဍာ်ၜဳတအ်ဂှ် ဆက်တုဲ လီုလာ်အာဒၟံင်ဖိုဟ်ရ။
တ္ၚဲဂှ် အတိုင်လၟေင် ပရေင်အပြံင်အလှာဲဍေဟ်ဂှ် ၜိုတ် သၞာံဂတဏအ် ၅ အသင်ဃဲဂှ်မ္ဂး ကတဵုဒှ် မဟာသၞံင်ဍာဲ မွဲရ။ ဇမၞော်တ္ၚဲဂှ် ဇၞော်နူ အဝဲမၞုံလၟုဟ် ၂၅၀ ဆတုဲ မၞုံကဵု အနာံ ၜိုတ် ၁ AU (၁၅၀ ပြကောဋိကိုဋ် ကဳလဝ်မဳတာ) ရ။ အခိင်ဂှ်မ္ဂး ကမ်ကုသိုလ် ဂၠးတိ ဗီုလဵု ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရောဂှ် ဟွံချိုတ်ပၠိုတ်ရ။ တ္ၚဲဟိုတ်မဒှ်ဒၟံင် မဟာသၞံင်ဍာဲ တုဲ ခတီုဒြပ်တ္ၚဲ ၃၀ တၟအ်ကၠံဂှ် ဒးဆောမ်လေင်အာရ။ ဟိုတ်နူအရာမကဵုဖဵုဍာ်လပှ် (tidal effect) ဟွံမဲတုဲ ဍာန်ဂဂေတ်ဂၠးတိဏအ် သ္ၚောဲတိတ်အာ နူတ္ၚဲ ၁.၇ AU ရ။ တ္ၚဲဂှ်လေဝ် ဂၠိုင်နူလၟုဟ် ၅၀၀ ဆဂှ် တၟးဂဵုကၠုင်တုဲ သတ်မၞုံ ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် သီုဖအိုတ် ဟွံသေင်ကီုလေဝ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဒးလီုလာ်အာရ။ ပရေင်စမ်ၜတ် မဖန်ပတုပ်တုဲစမ်ၜတ် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၈ (a 2008 simulation) ဂှ် ဂွံညာတ်ကေတ် ဒဒှ် ဟိုတ်နူ အရာမကဵုဖဵုဍာ်လပှ် (tidal effect) တုဲ တိဂှ် လုပ်အာ အပ္ဍဲတ္ၚဲတုဲ တူလေင်အာ အိုတ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ။
ဗီုသဏ္ဌာန်ဂၠးတိ
ပလေဝ်ဒါန်
ဂၠးတိဝွံ နွံကဵု ဗီုပြင် ထၜါယ် (oblate)။ ဟိုတ်နူမဂေတ်ဒၟံင်တုဲ လပါ်လတူ ကေုာံ သၟဝ်ဂှ် ခတှ်ေဒၟံင်တုဲ လပါ်လဒေါဝ်ဂှ် ခအုဟ်ဒၟံင်ရ။ ဟိုတ်မဂေတ်ဒၟံင် ညံင်သၠာက္ၜဳဂှ်ရ လပါ်လတူ ကဵု သၟဝ်ဂှ် ညးကော်စ ပၞိဟ် (ဗီုဗၟာ ဝင်ရိုးစွန်း၊ ဗီုအင်္ကလိက် Poles) ရ။ ပ္ဍဲဒၞာဲလဒေါဝ်ဂှ် ဟိုတ်မဒှ် ဒၞာဲမဂေတ်တုဲ ညးကော်စ အဳကွေတာ (equator) ရ။ ဟိုတ်နူ မၞုံဗီုပြင် မထၜါယ်ဒၟံင်ဂှ်ရ ဒဳယာမဳတာ (diameter) ဂၠးတိ လပါ်အဳကွေတာဂှ် ဂၠိင်နူ လပါ်ပၞိဟ် ၄၃ ဂှ် နွံ ကဳလဝ်မဳတာ (၂၇ တိုင်) ရ။ ဗွိုက်ဂၠးတိဝွံ ဗွဲသၟဟ် သီုဖအိုတ် နွံ ၁၂၇၄၂ ကဳလဝ်မဳတာ (၇၉၁၈ တိုင်)ရ။ ဒၞာဲသလံက်ဓနက် ခုင်မုင်ဂၠးတိဂှ် ဒၞာဲဒဵုသိန္နရာဇ် (Mount Everest)မလှုင်အိုတ် နွံ သမၠုင် လတူဗလးမုက်ၜဳ ၈၈၄၈ မဳတာ တုဲ ဒၞာဲၜဳအကြာအာရှ ကဵု အဝ်သတေလျာ မကော်စ (Mariana Trench) မၞုံသၟဝ် ဗလးမုက်ၜဳ ၁၀၉၁၁ ဂှ် ဒှ်ဒၞာဲသဝ်အိုတ်ရ။