စိတ္တဗေဒ

စိတ္တဗေဒ (အၚ်္ဂလိက်: Psychology) ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်သိပ္ပံ မလ္ၚတ် မဆေင်ကဵု ဒ္ဂေတ်ပြဝ ကေုာံ စရိုတ်တအ်ရ။ စိတ္တဗေဒဂှ် ဒှ်အရာမလ္ၚတ် စိုတ်မကတဵုဒှ် ပ္ဍဲ သညာစိုတ် (conscious)ကီု သီုကဵု အသညာစိုတ် (unconscious)၊ ကေုာံ ပရေင်ဒုင်စသိုင် ကေုာံ ကသပ်မချပ်ဒၟံင်ကီုရ။ စိတ္တဗေဒဂှ် ဒှ်ဘာသာ မဆေင်ကဵုပညာ မဇၞော်လှဲလးမွဲရ။ အစာစိတ္တဗေဒတအ် ဂၠာဲသွဟ် ညံင်ဂွံကၠိုဟ်ကေတ် အစောမ်သတ္တိ က္ဍဟ်ဂမၠိုင်၊ ကေုာံ အရာမဆက်စပ် မကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵုက္ဍဟ်တအ်၊ နူဂှ် မွဲကဆံင် ပံင်ဗစိုပ် ကု ညးမလ္ၚတ်သုတေသန မဆေင် ကုသိပ္ပံကတေင်အာရုံ (neuroscientific) တအ်ရ။ နကဵု အစာသိပ္ပံပရေင်မၞိဟ် (social science)မွဲလေဝ် သ္ဒးကၠိုဟ်လဝ် သဘဴဓရ် ပရေင်စိတ္တဗေဒ ကေုာံ စိတ္တဗေဒမဆေင်စပ် ကုပရေင်မၞိဟ် နကဵုပူဂိုလ်ကီု သီုကဵု နကဵုဂကောံတအ်ဂှ် ဒးကၠိုဟ်တီလဝ်ကီုရ။

မၞိဟ်မလ္ၚတ် နကဵုပညာ ပ္ဍဲကဵုဗွိုင်ဘာသာဏအ်ဂှ် ညးကော်စ အစာစိတ္တဗေဇ နကဵုဘာသာအင်္ဂလိက် (psychologist)တုဲ အစာစိတ္တဗေဒတအ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မနွံလက်သန် မတီကၠိုဟ် ပရေင်မၞိဟ်၊ ပရေင်ပြဝမၞိဟ် ဟွံသေင်မ္ဂး အစာသိပ္ပံမဆေင်ကဵု ပရေင်ကၠိုဟ်လေပ်ပူဂိုလ်မွဲမွဲ (cognitive scientist)ရ။ အစာစိတ္တဗေဒတအ်ဂှ် ဂစာန် ညံင်ဂွံကၠိုဟ် ဗီုစိုတ်ပူဂိုလ်မွဲမွဲ မကၠောန်ကမၠောန်၊ ကေုာံ ဗီုပြဝပရေင်မၞိဟ် (social behavior)ပူဂိုလ်မွဲမွဲရ။ တုဲပၠန် သီုကဵု လ္ၚတ် ဗီုလဵု နကဵုစိတ္တ ကေုာံ ကာယ မဆက်စပ်ရေင်သကအ်တုဲ မကၠောန်ကမၠောန် ပ္ဍဲပရေင်ကၠိုဟ်လေပ်ပူဂိုလ်မွဲမွဲ ကေုာံ ပြဝပူဂိုလ်မွဲမွဲ ကီုရ။

အစာစိတ္တဗေဒတအ် လ္ၚတ်ဂၠာဲသွဟ် လၟေင်ဗီုကၠောန်ကမၠောန် ပြဝ ကေုာံ စိုတ် ပူဂိုလ်မွဲမွဲ ကေုာံ ဂကောံမၞိဟ်မွဲမွဲ မပ္တံကဵု ပရေင်လညာတ်ညာဏ် (perception)၊ ပရေင်ကၠိုဟ်လေပ် (cognition)၊ ပရေင်မစွံအာရီု (attention)၊ ပရေင်မဒုင်စသိုင် (emotion)၊ ပရေင်ဍိုဟ်ကေက် (intelligence)၊ ပရေင်မကေတ်လ္ၚတ် နူကဵုအရပ်အရာ (subjective experiences)၊ ပရေင်စိုတ်ထတ် (motivation)၊ ဗီုက္ဍဟ်မကၠောန်ကမၠောန် (brain functioning) ကေုာံ ပရေင်မဆေင်ကဵုပူဂိုလ် (personality)တအ်ရ။ အရာတအ်ဏအ်ဂှ် ဗီုလဵု ဆက်ဆောံ အကြာမၞိဟ်တအ် မပ္တံကဵု ပရေင်မဆေင်စပ် အကြာညးမွဲကုမွဲ (interpersonal relationships) ကေုာံ အရာမဒုင်ဒဝ်ဒဏ် လပါ်စိတ္တဗေဒ (psychological resilience)၊ အရာမဒုင်ဒဝ်ဒဏ် မဆေင်ကဵု သ္ၚိကၟိန် (family resilience) ကေုာံ ကဏ္ဍအရာတၞဟ်တအ်ရ။ အစာစိတ္တဗေဒတအ် သီုစွံအာရီု ပ္ဍဲစိုတ် အခိင်ကာလ အသညာကီုရ။

လညာတ်ပညာစိတ္တဗေဒဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် စကာ ပ္ဍဲအရာမလွဳ ဝါဒနာမဆေင်ကဵုစိုတ်ကီုလေဝ် ပရေင်ပညာစိုတ်ဂှ် နဒဒှ် ညံင်ဂွံကၠိုဟ်ကေတ် အကာဲအရာ ပြသၞာဂမၠိုင်တုဲ ညံင်ဂွံပသောင် ပြသၞာ မကတဵုဒှ် အကြာကောန်မၞိဟ်တအ်ဂှ်လေဝ် စကာဒၟံင် ဗွဲမလှဲလးရ။ ပညာစိတ္တဗေဒဂှ် နဒဒှ်ဒတုဲဖိုလ် ဇၞော်မောဝ်ပတိုန် ဂကောံမၞိဟ်မွဲဂှ် စကာကၠုင်ဒၟံင် နဒဒှ် အရာဟွံမဲ ဟွံတုဲမွဲရ။ဒၞာဲမစကာ ပညာစိတ္တဗေဒဂၠိုင်အိုတ်ဂှ် ဒှ် ပ္ဍဲဒၞာဲမလွဳလွတ်၊ လွဳယဲ၊ အရာမကဵုကသပ်၊ ကေုာံ ပရေင်ဗတောန်လိက် ပ္ဍဲဘာတအ်ရ။ ပရေင်လ္ၚတ်သုတေသန သိပ္ပံ အရာမဆေင် ကုပရေင်ဗီုစိုတ် ကေုာံ ပြဝ မကတဵုဒှ်တအ်ဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် မလေပ် လ္ၚတ် ပ္ဍဲဗွိုင်တက္ကသိုလ် ဌာနစိတ္တဗေဒ ဟွံသေင်မ္ဂး ပ္ဍဲ ဂကောံဗွိုင်တၠပညာ (မပ္တံ ကု ဘာဂဥုဲ၊ ရုင်ဂဥုဲတအ်)ရ။ လဆောဝ်မ္ဂး စကာ ပ္ဍဲရုင်ကမၠောန်၊ ပ္ဍဲဂကောံ ကေုာံ ပ္ဍဲကဏ္ဍတၞဟ်။ မပတံ ကုဒၞာဲဇၞော်မောဝ်ပတိုန် ဂကောံမၞိဟ် (human development) မပတံကဵု ဘာဗတောန်လိက်၊ လွဳလွတ်ကောန်ၚာ်၊ ရံင်စံင်မၞိဟ်ဗျုဗျု၊ ပရေင်ဝေင်ဓဝ်၊ ပရေင်ထတ်ယုက်၊ ကေုာံ ပရေင်လိက်နေဝ်ပရိုင်တအ်ကီု သီုကဵု ပ္ဍဲအရာ မလ္ၚတ်မဆေင်ကဵု ဂဥုဲၜူမာဲ ကေုာံ ပ္ဍဲအရာမဒက်ခၞံ သၞောဝ်ဥပဒေတအ်ရ။

နိရုတ္တိ ကေုာံ ပွံက်

မအရေဝ် စိတ္တဗေဒ ဝွံ ဒှ်မအရေဝ် မကၠုင်နူပါဠိ မဂွံအဓိပ္ပါယ် "ကွတ် မဆေင်ကဵု ပူမှ်/စိုတ်"၊ စိတ္တ မဂွံအဓိပ္ပါယ် ပူမှ် (ဝါ) စိုတ်။ ဗေဒ မဂွံအဓိပ္ပါယ် ကွတ်၊ မတီ။ မအရေဝ်အင်္ဂလိက် psychology ဂှ် တမ်မူလ ကၠုင်နူ အရေဝ်ဂရိတ် မဂွံအဓိပ္ပါယ် ပွမလ္ၚတ် ပရေင်စိုတ်၊ psyche ဟွံသေင်မ္ဂး ဝိညာဏ် soul (ψυχή psychē, "ယဝီု, ပုင်သၟူ, ဇဴ" တုဲ လဝ်ဂျဳ -λογία -logia, "မဂွံအဓိပ္ပါယ် ပွမလ္ၚတ်" ဟွံသေင်မ္ဂး "လ္ၚတ်ဂၠာဲ")။

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၉၀ ဝဳလဳယာမ် ဂျောမ် (William James) ပံက် ပွံက် စိတ္တဗေဒ/psychology ဗီုဏအ်ရ။ "သိပ္ပံ ဘဝမဆေင်ကဵုစိုတ်၊ နကဵု ဗီုဍေဟ်မကၠောန်ကမၠောန်ကီု သီုကဵု အကာဲအရာဒမံင်ဍေဟ်"။ ပွံက်ဏအ်ဂှ် သၞာံမဂၠိုင်ကဵုကၠံ ဒုင်ကၠုင်တဲ စကာကၠုင်ရ။ ဆဂး ပွံက်ဝွံ ဒးဒုင်ပလေဝ် ကုတၠပညာခေတ်လက္ကရဴဏအ် မပ္တံ ကု ဂျောန် ဝတ်သန် (John B. Watson) ညးမဒှ်မပံက်အဓိပ္ပါယ် ပွမစကာစိတ္တဗေဒ နဒဒှ် တင်ဂၞင်မတီညာတ်လဝ် မစကာဂွံ ပ္ဍဲအရာမထိင်ဒဝ် ပြဝ။ (the discipline of psychology as the acquisition of information useful to the control of behavior.) စတမ်နူ ဂျောမ် မပံက်အဓိပ္ပါယ်တေအ်ဂှ်ရ စိတ္တဗေဒဂှ် ဒှ်အရာ မဆေင်စပ် ကုကွတ် မစမ်ၜတ်သိပ္ပံ မွဲရ။ စိတ္တဗေဒမဆေင်ကဵုမၞိဟ် ([Folk psychology)ဂှ် ပံက်ဏာအဓိပ္ပါယ် ဒဒှ်ရ အရာမၞိဟ်ဓမ္မတာတအ် မတီကၠိုဟ်လဝ် တၞဟ်ခြာဒၟံင် ကုဗီုတၠပညာစိတ္တဗေဒတအ် မတီလဝ်ဂှ်ရ။

ဝင်

Wilhelm Wundt

ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်တမၠာ မပ္တံကဵု အဳဂျေပ်၊ ဂရိတ်၊ ကြုက်၊ အိန္ဒိယ၊ ပါသဳတအ်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ် အဘိဓရ်မဆေင်ကဵုစိုတ်ရ။ ပ္ဍဲလိက်အဳဂျေပ် Ebers Papyrus ဂှ် ချူဗၟံက်လဝ် ပ္ဍဲစိုတ်ဍိုတ် ကေုာံ ယဲစိုတ် အစာဝင်တအ် ဟီု တၠပညာဒဿနဂရိတ် မပ္တံကဵု တလေသ် (Thales)၊ ပလေတဝ် (Plato) ကေုာံ အာရိသတဝ်လေတ် (Aristotle) (ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲလိက် De Anima), ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပရူ ဗီုစိုတ်မကၠောန်ကမၠောန်ရ။ ပ္ဍဲၜိုတ် ဘဳစဳ ၄ ဗွဝ်ကၠံဂှ် အစာရူပဗေဒဂရိတ် Hippocrates ချူဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပရူ စိုတ်ဟွံညိင်ဝတ် (mental disorders)ဂှ် ဒှ်ရူပဗေဒ လတူနူဟိုတ် မလောန်ၜက် နူသဘာဝဏီရ။

အရာမထိင်စိုတ် မဂဇအ်ဓရ်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲအိန္ဒိယတမၠာ နူကဵုကွေတ်ဝါဒဟိန္ဒူရ။ အရာမၞုံကဵု စိုတ် ကေုာံ စေတသိက်/ဇဴစိုတ်တအ်ဂှ် ဒှ်တမ်အဓိက လညာတ်ဥပနိရှဒ် ရ။ လညာတ်အဘိဓရ်ဏအ်ဂှ် ပ္ဍဲကဵု သာသၞာတမၠာ နူအိန္ဒိယဂမၠိုင်၊ ဟိန္ဒူ၊ ဂျိန်၊ ဗုဒ္ဓဘာသာတအ် လ္ၚတ်ဒ္ဂေတ်ဗက်ဒၟံင်အိုတ်ရ။

စိတ္တဗေဒ ခေတ်တၟိဏအ်ဂှ် စတမ်နူကဵု ကၞောတ် ၁၉ ဗွဝ်ကၠံ ဟီုမာန်ရ။ စတမ်နူဂှ်တုဲ စိတ္တဗေဒဂှ် ကၠိုဟ်ကေတ် နဒဒှ် ကွတ်ပညာမွဲ ကေုာံ ကွတ်တၠပညာ သွက်ဂွံရပ်စပ် စကာမွဲရ။

စိတ္တဗေဒ နကဵုကွတ်သိပ္ပံဂှ် စကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵု Wilhlem Wundt ဒၞာဲစမ်ၜတ် ပါ်ဓါတ် ပရေင်စိတ္တဗေဒ ပ္ဍဲကဵု Leipzig ဍုင်ဂျာမနဳ ပ္ဍဲ သၞာံ ၁၈၇၉ မဒှ်ဒၞာဲ မလ္ၚတ် မဆေင် ကုစိတ္တဗေဒတုဲ ဇၞော်မောဝ်ပတိုန် လညာတ်တဳအဝ်ရဳ မဆေင်ကဵု စိတ္တဗေဒရ။ စိတ္တဗေဒ နဒဒှ် ကွတ်ပညာ (profession) မွဲဂှ် စတမ်နူ တၠပညာမဆေင်ကဵု ကတေင်အာရီု သဳမုန် ဖရေဒ် (Sigmund Freud) ညးမဒှ် ဂကူဂျူ ဍုင်ဂျာမနဳမွဲရ။ ညးဂှ် ဒှ်တၠပညာမလွဳယဲ မဆေင်ကဵု ကတေင်အာရီုမွဲတုဲ နူကဵု မလွဳမၞိဟ်ယဲ ကတေင်ဂြဲဂှ် ကၠောန်ပ ပရေင်စင်ခြင်စိတ္တ (psychoanalysis)တုဲ ဇၞော်မောဝ်တိုန် နဲကဲမလွဳယဲစိုတ် နကဵုမဟီုဓရီုကျာရ။

ကဏ္ဍမလ္ၚတ် အဓိကဂမၠိုင်

မဆေင်ကဵုဇဳဝဗေဒ

False-color representations of cerebral fiber pathways affected, per Van Horn et al.ထာမ်ပလိက်:Ran

Psychologists generally consider the organism the basis of the mind, and therefore a vitally related area of study. Psychiatrists and neuropsychologists work at the interface of mind and body. Biological psychology, also known as physiological psychology, or neuropsychology is the study of the biological substrates of behavior and mental processes. Key research topics in this field include comparative psychology, which studies humans in relation to other animals, and perception which involves the physical mechanics of sensation as well as neural and mental processing. For centuries, a leading question in biological psychology has been whether and how mental functions might be localized in the brain. From Phineas Gage to H.M. and Clive Wearing, individual people with mental issues traceable to physical damage have inspired new discoveries in this area. Modern neuropsychology could be said to originate in the 1870s, when in France Paul Broca traced production of speech to the left frontal gyrus, thereby also demonstrating hemispheric lateralization of brain function. Soon after, Carl Wernicke identified a related area necessary for the understanding of speech.

The contemporary field of behavioral neuroscience focuses on physical causes underpinning behavior. For example, physiological psychologists use animal models, typically rats, to study the neural, genetic, and cellular mechanisms that underlie specific behaviors such as learning and memory and fear responses. Cognitive neuroscientists investigate the neural correlates of psychological processes in humans using neural imaging tools, and neuropsychologists conduct psychological assessments to determine, for instance, specific aspects and extent of cognitive deficit caused by brain damage or disease. The biopsychosocial model is an integrated perspective toward understanding consciousness, behavior, and social interaction. It assumes that any given behavior or mental process affects and is affected by dynamically interrelated biological, psychological, and social factors.

Evolutionary psychology examines cognition and personality traits from an evolutionary perspective. This perspective suggests that psychological adaptations evolved to solve recurrent problems in human ancestral environments. Evolutionary psychology offers complementary explanations for the mostly proximate or developmental explanations developed by other areas of psychology: that is, it focuses mostly on ultimate or "why?" questions, rather than proximate or "how?" questions. "How?" questions are more directly tackled by behavioral genetics research, which aims to understand how genes and environment impact behavior.

The search for biological origins of psychological phenomena has long involved debates about the importance of race, and especially the relationship between race and intelligence. The idea of white supremacy and indeed the modern concept of race itself arose during the process of world conquest by Europeans. Carl von Linnaeus's four-fold classification of humans classifies Europeans as intelligent and severe, Americans as contented and free, Asians as ritualistic, and Africans as lazy and capricious. Race was also used to justify the construction of socially specific mental disorders such as drapetomania and dysaesthesia aethiopica—the behavior of uncooperative African slaves. After the creation of experimental psychology, "ethnical psychology" emerged as a subdiscipline, based on the assumption that studying primitive races would provide an important link between animal behavior and the psychology of more evolved humans.