ပထဝဳဝင်
ပထဝဳဝင် (အၚ်္ဂလိက်: geography) (နူကဵုပါဠိ ပထဝဳ = တိ၊ ဝံသ - ဝံင်သ - ဝင် = ပရူပရာ) (တင်စၟတ် အတိုင်သဒ္ဒါမန်မ္ဂး အရာမဒှ်ပဓါနဂှ် ဒးစွံဂတတုဲ ဒးချူ ဝင်ပထဝဳ ထေက်ကီုလေဝ် ရံင်ကဵု မလိက်မလွဳစ နူပါဠိ ဗီုကဵု ဗုဒ္ဓဝင်၊ မဟာဝင်၊ ရာဇာဝင်တုဲ ပ္ဍဲပိုဒ်ဏအ်လေဝ် စကာလဝ် ပထဝဳဝင် ရ) ဂှ် ဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ်ပရူတိဍာ်၊ ဗီုမကတဵုဒှ် အပြံင်အလှာဲ၊ သတ် ကေုာံ မၞိဟ် မပဒတဴ ပ္ဍဲဂၠးတိ ကေုာံ ပရူအဆက်စပ် ဂၠးတိ ကဵု ဂြိုဟ် ပ္ဍဲအကာသဂမၠိုင်ရ၊၊ [၁] မၞိဟ်မစကာ မအရေဝ် γεωγραφία မဂွံအဓိပ္ပါယ် ပထဝဳဝင် ကၠာအိုတ်ဂှ် ဒှ် အဳရတောသထေနေသ် (Eratosthenes) (၂၇၆ - ၁၉၄ ဘဳသဳ)[၂] ပထဝဳဝင် ဂှ် ဒှ်အရာမလ္ၚတ် ဂၠိုက်ဂၠာဲ ညံင်ဂွံကၠိုဟ် ပရူတိ ကေုာံ သတ် ကေုာံ သဘာဝမပဒတဴ လတူဂၠးတိ သၟးဟွံသေင် ပရူကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲအခိင်အတိက်၊ ဗီုမပြံင်လှာဲကၠုင်ကီု သီုကဵု ဂတတေအ် ဗီုလဵု ဆက်ဒှ်ကၠုင်မာန်ရ၊၊
ပထဝဳဝင် ဂှ် ပါ်လဝ် ၜါကဏ္ဍ - မနုဿပထဝဳဝင် (human geography) ကဵု ရူပပထဝဳဝင်[၃] [၄] မနုဿပထဝဳဝင် ဂှ် ဒှ်အရာ မလ္ၚတ် ပရူမၞိဟ် ကေုာံ ဗီုညးတအ် မဆက်ဆောမ်၊ အခိုက်အလိုက် ပြဝေဏဳ၊ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်၊ ကေုာံ ဗီုညးတအ် စုက်လုက် ကုသဘာဝ နကဵုမလ္ၚတ် ဗီုညးတအ် မဆက်စပ် ကု ကေုာံ ရေင်သကအ် ကုမွဲဒၞာဲ ကဵု မွဲဒၞာဲရ၊၊[၅] ရူပပထဝဳဝင်ဂှ် ဒှ်အရာမလ္ၚတ် လၟေင်အပြံင်အလှာဲ ကေုာံ ဗီုမကတဵုဒှ်ဒၟံင် ပ္ဍဲသဘာဝ ဗီုကဵု ဗလးကျာ (atmosphere)၊ ဗလးဍာ် (hydrosphere)၊ ဗလးဇဳဝ (biosphere) ကေုာံ ဗလးတိ (geosphere) တအ်ရ၊၊
အရာမလ္ၚတ်စမ်ၜတ် မဆေင် ကဵုပထဝဳဝင် နွံပန်သာ်ဂှ် (၁) ပွမလ္ၚတ် တိဍာ် သဘာဝ ကေုာံ အသုင်အစောဲ ကောန်မၞိဟ်၊ (၂) ပွမလ္ၚတ်ဒၞာဲဒတန်ဨရိယျာ မပ္တံ ဍုင်ကွာန် ဒေသဂမၠိုင်၊ (၃) ပွမလ္ၚတ် အဆက်အစပ် ကောန်မၞိဟ် ကဵု တိဍာ်၊ (၄) သိပ္ပံဂၠးတိ [၆] ဟီုမွဲသာ်ပၠန် ပွမလ္ၚတ် ပထဝဳဝင်ဂှ် ဒှ်အရာ မစၠောအ်ကဵုဒဒန် အကြာကောန်မၞိဟ် ကေုာံ ဂၠးတိ ညံင်ဂွံတီကၠိုဟ် ရေင်သကအ်ရ၊၊
လပါ်
ပလေဝ်ဒါန်ရူပပထဝဳဝင်
ရူပပထဝဳဝင်ဂှ် ဒှ်အရာမလ္ၚတ် မစွံအာရီု ကုသိပ္ပံဂၠးတိရ၊၊ တင်အဓိကဂှ် သွက်ဂွံကၠိုဟ်ကေတ် ပြသၞာ မဆေင်ကဵု ရူပဂၠးတိ မပ္တံ ကဵုဗလးတၟအ် (Lithosphere) ဗလးဍာ် (hydrosphere) ဗလးကျာ (atmosphere) ဗလးတိ (pedosphere) ဗလးတၞံ (global flora) ဗလးဇဳဝ (fauna patterns/biosphere)တအ်ရ၊၊
- ရူပပထဝဳဝင် ဂှ် ကလေင်ပါ် လစှ်ေနာနာသာ် ဂွံမာန်ဒၟံင် အတိုင် ဗွဲသၟဝ်ဝွံရ၊၊
-
ဇဳဝပထဝဳဝင်Biogeography -
-
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵု ပြင်ၜဳCoastal geography -
ပရေင်မင်မဲ ပွဳပွူသဘာဝEnvironmental management -
-
-
-
ဗလးဍာ် Hydrology & hydrography -
-
-
-
-
မနုဿပထဝဳဝင်
မနုဿပထဝဳဝင် ဂှ် ဒှ်လပါ် ပ္ဍဲဘာသာ ပထဝဳ မစွံအာရီုတုဲ လ္ၚတ် မဆေင် ကဵုပရေင်အပြံင်အလှာဲ ဂကောံမၞိဟ်တအ် မပ္တံကဵု ပရူ ကောန်မၞိဟ်၊ ပရေင်ဍုင်ကွာန်၊ ပရေင်အခိုက်ကၞာယေန်သၞာင်၊ ပရေင်မၞိဟ် ကေုာံ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်တအ်ရ၊၊
- မနုဿပထဝဳဂှ် ကလေင်ပါ်ထောအ် လစှ်ေဗွဲသၟဝ်ဏအ် ဂွံရ၊၊
-
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵု ယေန်သၞာင်
Cultural geography -
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵု ပရေင်ဇၞော်မောဝ်
Development geography -
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵု ပရေင်ပိုန်ဒြပ်
Economic geography -
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵု ပရေင်ထတ်ယုက်
Health geography -
-
-
-
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵု ကွေတ်ဘာသာ
Religion geography -
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵု ပရေင်မၞိဟ်
Social geography -
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵု ပရေင်ပလံင်ဗစိုပ်
Transportation geography -
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵု ဌာန်ဒတန်
Urban geography
.png)
ပထဝဳဝင် ပွဳပွူသဘာဝ Environmental geography
ပထဝဳဝင် ပွဳပွူသဘာဝ ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်အရာ မလ္ၚတ် ဗီုအဆက်အစပ် အကြာ ဂၠးကဝ်ကောန်မၞိဟ် ကေုာံ ဂၠးကဝ်သဘာဝ ရ၊၊ ပွမလ္ၚတ်ဗီုဏအ်ဂှ် ပကဵု ညံင်ကောန်မၞိဟ်တအ် ဂွံကၠိုဟ်ကေတ် ဗီုလဵု ပရေင်ချဳဓရာင် ဖန်ဇန်မၞိဟ်တအ် ခ္ဍဳလျတ် ဆက်စပ်ဒၟံင် ကုသဘာဝဂှ်ရ ပွမလ္ၚတ် ပထဝဳဝင်ပွဳပွူသဘာဂှ် ဒှ်အရာ မစၠောအ်ကဵု ဒဒန် အကြာကောန်မၞိဟ် ကေုာံ ပွဳပွူသဘာဝ ဟီုဂွံရ၊၊ ပရေင်ဆက်စပ် ကောန်မၞိဟ် ကုပွဳပွူသဘာဝဂှ် ပြံင်လှာဲကၠုင် နကဵုဗီုပြင်နာနာ မပ္တံကဵု အရာမဆက်စပ်အလုံလိုက် မကော်ဂး ဂလောပ်ဗလာ်ဇြေန်ရှေန်ကီု၊ ပရေင်ကွတ်စက် ပြံင်လှာဲကၠုင်ကီုတုဲ အရာမပြံင်လှာဲကၠုင် ဗီုဏအ်ဂှ် ခ္ဍဳလျတ် ဇီုကပိုက် ကုပွဳပွူသဘာဝဗီုလဵုတုဲ သွဟ်အနာဂတ် ဗီုလဵု သ္ကတဵုဒှ်ကၠုင်မာန်ဂှ် နွံပၟိက်ကၠုင် သွဟ် မတွဟ်ဂး ပရေင်ကၠိုဟ်ခၠင်ကောန်မၞိဟ် စပ်ကဵုအရာဏအ်ရ၊၊ နကဵုဥပမာ ကဏ္ဍ သွက်ဂွံလ္ၚတ် ပထဝဳဝင် ပွဳပွူသဘာဝဂှ် မပ္တံကဵု - ပရေင်ထိင်ဒဝ် အရာမကတဵုဒှ်မွဲတဲ ဗီုကဵု ပၞာန် မစကာ လွဟ်လက်နက်တအ်တုဲ ပြံင်လှာဲကဵု ပွဳပွူသဘာဝ မတဲဓဝ် (emergency management)၊ ပရေင်ထိင်ဒဝ် ပွဳပွူသဘာဝ ဗီုကဵု ပွဳပွူသဘာဝ မၞုံဒၟံင်တအ်ဂှ် ညံင်ဟွံဂွံ စကာရပ်စပ် ဖအိုတ်ထောအ် မွဲတဲဓဝ်(environmental management)၊ ဒဒှ်မၞုံအစောံမထိင်ပရံင်လဝ် (sustainability)၊ ပရေင်ဍုင်ကွာန်မဆေင်ကဵုဂြိုပ်ဆုကေုာံ တိရစ္ဆာန် (political ecology)တအ် ဒှ်တမ်ရ၊၊
ဂေသြမတေစ် Geomatics
ဂေသြမတေစ် ဂှ် ဒှ်ကွတ်ကောန်ပျူတာ မဖန်ဇန်လဝ် သွက်ဂွံစကာ ပ္ဍဲအရာ မဆေင်ကဵု ဗီုတိ (cartography) ကေုာံ အရာမၜတ်ကၞာတ် စၟဳစၟတ် သဏ္ဌာန်ဗီုပြင်တိဍာ်ရ၊၊ ဂေသြမတေစ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵု ပရေင်အပြံင်အလှာဲ ပ္ဍဲအရာမလ္ၚတ် ပထဝဳဝင် နူအခိင်ၜိုတ် လဒေါဝ် ၁၉၅၀တအ် ရ၊၊ တ္ၚဲဏအ် နဲကဲဂေသြမတေစ်ဂှ် စကာ ဗီုကဵု ၜတ်ဗၞတ်တိ (spatial analysis)၊သၞောတ်တင်ဂၞင်ပထဝဳ ဂျဳအာင်အေတ် (geographic information systems - GIS)၊ မဓဇက်ဗီုတိ (Remote sensing)၊ သၞောတ်ဒတန်ဂၠးကဝ် - ဂျဳပဳအေတ် (global positioning systems - GPS) တအ်ရ၊၊
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵုဒေသ Regional geography
ပထဝဳဝင် မဆေင်ကဵုဒေသဂှ် ဒှ်အရာမၜတ်ကၞာတ် ဗၟံက်ထ္ၜး ပ္ဍဲဒေသမွဲမွဲ အကာဲအရာ သဘာဝ ကေုာံ ကောန်မၞိဟ်တအ် မနွံဒၟံင် ဗီုပြင်လဵုရ၊၊ တင်ရန်တၟအ် အဓိကဂှ် သွက်ဂွံတီကၠိုဟ် ကေုာံ ဗၟံက်ထ္ၜး ကဆံင်ဒၟံင် ဒတန် မဆေင်စပ်တအ်ဂှ် အကာဲအရာကောန်မၞိဟ် ကေုာံ သဘာဝ နွံဗီုလဵုရောရ၊၊
မဓဇက်ဗီုတိ Cartography
မဓဇက်ဗီုတိဂှ် ဒှ်အရာမလ္ၚတ် ဗီုပြင် ဂၠးတိမၞုံဒၟံင်တအ်ရ၊၊ ၜိုန်ရ အရာမဆေင်ကဵု ကွတ်ပထဝဳဝင်တၞဟ်တအ်ဂှ် ဆက်စပ်ဒၟံင် ကုမဓဇက်ဗီုတိ ကီုလေဝ်၊ မဓဇက်ဗီုတိဂှ် နဒဒှ် အရာတၞဟ်ခြာမွဲ ပါ်ဂွံကီုရ၊၊ ပွမဓဇက်ဗီုတိဂှ် နူကဵုကဆံင် မပကောံဗီုပြင်တိဍာ်တအ်ဂှ် ဒှ်အာ နဒဒှ်ကွတ်သိပ္ပံမွဲကီုရ၊၊
ညးဓဇက်ဗီုတိတအ် တၞဟ်နဂွံကၠိုဟ် သင်္ကေတ မစကာလဝ် ပ္ဍဲဂၠးတိ ပရူဂၠးတိ ဗွဲမဇြိုဟ်နက်မာန်တုဲ သ္ဒးဗတောန် ပရူစိတ္တဗေဒ မဆေင်ကဵု မချပ် (cognitive psychology) ကေုာံ ergonomic မဒှ်အရာမဒက်ပ္တန် ကောန်မၞိဟ် မဆေင်ကဵုရူပ ကဵု စိတ္တတအ်ကီုရ၊၊ ညးတအ် သီုကဵုဒးဗ္တောန် ဗီုသဏ္ဌာန်ဂၠးတိ ကေုာံ ဂၞန်မဂွံတော်ဗၟံက်ထ္ၜးကဵု ဗီုသဏ္ဌာန်ဂၠးတိတအ်ကီုရ၊၊ ဟီုမွဲသာပၠန် ညးမဓဇက်ဗီုတိတအ်ဂှ် ဒှ်ညးမဖျေဟ်ပၠောမ်ကဵုမ မတွဟ်ဂး ပထဝဳဝင်မွဲဂှ်ရ ညးတအ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ပ္ဍဲဒၞာဲအဓိကမွဲရ၊၊
ဝင်
ပလေဝ်ဒါန်ဗီုဂၠးတိတြေံအိုတ် ၜိုတ်မတီလဝ်မ္ဂး ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲခေတ်ဗေဗဳလောန် တမၠာ (ancient Babylon) နူကဵု ဘဳသဳ ၉ ဗွဝ်ကၠံ တေအ်ရ၊၊ [၇]
နိဿဲ
ပလေဝ်ဒါန်- ↑ "Geography". The American Heritage Dictionary/ of the English Language, Fourth Edition. Houghton Mifflin Company. Retrieved 9 October 2006.
- ↑ Eratosthenes (2010-01-24). Eratosthenes' Geography. Translated by Roller, Duane W. Princeton University Press. ISBN 978-0691142678
- ↑ (physical geography)ရ၊၊ Pidwirny, Dr. Michael; Jones, Scott. "Chapter 1: Introduction to Physical Geography". Physicalgeography.net. University of British Columbia Okanagan. Retrieved 10 November 2016.
- ↑ Bonnett, Alastair (2008). What is Geography?. SAGE Publications. ISBN 978-1849206495. Retrieved 10 November 2016.
- ↑ Johnston, Ron (2000). "Human Geography". In Johnston, Ron; Gregory, Derek; Pratt, Geraldine; et al. The Dictionary of Human Geography. Oxford: Blackwell. pp. 353–360.
- ↑ Pattison, William D. (Summer 1990). "The Four Traditions of Geography"(PDF). Journal of Geography (published 1964). September/October 1990 (5): 202–206. doi:10.1080/00221349008979196. ISSN 0022-1341. Retrieved 10 November 2016.
- ↑ Kurt A. Raaflaub & Richard J.A. Talbert (2009). Geography and Ethnography: Perceptions of the World in Pre-Modern Societies. John Wiley & Sons. p. 147. ISBN 978-1405191463.