လိက်ပတ်မန်

လိက်ပတ်မန် ဟီုမ္ဂးဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် စၟတ်သမ္တီလဝ် အရာမချူလဝ် နကဵုလိက် ဘာသာမန်ဂှ် ဒှ်လိက်ပတ်ကီုလေဝ် အတိုင်ပွံက်အဓိပ္ပါယ် လိက်ပတ် ဗီုမပါ်လဝ် အရာမတၞဟ်ခြာ လိက် ကေုာံ လိက်ပတ်တုဲ လိက်ပတ်မန်ဟီုဂှ် ဂွံအဓိပ္ပါယ် ဗီုပြင်မံင်စံင် ပရူဒဒှ်ဘဝမၞိဟ် ကောန်ဂကူမန်ဂှ် ဒှ်လိက်ပတ်မန်ရ။ ညံင်ရဴ ပ္ဍဲကဵု လိက်ပတ် ရးပလိုတ် မနွံကဵု ခေတ်နာနာသာ်ကီု ပ္ဍဲလိက်ပတ်မန်လေဝ် ပါ်ကေတ် ခေတ်တြေံ၊ ခေတ်လဒေါဝ်၊ ခေတ်သအးဇ္ၚး၊ ခေတ်မှောဝ်ဇဴတအ် ဂွံကီုရ။ ဆဂး ဟိုတ်နူဂကူမန် မဒးဒုင်လဝ် ဘဲပၞာန် ဘဲဂမ္စိုတ်ကမၠက်ဂကူ ကုဗၟာတုဲ သက်သဳ ကေုာံ ကိရိယာ သွက်ဂွံလ္ၚတ်လိက်ပတ်မန် (ဝါ) တၠုင်လအာဘဝမၞိဟ် ခေတ်နာနာဂှ် ဂွံဆဵုအောန်ကွေဟ်ဟ်ရ။

ပွံက် လိက်ပတ်

ကၠာပိုယ် ဟွံဂွံလ္ၚတ် ပရူဝင်လိက်ပတ်မန်ဏီဂှ် ဗွဲကိုပ်ကၠာ လိက်ပတ်ဟီုဂှ် မုရော၊၊ အရာလဵု မဒှ်လိက်၊ အရာလဵု မဒှ်လိက်ပတ်ဂှ် ပိုယ်တအ် ဒးပါ်ပဲါလဝ် ဗွဲမကၠးဖ္ဍး ကၠာရ၊၊ မအရေဝ် 'လိက်' ဝွံ ဂကူမန်ပိုယ် လွဳစလဝ် နူသံသကြိုတ်/ပါဠိ (လေခ) မဂွံအဓိပ္ပါယ် မချူခရက်၊၊ မအရေဝ် 'ပတ်' ဂှ်လေဝ် မန်ပိုယ် လွဳစလဝ် နူပါဠိ (ပတ္တ) တၞးရိုတ်ရ၊၊ လိက်ပတ်ဂှ် အဓိပ္ပါယ်တမ် 'လိက်သၠရိုတ်' မြဴသာ်ဝွံ ၜိုန်ရ မဂွံအဓိပ္ပါယ်ကီုလေဝ် ဟိုတ်နူ အခိင်အခါ ကေုာံ ဗီုပြင်မချူလိက်တအ် ပြံင်လှာဲကၠုင်တုဲ အဓိပ္ပါယ် မဝေါဟာ 'လိက်ပတ်' ဂှ်လေဝ် ပြံင်လှာဲကၠုင်ကီုရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ မအရေဝ် 'လိက်' ပ္ဍဲခေတ်ပိုယ်ဏအ်ဂှ် ဂွံအဓိပ္ပါယ် အရာမဆေင်စပ် ကုမချူလဝ် နကဵုအက္ခရ် သီုဖအိုတ်၊ မတုပ်ကဵု မအရေဝ်အင်္ဂလိက် literal တုဲ 'လိက်ပတ်' ဂှ် ဒှ်လိက် မချူလဝ် နကဵုကွတ်အနုသုခုမ မတုပ်ကဵု မအရေဝ်အင်္ဂလိက် literature ရ၊၊

ပွံက်အဓိပ္ပါယ် 'လိက်ပတ်' ဂှ် တၠပညာပရေင်လိက်ပတ်တအ် ပံက်ကၠုင် အဓိပ္ပါယ်နာနာသာ်ကီုလေဝ် ဗွဲသဇိုင်မ္ဂး တုပ်ဒၟံင်ရေင်သကအ် သီုဖအိုတ်ရ၊၊ ပၞောဝ်ကဵု ပွံက်ဂမၠိုင်တအ်ဂှ် တၠပညာပရေင်လိက်ပတ် ဂကူဒိန်နေတ် ဖိလ် ဒါလာရောပ် (Pil Dahlerup) မချူလဝ် ပ္ဍဲလိက် 'လိက်ပတ်ဒိန်မက် (Dansk litteratur)' ဂှ် ဗၟံက်ထ္ၜးကဵု သၟဝ်ဝွံရ၊၊

'လိက်ပတ်မ္ဂးဂှ် ဒှ်အနုသုခုမ မကၠောန်ဗဒှ်လဝ် နကဵု မလိက်'

[Litteratur er den kunst, der laves ved hjælp af ord]

ယဝ်ဟီု ဗွဲတြးညိပၠန်မ္ဂး 'လိက်ပတ်မ္ဂးဂှ် ဒှ် အရာမဗၟံက်ပတိုန် ဂလာန်သၟာန် မနွံကတဵုဒှ်ဒၟံင် နကဵု စက္ကဝါ မဖန်ဗဒှ်လဝ်၊ နကဵု ကွတ်တဲအနုသုခုမ မကၠောန်လဝ် နကဵုအရေဝ်ဘာသာ၊၊'

[Litteratur er eksistentielle problemstillinger udtrykt i et fiktivt univers og i et kunstnerisk udarbejdet sprog.]

ပွံက် ဂၠေအ် ကၠာဂှ် မိက်ဂွံဟီု ဒဒှ်ရ လိက်ပတ်ဂှ် ဒှ်ဒြဟတ်မွဲ နကဵုအရေဝ်၊၊ အရေဝ် နကဵုလိက်ပတ်ဂှ် ဒှ်အရေဝ် မဟွံမဲ ကုအဓိပ္ပါယ် ဟွံသေင်၊ ဒှ်အရာ ကိစ္စဇၞော်မွဲရ၊၊ လိက်ပတ်ဂှ် ဒှ်အရာ မဖန်ဗဒှ်လဝ် နကဵုဗီုပြင်အရေဝ်တုဲ နကဵုဗီုပြင်အရေဝ်ဂှ် မၞိဟ်မဗှ်တအ် လ္ၚတ်ကေတ်၊ ပါ်ပဲါကေတ် ကေုာံ ဗ္တောန်ကေတ် တဝှ်မွဲမွဲ နူလိက်ပတ်ဂှ်ရ၊၊

ပွံက်ဂၠိင်ဂှ် ဒးညာတ်ကေတ် နဒဒှ်လျး မတိတ်ကၠုင် နူပွံက်ဂၠေအ်ဂှ်မွဲရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် ဒှ်ပွံက် မဗမံက်ထ္ၜး လက်သန် လိက်ပတ် မတွံဂး ဂလာန်သၟာန် လတူ မနွံကတဵုဒှ်ဒၟံင်၊၊ အဓိပ္ပါယ်ဍေဟ်ဂှ် ဗၟံက်ပတိုန် ပရူမွဲမွဲ၊ အရာမွဲမွဲ မဒှ်အရာ ကိစ္စဇၞော် ဗွဲမလောန် ပ္ဍဲဘဝ အရာမကတဵုဒှ်လဝ် မပ္တံ မိပ်မြဟ်၊ အောန်စိုတ်၊ အၚောပ်၊ ဒ္ဂေတ်၊ မအံင်ဇၞး ကေုာံ မကျသ္ၚောံဗြမ်တအ်ရ၊၊ ပါဲနူဂှ်တုဲ ပေါမ်အာဂီု ကေုာံ ဓရိုင်ဟာသဂမၠိုင်လေဝ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲလိက်ပတ်ကီုရ၊၊ အရာတအ် သီုဖအိုတ်ဂှ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲ မၞုံကတဵုဒှ်ဒၟံင် (ဝါ) မဒှ်အရာ မဆေင်စပ် ကုဘဝမၞိဟ်မဂျိုင်တဴလမျီုတအ်ဂှ်ရ၊၊

'စက္ကဝါမဖန်ဗဒှ်' မဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်ဗီုပြင်လိက်ပတ် ပရူမဒှ်ဍာံဟွံသေင် ဒှ်လိက်ပတ် မဖန်ဇန်ဗဒှ်ပတိုန်လဝ်၊ လိက်ပတ်ဂှ် ဆက်စၠောအ် ကုမၞိဟ်မဗှ်လိက်၊ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် သဘဴဓရ် မလှဲလး ညံင်စက္ကဝါ ဒဒှ် မဇန်ဖန်ဗဒှ်လဝ်ဂှ် ဟွံပြံင်လှာဲအာဂှ် စက္ကဝါမဖန်ဗဒှ် ညးမကော်စရ၊၊

တုဲပၠန် 'လိက်ပတ်ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်အရာမဖန်ဗဒှ်လဝ် နကဵုကွတ်အနုသုခုမ' ဟီုမ္ဂးဂှ် မဂွံအဓိပ္ပါယ် ဒဒှ်ရ အရာမွဲမွဲ မကၠောန်ဖန်ဗဒှ်လဝ် နကဵုအရေဝ်၊၊ အရေဝ်မကၠောန်ဗဒှ်လဝ် နကဵုကွတ်အနုသုခုမဂှ် ဒှ်ဆညံင်ရဴ ဗလးဒ္ၚောဝ် မကျောဝ်ညာတ်ကၠိုဟ်အာ ဗွဲဓမ္မတာ ဟွံသေင်၊ ဒှ်အရာ မရံင်ညာတ်အာ အရာမဒှ်ဍာံ၊၊ အရေဝ်ဂှ် ဖန်ဗဒှ်လဝ် ညံင်ဂွံစွံအရီု စွံသတိ လတူဘဝဇကုဇကုရ၊၊

နကဵုသက်သဳ သာဓကဝင် ၜိုတ်မကေင်ဆဵုလဝ်တုဲတအ်ဂှ်မ္ဂး ဂကူမန်တအ်ဂှ် စုက်လုက် ကုအခိုက်ကၞာ၊ ပြဝေဏဳ၊ ယေန်သၞာင် အိန္ဒိယတုဲ ၜိုတ်အေဒဳ (၃) ဗွဝ်ကၠံ (တုဲကၠုင် ၜိုတ် ၂၂၀၀ သၞာံ) တေအ်ဂှ် စချူကၠုင်လိက်ရ၊၊ ဗွဲကိုပ်ကၠာ ဂကူမန်တအ် ချူလိက် နကဵုဘာသာသံသကြိုတ်၊ စိုပ်ၜိုတ် အေဒဳ (၆) ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူမန်တအ် စချူကၠုင်လိက် နကဵုဘာသာအရေဝ်မန်ဇကုရ၊၊ ပ္ဍဲအေဒဳ (၆) ဗွဝ်ကၠံဂှ် မၞိဟ်သၟိင်တၠတအ်ဂှ် ညးတအ် စကာချူဒၟံင် နကဵုဘာသာသံသကြိုတ်ဏီဖိုဟ်ရ၊၊ လိက်တအ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ချူစၟတ်သမ္တီလဝ် ယၟုဒါယကာတၠဒါန် ကေုာံ ကပေါတ်မဒါန် ညးတအ် မသၠးကဵုလဝ် ကုကျာ်တအ်ရ၊၊ ပဲါနူ စရင်ဒါန်တုဲ လိက်တၟအ်ထီုနရာဲ မၞုံပ္ဍဲသလပူရဳ၊ ဍုင်သေံဂှ် ဟိုတ်မချူစၟတ်သမ္တီလဝ်  ပရူဗီုသၟိင် မွဲဟာန်ကောံ ကုညးဍုင်ကွာန်တအ် မလုပ်ပူဇဴကျာ် ပ္ဍဲထီုနရာဲဂှ်တုဲ ဂကူမန်တအ် နူၜိုတ် (၆) ဗွဝ်ကၠံတေအ်ဂှ် ချူကၠုင် ဗွဲမလှဲလးရောင်ဟီုမာန်ရ၊၊ ဟိုတ်မဒှ်အရာ သၞာံဗွဲမလအ်လတုဲ ဆလိက် ညးတအ် မချူလဝ် ပ္ဍဲတၟအ်တအ်ဟေင် မဂွံသှ်ေၜက်တုဲ မဂွံဆဵုကေတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်မန် ခေတ်အေဒဳ (၆) ဗွဝ်ကၠံတေအ် ၜိုတ်လဵု မချူကၠုင် လိက်ပတ်ရောဂှ် ဂွံဟီုကၠးကၠး  ဟွံလောဲသွာရ၊၊

ဒုင်သဇိုင် ကုပွံက်အဓိပ္ပါယ် 'လိက်ပတ်' ဗွဲလတူတအ်ဏအ်တုဲ ပ္ဍဲဂကူမန်တအ် လိက်ပတ် မကေင်နွံကၠုင် ဗီုလဵု၊ ပ္ဍဲအခိင်လဵု၊ ဂကူလိက်ပတ် သာ်လဵု မကေင်နွံကၠုင်လဝ်တအ်ဂှ် ပကိတ်ကဵု လိက်ပတ်ဂၠးတိတုဲ ဆက်ချူအာ ပ္ဍဲလိက်ဝွံရ၊၊

၁၊ ခေတ်ပုရာဏာံ (antiquity)

ခေတ်ပုရာဏာံဝွံ စၟတ်သမ္တီကေတ် ခေတ် ကိုပ်ကၠာ နူအခိုက်ကၞာ၊ ပြဝေဏဳ၊ ယေန်သၞာင် အိန္ဒိယ ဟွံဂွံစုက်လုက် ကုဂကူမန်ဏီရ၊၊ အခိုက်ကၞာ၊ ပြဝေဏဳ၊ ယေန်သၞာင်အိန္ဒိယဂှ် လုပ်စိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဂကူမန် မွဲစွံ မွဲကရောမ် ကုသာသနာဟိန္ဒူ၊ သာသနာဗုဒ္ဓ၊၊ သာသနာဟိန္ဒူ စိုပ်ကၠုင် ကၠာနူ သာသနာဗုဒ္ဓညိ ဒှ်မာန်ရ၊၊ သာသနာဗုဒ္ဓဂှ် စိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဂကူမန် ပ္ဍဲခေတ်သၟိင်အသောက မြဴသာ်ဝွံ စၟတ်သမ္တီလဝ်ကီုလေဝ် ပ္ဍဲသက်သဳလ္ၚဵုဂှ် ကၠာနူဂှ်ညိဏီလေဝ် ဟီုလဝ်နွံရ၊၊ အခိင်လဵု သာသနာဟိန္ဒူ မစိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဂကူမန်ဂှ် ဂွံတီကေတ်ကၠးကၠး ဟွံလောဲသွာရ၊၊ ရံင်ကဵု ကပေါတ်သက်သဳဝင် မဆေင် ကုသာသနာဟိန္ဒူ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဍုင်သေံ မဒှ်ဒၞာဲ ဍုင်ဂကူမန်တြေံဂှ်မ္ဂး ၜိုတ်အေဒဳ ၄၀၀ ဂှ် ယေန်သၞာင်အိန္ဒိယ မစစုက်လုက် ကုဂကူမန် ပ္ဍဲဒွါရဝတဳ ဒှ်မာန်ရောင်ဂှ် ဆိင်ဆကေတ်မာန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ခေတ်ပုရဏာံ မဆေင်ကဵု ဂကူမန်မ္ဂး ဒှ်ခေတ် ကၠာ အေဒဳ ၄၀၀ ဂှ် စၟတ်သမ္တီကေတ် ဗွဲအပြောံမာန်ရ၊၊

ကလော်သ္ၚိ

ဂကူမန် ခေတ်ပုရာဏာံတေအ် ဒှ်ဂကူ မဟွံမွဲကဵုလိက်ဏီ ဒှ်မာန်ရ၊၊ ညးတအ် ရှ်ေသှ်ေကလော်သ္ၚိ၊၊ 'ကလော်' ဂှ် ဒှ်ဝိညာဏ် မၞိဟ်မစုတိအာ၊ 'သ္ၚိ' အဓိပ္ပါယ် ပ္ဍဲဒၞာဲဏအ်ဂှ် မဂွံအဓိပ္ပါယ် အရာမသြိုင်လဝ် 'စမြိုင်' ဟွံသေင်၊ မဂွံအဓိပ္ပါယ် 'ဂကောံကၟိန်သ္ၚိ၊ မသ၊ ကလော၊ ကောဒေအ်' ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ 'ရှ်ေသှ်ေကလော်သ္ၚိ' ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ် မရှ်ေသှ်ေ ဝိညာဏ် ဇုဇဗဴလဇကု မကလိလောန်စဴအာ ဘဝပရလိုက်တေအ်ရ၊၊ ညးတအ် ပတှ်ေကေတ် ဂကောံသ္ၚိကၟိန်ညးတအ် မစုတိအာတအ်ဂှ် ဆက်မံင်အာ ကရောမ်ညးတအ်၊ လဆောဝ် ကလေင်လုပ်စ ပ္ဍဲဂကောံသ္ၚိကၟိန်ညးတအ်ပၠန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ မိမဇကု တ္ၚဲဏအ်ဂှ် မွဲတ္ၚဲ ဒှ်ကၠုင် ကောန်စဴဇကု (ဝါ) ကောန်စဴဇကု တ္ၚဲဏအ်ဂှ် မကေင်ဒှ်လဝ် မိနော် အပါနော်ဇကု၊၊ နကဵုလညာတ်ဒဿန မြဴသာ်ဝွံ ဒက်ပတန်လဝ် ဂကောံမၞိဟ်မန်ရ၊၊

ဒံက်တာ ဖဳလိပ် အေဒ်ဝါဒ် (Dr. Philip C. Edwards) မဒှ် အစာသုတေသနဝင် ခေတ်တၟအ် (Stone age archaeologist) နူတက္ကသိုလ် La Trobe University ၜံက်ခဲါ ဒေသ Jordan Valley ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် မၞိဟ်ခေတ်တၟအ် မဒှ်ခေတ် မလောန်ကၠုင် ၜိုတ် မွဲလက်ၜါလ္ၚီသၞာံ မဒှ်အခိင် ကောန်မၞိဟ် ပ္ဍဲဒေသဂျဝ်ဒေန်တအ် မစတဵုလွဳ သြောအ်ဂြာင်တေအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဒဒှ်ရ မၞိဟ်ခေတ်တၟအ်တအ် ညးတအ် တိုပ်ဇွ မိမညးတအ် သၟဝ်ဒၞာဲသ္ၚိညးတအ်၊ ကာလဇွဂှ်ကှ် သှ်ေဆဇုတ်သၟးမ္ဂး ညးတအ် ဂၠံက်ကေတ် ဂၞာက္ဍိုပ် မိမညးတအ်တုဲ ညးတအ် စွံလဝ် နဒဒှ်မရှ်ေသှ်ေရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပွမရှ်ေသှ်ေ ကလော်ဇုဇဗဴလဂှ် မဒှ်ကွေဟ်ပတှ်ေဘာသာ ကောန်မၞိဟ်ကၠာအိုတ်မွဲ မြဴသာ်ဝွံ တၠပညာသုတေသနဝင်တအ် စၟတ်သမ္တီလဝ်ရ၊၊ ဗွဲကြဴ ဗီုကဵု မကေတ်နင် သၟေဟ်သှ်ေ(ဇုတ်) နူမိမဇကုတုဲ မရှ်ေသှ်ေဂှ် ဟွံမွဲကီုလေဝ် ပွမဆက်ရှ်ေသှ်ေကလော်ဇုဇ ဗဴလတအ်ဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် စဵုတ္ၚဲဏအ်ဏီရ၊၊ ဒၞာဲသုသာန် မၞိဟ်ခေတ်တၟအ် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲၜါန်ချာဲ (Ban Chiang) ပ္ဍဲဍုင်သေံ၊ မဒှ်ဒၞာဲ မပတှ်ေကေတ် ဂကူတၞောဝ်မန်ခမာတအ် မမံင်ကၠုင်လဝ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဗဒဲါဇွတအ်ဂှ် စုတ်စွံလဝ် ဇွောအ်မ စၞစ နကဵုနုင်ထမာဲ ဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊ ဗွဲစၟတ်ညးတအ် မရန်တၟအ် သွက်မၞိဟ်မစုတိ ဂွံစသုင်ဒှ်မာန်ရ၊၊ ညံင်ရဴဂကူမန်ကီု ဂကူတြေံ ဗီုကဵု ဂကူကြုက်၊ ဂကူဂျပေန်တအ်လေဝ် ရှ်ေသှ်ေဒၟံင် ကလော်သ္ၚိ စဵုကဵုလၟုဟ်ဏီဖိုဟ်ရ၊၊ ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ် မတဵုလွဳတအ်ဂှ် ဟိုတ်မဒှ် ဂကောံမၞိဟ် မတန်တဴ မွဲမွဲဒၞာဲ အခိင်ဗွဲမလအ်တအ်ဂှ် ကွေတ်မရှ်ေသှ်ေကလော်သ္ၚိဂှ် မလေပ်ကတဵုဒှ်တုဲ ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်လၟ မဟွံမွဲကဵု ဒၞာဲဒတန် ဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ်တအ်ဂှ် ဟိုတ်မိက်ဂွံဂွံ အရီုအဗင် ပ္ဍဲကမၠောန်လၟဇကုတုဲ ရှ်ေသှ်ေကလော်ပၟင်ဂြိုပ် ပၟင်ၜဳတအ်ရ၊၊

စေဝ်ပၞောန် ပ္ဍဲကလော်သ္ၚိမန် နွံမွဲဂှ် ကလော်တုပ် ဖျေဟ်ဒၞာဲ ဒက်အိန်ထံင်ဟွံဂွံ၊ ယဝ်ရဖျေဟ်ဒၞာဲ ဒက်အိန်ထံင် ကုမၞိဟ်မွဲကလော်မ္ဂး ကလော်ကၞာန်၊ ကောန်ဇာတ်တအ်ဂှ် အဝဲစိုတ်ကာယ ဟွံဍိုက်ပေင် သ္ကတဵုဒှ်မာန်ရောင် ညးတအ် ပတှ်ေလဝ်ရ၊၊ တင်ဏအ်ဂှ် ပ္ဍဲခေတ်သိပ္ပံဏအ် ဂွံဆဵုကေတ် ကောန်ဇာတ် မကတဵုဒှ် ပ္ဍဲဗဳဇမကြပ်ညောန်တအ်ဂှ် ကလာပ်ရုပ်လ္ၚဵု ဟွံကၠောန်ကမၠောန်တုဲ အဝဲစိုတ် ဟွံသေင်မ္ဂး အဝဲကာယ မလေပ်ယောင်ယာမာန်ဂှ် ဒုင်တဲတုဲ ဍုင်လ္ၚဵု ဗီုကဵု ဍုင်ဒိန်မက်တအ်ဂှ် ဗဳဇကြပ်ညောန်မ္ဂး ဖျေဟ်ဒၞာဲ ဒက်အိန်ထံင် ဟွံဂွံ၊ စဵုဒၞာလဝ် နဒဒှ် သၞောဝ်လေဝ် နွံရ၊၊ ရံင်ကဵု စေဝ်ပၞောန် ကလော်ကၞာန်ဏအ်တုဲ ဒဒှ်ရ ဂကူမန် ခေတ်ပုရဏာံတေအ် ညးတအ်မံင် ကုမသ ကလော ကောဒေအ်ညး ကောံကောံ ကလောအ်ကလောအ်တုဲ မကြပ်ညောန် ကုဂကောံသ္ၚိကၟိန် ညးတၞဟ်တအ်၊ ဟီုမွဲနဲပၠန်မ္ဂး ဂကူမန်တအ်ဂှ် ညးတအ် မံင်ကဵု ကွာန်၊ ကဵုဍုင်ရ၊၊ ပ္ဍဲဒၞာဲဝွံ အဓိပ္ပါယ် အရေဝ် 'ကွာန်' ဂှ် မိက်ဂွံ ပသောင်ကလးညိရ၊၊ မန်ခေတ်တြေံဂှ် ပ္ဍဲအရေဝ်မန် ခေတ်တြေံတေအ်ဂှ် ညးကော်စ 'တွာန်'၊၊ အဓိပ္ပါယ်ဍေဟ်ဂှ် မဒှ်အရာမွဲဓဝ်ဟွံသေင်၊ မၞုံကဵုဂကောံဂၠိုင်ဂၠိုင် မမံင်ကြပ်စုက်ဒၟံင်ဂှ် တွာန်ရ၊၊

ပရေင်ရှ်ေသှ်ေ နွံမ္ဂး ပရေင်အခိုက်ကၞာ မဆေင်ကုပရေင်ရှ်ေသှ်ေဂှ်လေဝ် မဒးနွံကီုရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ မန်ခေတ်ပုရဏာံ တေအ်ဂှ် ၜိုန်ရ လိက်ဟွံမွဲဏီကီုလေဝ် ပ္ဍဲကာလ မကၠောန် အခိုက်ကၞာ မဗ္စပူဇဴ၊ မကော်ဘိက်၊ မလ္ၚောဝ်တအ်ဂှ် ဂါထာမဖ္ဍောတ် နကဵုပါင်တုပ်ပ် အဆက်ကောန် အဆက်စဴ ဒးနွံကီုရ၊၊

အာဂီု နဒဒှ် ဂျေင်ရာ(Myth as genre)

မအရေဝ် အာဂီု ဝွံ ကၠုင်နူ သံသကြိုတ် (အာဂံ) ရ၊၊ အဓိပ္ပါယ်ဍေဟ်ဂှ် လိက်၊ ပြကိုဟ်တမ်မူလ၊၊ အာဂီု ပ္ဍဲဒၞာဲဏအ်ဂှ် ဒှ်အရာ မလဴထ္ၜး ဗီုကဝ်တန် ကဝ်တူ၊ ဗီုစက္ကဝါ ဂွံကတဵုဒှ်ကၠုင်၊ ဗီုကျာ်၊ အိန်၊ ဗြီု၊ မၞိဟ်၊ ဒေဝတဴ၊ ဗဴဇု၊ ဒေဝတဴတအ် မစကတဵုဒှ်ကၠုင်၊၊ အာဂီု ဂကူမွဲကဵုမွဲ၊ ယေန်သၞာင်မွဲကဵုမွဲ ဟွံတုပ် ရေင်သကအ်ရ၊၊ ပွမလ္ၚတ်အာဂီု နူဘာသာနာနာ၊ ဂကောံမၞိဟ်နာနာဂှ် ညးကော်စ အာဂီုဗေဒ (Mythology) ရ၊၊

အာဂီုဂှ် သှ်ေၜက်ဆက်ကၠုင် နဒဒှ်မလဴပူ ခေတ်အဆက်ဆက် နူအဆက်ဇုဇဗဴလတုဲ ဆက်စၠောအ်ကၠုင် မွဲတၞောဝ်ကဵု မွဲတၞောဝ်၊ လအ်ညိဂှ် ဗီုပြင်ဍေဟ် စှ်ေအာသၞောတ် ဍိုက်ပေင်အာရ၊၊ အာဂီုဂှ် ကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲမ္ၚး အပိုင်အခြာ အခိင်ဝင်မွဲမွဲ၊ မ္ၚး ပယျဵုတိဍာ်ဒၞာဲမွဲမွဲတုဲ ဖန်ဗဒှ်လဝ် မဒှ်အရာ မဆေင်စပ် ကုအိုတ်သီု နကဵုသၞောတ်ဝ် ဇကုဇကုရ၊၊ နကဵု ဗီုပြင် မဗၟံက်လဝ်ရုပ်ရဴ နာနာသာ်၊ လဝေင်ဇာတ် မကတဵုဒှ်လဝ်ဂှ်တုဲ လဴထ္ၜးကဵု ဒဒှ်ရ ဂကူဂှ် ဂကောံမၞိဟ်မွဲ မကေင်ဒုင်စလဝ်သိုင်တုပ်ပ် ဗီုဏအ်တုဲ မကၠိုဟ်ကေတ် လတူအရာ မကတဵုဒှ်လဝ်တုပ်ပ်ရ၊၊ အာဂီုတအ်ဂှ် သှ်ထ္ၜးကဵု မုဟိုတ် မဂွံဖျေဟ်လဝ် သၞောဝ်ဗီုဏအ်၊ ပြသၞာ ပရေင်ဒစဵုဒစး ကတဵုဒှ်လဝ် ဗီုလဵု၊၊ ဗီုမတဝ်စၞေဟ် ကေတ်မာန်ကၠုင် ရေင်သကအ် အကြာ ချိုတ် ကဵု ဂျိုင်၊ ပၞာန် ကဵု ဓဝ်ၜိုဟ်လလံ၊ ဒဒှ်ဒတုဲဖဵု ကဵု မပလီုပလာ်၊ ကျာ် ကဵု မၞိဟ်၊ ခိုဟ် ကဵု ပရေအ်၊ အခိုက် ကဵု သဘာဝ မပ္တံ မြဴသာ်ဝွံ ဒှ်တမ်ရ၊၊

အာဂီု လဴထ္ၜး သှ်ကဵု သွဟ်မဍိုက်ပေင်၊ မဆေင်ကဵု ဓဝ်(cosmos)ရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် အာဂီု ဖန်ဗဒှ်လဴထ္ၜးကဵု မုဟိုတ် ဍေဟ်ဂွံဒှ်ဗီုဏအ်ရ၊၊ ဂွံဖန်ဗဒှ်ပတိုန် ပရေင်မၜိုဟ်သြိုဟ် ပရေင်မဓဝ်ယာ၊ မသောင်ရောင်တှေ် ဒးကေင်ဒှ်လဝ် ပရေင်မဟွံစှ်ေကဵု ဗဗွဲဓဝ်၊ မဟွံၜိုဟ်သြိုဟ်၊ မထုဲထံင်တအ်ရ၊၊ နူကဵုပရေင်မထုဲထံင် မဟွံၜိုဟ်သြိုဟ်ဂှ် ဖန်ဗဒှ်ပတိုန် ဓဝ်ဂမၠိုင်ရ၊၊ ဓဝ်ဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵုဟိုတ် အရာမဟွံခိုဟ် ဟွံမွဲကဵုဓဝ် မကေင်ဒှ်လဝ်ရ၊၊ နကဵုဒြဟတ်ဓရိုဟ် မဟွံမွဲကဵုဓဝ်တုဲ ဓဝ်မံက်ဂတဝ်ကၠုင်ရ၊၊

ပ္ဍဲအာဂီုမန် အတိုင် လိက်မူလမူလဳမ္ဂး ဓဝ်ဂှ် ကၠုင်နူ မိတၠဂုဏ်ဒတန်ကဝ် ကဵု အပါ မိတၠဂုဏ်ဒတန်ကဝ် ညးၜါဂှ်ရ၊၊ ဟိုတ်နူကောန်မၞိဟ်တအ် ဓဝ်မေတ္တာ လတူသတ်တၞဟ်တအ် ဟွံမွဲတုဲ ညးတအ်ညးၜါ ဒးဖန်ဗဒှ်ပတိုန် ဒဒှ်မဒးဗျု မဒးယဲ မဒးချိုတ်ရ၊၊

ပ္ဍဲအာဂီု ဘာသာခရေတ်မ္ဂး ကောန်မၞိဟ် ကျာ်ထာဝရ မနိမိတ်ဗဒှ်လဝ်ၜါ အာဍာန် ကဵု ဧဝါန်တအ်ဂှ် ကျာ်ကဵုမံင် ပ္ဍဲကၠအ်ဧဍေန် မပေင်တဴ နကဵုစၞစနာနာ မကျေဝ်ဂေါဝ်ဂှ်ရ၊၊ ကလော်မာ လုပ်အာ ပ္ဍဲဇြုံတုဲ သၠေအ်သၠန် ကုဧဝါန်တုဲ ကဵုစသတ်ဆု မဒှ်သတ်ဆု ကျာ်ဂမျိုင် မစဵုဒၞာလဝ်ဂှ်ရ၊၊ အာဍာန် ကဵု ဧဝါန် စဒး သတ်ဆုဂှ်တုဲ တီကၠုင် ဂဝဂလေအ်ရ၊၊ ဟိုတ်မဒစဵုဒစး ဂလာန်ကျာ်တုဲ ကျာ် ထဍေင်ပတိတ်ထောအ် မၞိဟ်တအ် နူကၠအ်သွဝ်အာဍာန် ဂှ်ရ၊၊ စနူဂှ်တုဲ မၞိဟ်တအ် ဒးတဵုလွဳစကေတ်တ်၊ မၞိဟ်ဗြဴဂှ် မဒးသၠးဂၠံဂဝ် နကဵုဒဒိုက်မဂိ ဗွဲမလောန် မပ္တံ ဒဒိုက်မဆေင်ကဵု ကောန်မၞိဟ်တအ်ဂှ် စကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊ အရာအိုတ်သီုဂှ် မဆေင်ကဵု ကျာ် ကေုာံ ကလော်မာတအ် ဖအိုတ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဒးဒ္ဂေတ်ဗက် အတိုင် တဝှ်ဍောင်ဓဝ်ကျာ်၊ ကာလဂှ်ဟေင် ကျာ်ညးဂွံရီုဗင်ကဵု၊၊ ပဲါနူဂှ်ပၠန် ကလော်မာ ညံင်လှေအ်လှန်ဇကု ဟွံဂွံဂှ်လေဝ် ဇကုဒးစွံသတိရ၊၊

အာဂီု ပ္ဍဲဘာသာမပတှ်ေကေတ် ဘဝအတိက် ဗီုကဵု ဟိန္ဒူ၊ ဗုဒ္ဓဘာသာ၊ ဂျိန် မဒှ်ဘာသာ မကၠုင်နူ အိန္ဒိယတအ်မ္ဂး အရာမကတဵုဒှ်ဒၟံင် ပ္ဍဲဘဝလၟုဟ်တအ်ဂှ် ဟိုတ်နူကမ်ဝိပါက နူဘဝဇကု အတိက်တေအ် မကဵုဖဵုဖအိုတ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဝိပက်အတိက်တအ်ဂှ် ဇကုဒးဒုင်ဖအိုတ်ထောအ်တုဲ ညံင်ရဴ ဝိပက်နူအတိက် မဒးဒုင်ဒၟံင် ပ္ဍဲဘဝလၟုဟ်ဂှ် ညံင်ဟွံဂွံဆက်ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲဘဝဂတတေအ်ပၠန်ဂှ် ကမၠောန်ပရေအ်ပရေအ် လတူညးတၞဟ်ဂှ် ဇကုဒးဝေင်ပဲါရ၊၊

ဟိုတ်ဂှ်ရ အာဂီုဂှ် ပသောင်ကဵု မုဟိုတ် ဂၠးတိဏအ် ဂွံဒှ် ဗီုဏအ်၊ မုဟိုတ် မၞိဟ်တအ် ဂွံဒးပ ဗီုဏအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲအရာမပသောင်တအ်ဂှ် ဒုင်သဇိုင် ကုလညာတ်ပညာသိပ္ပံ မစမ်ၜတ် မပလဝ်သုတေသန ဟွံသေင်ရ၊၊ အာဂီုဂှ် ဒုင်သဇိုင်ကဵု ဓဝ်ပတှေ် အလေအ်အခိုက်တမၠာတုဲ မဖန်ဗဒှ်လဝ်ရ၊၊ ကပ်ဘဲဒဏ်မွဲမွဲ ကတဵုဒှ်ကၠုင် ဥပမာ ကၞောဝ်၊ ကပ်ဘဲမွဲမွဲ ဗီုကဵုကွဳဗဂါပ်၊ ယဲ၊ ဟွံကလိဂွံကောန်ဇာတ် မပ္တံအရာတအ်ဂှ် ဒှ်အရာ ကျာ်မဖန်ဗဒှ်ကဵု သာ်ဂှ်ဟွံသေင် ဟိုတ်နူကမ်ဘဝအတိက် ဗွဲမဗဗွဲ ကုဓဝ်ပတှ်ေဇကုဂှ် ကဵုသွဟ် လတူအကာဲအရာတအ်ဂှ်ရ၊၊

အာဂီုမန်

လိက်မူလမူလဳ

လိက်မူလမူလဳဂှ် ဒှ်လိက် မချူလဝ် ပရူကဝ်တန်၊ ကဝ်တူ၊ ဗီုလဵုမၞိဟ်၊ သတ်၊ ဆု၊ ဒုန်ဂမၠိုင် မစကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊ သ္ၚေဝ်ဂၠေပ် ဗီုလဒက်ပတန် လိက်ဝွံမ္ဂး တုပ်တဴ ညံင်ရဴ လိက်သုတ်ဇာတ်ဗုဒ္ဓဘာသာ ကီုရ၊၊ မှာထေရ်ကဏ္ဍောည မဂွံတီကေတ် မဂွံမိင်ကေတ် မှာထေရ်ကစ္စာဲ မကၠောန်ဗဒှ်အက္ခရ်၊ သဒ္ဒါတုဲ တၞဟ်န မိက်ဂွံတီ ဒဒှ်ရ အက္ခရ်၊ သဒ္ဒါ မှာထေရ်ကစ္စာဲ မပကၠောန်လဝ်ဂှ် မဒှ်ကသပ်လညာတ် ညးမွဲဓဝ်ဟာ၊ မဒှ်ကသပ်လညာတ် ကျာ်ဟာတုဲ မှာထေရ်ကဏ္ဍောည ပြာပ်အာ ဇရေင်တမ်ဇိုင် ကျာ်တြဲ ပ္ဍဲဘာဝေလုဝန်တုဲ သၟာန်ကျာ်တြဲရ၊၊ ကျာ်တြဲ တွံကဵု မှာထေရ်ကစ္စာဲ မချူလဝ် အက္ခရ်၊ ကေုာံ သဒ္ဒါဂှ် မဒှ်အရာ မစေန်ဆက်ကၠုင် နူတမၠာအတိက် နူမပတံ ကျာ်တြဲတိက္ခဂ္ဂတေအ်၊၊ တုဲဂှ် ကျာ်တြဲ ဆက်တွံကဵု ဗီုလဵုကဝ်ဏအ် မကတဵုဒှ်ကၠုင် ကု မှာထေရ်ကဏ္ဍောည ရ၊၊

ရံင်ကေတ် ဗက်လဒက်ပတန် လိက်ဝွံတုဲ လိက်မူလမူလဳဝွံ မဒှ်လိက်ပတ် နူဗုဒ္ဓဘာသာ မဒှ်ခေတ် ကြဴနူခေတ်ပုရဏာံ ရောင် ဗွဲအပြောမ် စၟတ်သမ္တီမာန်ရ၊၊ ဆဂး ကာလလ္ၚတ်ရံင် လိက်မူလမူလဳ ချိုတ်တ်ပၠိုတ်တ်မ္ဂး ဗီုကောန်မၞိဟ် မစကတဵုဒှ်၊ ဗီုကဝ်ဏအ် မစတန်တေအ်ဂှ် ဟွံတုပ် ကုလညာတ် နူအိန္ဒိယ မတွံဂး လညာတ်ဟိန္ဒူ လညာတ်ဗုဒ္ဓဘာသာ တအ်ရ၊၊

ဗီုကဝ်တန်ဂှ် ပ္ဍဲလိက်ဗုဒ္ဓဘာသာ ဗမံက်ထ္ၜးလဝ် ပြာပြာကတ်တ် ဟွံဆဵုကေတ်ကီုလေဝ် ဒဒှ်ရ ဂၠးတိဏအ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵု ၃၁ ဘုံဂှ် ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ်ကၠးကၠး မကြပ်တုပ်ဒၟံင် ကုလညာတ်ဟိန္ဒူရ၊၊ ပ္ဍဲဟိန္ဒူဂှ် ဂၠးတိဏအ် သၟိင်ဗြီု နိမိတ်ဗဒှ်လဝ် မြဴသာ်ဝွံ ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ်ရ၊၊ ပ္ဍဲလိက်မူလမူလဳဂှ် ဂၠးတိဝွံ ကတဵုဒှ်ကၠုင် နကဵုသဘာဝ မစတမ် နူဓါတ်ကတဴ ကဵု ဓါတ်ၜိုဟ်ၜါ စုက်လုက်ရေင်သကအ်ရ၊၊ နူဓါတ်ၜါဂှ် စုက်လုက်ရေင်သကအ်တုဲ ဓါတ်ကျာ ကတဵုဒှ်ကၠုင်၊ နူဂှ် ဓါတ်ဍာ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်၊ ဓါတ်ဍာ်ဂှ် ဒှ်လအ်မ္ၚိုဟ်တိုန်တုဲ ဒှ်အာ တိသုန္ဓရဳရ၊၊

တုဲပၠန် ရံင်ကဵု ဗီုပြင်အခိုက်ကၞာ မဆေင်ကဵု ဇွကမ္မဋ္ဌာန် ပ္ဍဲလိက်ဂှ် ＂ဗြဴဂှ် ညာတ် တြုဟ်ဇကု မချိုတ်အာတုဲ သီုကဵုလၞီလၞာ် ဗွဲမလောန် ဂိုင်ကေတ်နာစွံလဝ် ပ္ဍဲထာန်မွဲ မဗၠးဒုဟ်တုဲ ပလံင်ဏာပုင် ရိုဟ်ဟ်တ္ၚဲရ၊၊ ဒဵုကဵုစိုပ် ဇွဂမအုဲသရောဟ်အာရ၊၊ ကာလဇွဂှ် အုဲအိုတ်အာတုဲ ဗြဴဂှ် ရပ်ကေတ် ဆုမွဲဒကုတ် လ္ၚတုံ ဂးယၟု ဆုဂှ်တုဲ စြံက်ပ္တဴပတီသတီဂအာင်သုသာန်ဂှ်တုဲ ဒၞာဲဂှ် ဍေဟ်ပလံင်ပုင် ရိုဟ်ဟ်တ္ၚဲရ၊၊＂အခိုက်ဏအ်ဂှ် ဒှ်အခိုက်ကၞာ ကလော်သ္ၚိရ၊၊ အခိုက်ကၞာတြေံဏအ်ဂှ် ပ္ဍဲဂကူကြုက်၊ ဂကူဂျပါန်၊ ဂကူဗဳယေတ်နာမ်တအ် ကၠောန်ကၠုင် စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ်ရ၊၊

ရံင်ကဵု တင်ဂၞင်တအ်ဏအ်တုဲ ဒဒှ်ရ လိက်မူလမူလဳဝွံ ဒှ်လညာတ်ဓဝ်ပတှေ် ဂကူမန် မနွံကၠုင် ကၠာဟွံဂွံ စုက်လုက် ကုအိန္ဒိယဏီ ဒှ်မာန်ရ၊၊ ဗွဲကြဴ သာသနာဗုဒ္ဓ မလုပ်စိုပ် ပ္ဍဲဂကူမန်တုဲ လဟီုဂလာန်တမၠာဂှ် မၞိဟ်မွဲမွဲ ချူခၞံ လိက်မူလမူလဳ အတိုင်ဗီုပြင် လိက်ပတ်ဗုဒ္ဓဘာသာရ၊၊ ပဲါနူဗီုကဝ်တန်၊ ဗီုမၞိဟ်တမၠာ မစကတဵုဒှ်တုဲ ပ္ဍဲလိက်ဂှ် ဒကုတ် လပါ်လက္ကရဴဂှ်လေဝ် ဒှ်လညာတ်ဓဝ်ဗုဒ္ဓဘာသာဖအိုတ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ လိက်မူလမူလဳဝွံ ဒှ်လိက်မၞုံကဵု လညာတ်ပုရာဏာံဂကူမန်၊ လညာတ်ဟိန္ဒူ၊ လညာတ်ဗုဒ္ဓဘာသာ လညာတ်ကွေတ်ပတှေ် ပိဘာသာ မပြံက်နှဴဒၟံင်ဂှ် ဟီုမာန်ရ၊၊

ကဝ်တန် ကေုာံ စက္ကဝါ

စပ်ကဵု ဗီုကဝ်တန် (ဂၠးတိဏအ် မကတဵုဒှ်) ဂှ် ပ္ဍဲလိက်မူလမူလဳဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဗီုဏအ်ရ၊၊ ＂ပ္ဍဲကာလ ဍုင်လိုက် ကၠာတေအ် ဍေဟ်ဟွံပတန်ဗဒှ်ဏီဂှ် ဒေဝတဴကီု၊ အိန်ဗြီုကီု၊ မၞိဟ်ကီု၊ တိရစ္ဆာန်ကီု၊ တိကီု၊ ဍာ်ကီု၊ ပၟတ်၊ ကျာ၊ တၞံဆုဒုန် ဇုက်ၜဝ်ချောဲ သဗ္ဗဝတ္ထုအိုတ်သီု ကာလ ဟွံမွဲသက်သက်ဏီရ၊၊ ဒှ်ဒၟံင် ဇတာအကာသဏီရ၊၊ ပ္ဍဲကာလဂှ် ဥဒ္ဒယၜါ မတွံဂး ဟေမန္တဥတုမွဲ၊ ဂိမန္တဥတုမွဲ၊ ဥဒ္ဒယၜါပြကာဂှ် ကတဵုဒှ်တုဲ ကၠုင်ဗ္ဂပ်စပ်ဒၟံင် ပထမကၠာညးအိုတ်ရ၊၊ တုဲဝါယောဓာတ် ကတဵုဒှ် ကျာပိုတ် ဟွံဟဲသဂုတ်ရ၊၊ ဝါယောဓာတ်ဂှ် က္တဵုဒှ် မဂၠိုင်လောန်အာတုဲ နူဂှ် နာလာယအဗ္ဗ မသြောတ်သတီုဂွံ ၉ ကိုတ် ၆ လက်ယောဇနာ၊ ဒှ်ဒၟံင်ကျာလှဲလးလောန်အာဒှ်ရ၊၊ နာလယဏသဗ္ဗဂှ် ဒှ်အပေါဓာတု မက္တဵုဒှ်အာ ဍာ်ပၠန်ရ၊၊ အပေါဓာတုဍာ်ဂှ် က္တဵုဒှ် ဗွဲမဂၠိုင် ရိုဟ်အာတုဲ ဂွံ ၄၀၀၀၀၀ ကဵု ၈၀၀၀၀ ယောဇနာတုဲ က္တဵုဒှ် အနာဘဗ္ဗမ္ၚိုဟ်ဒၟံင်ဂှ် ဒှ်ရ၊၊ ပ္ဍဲကာလဂှ် ဥဒ္ဒယမွဲမ္ဂး ဂိတုဥတုဂှ် ကၠုင်ဒှ်ဘူဘာနာယဘဗ္ဗတုဲ က္တဵုဒှ်မရဘဗ္ဗဂှ် တိသုန္ဓရီရ၊၊＂

ဂကူမန်

ဂကူမန်ဂှ် ဒှ်ဂကူ မလုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲဂကောံဂကူ သြသထြောအေရှတေတ် မဒှ် ဂကောံဂကူ မဟီုအရေဝ်တမ်မူလ ရးအာရှအဂၞဲရ၊၊ ကၠာတေအ် မကော်စ ဂကောံဂကူမန်ခမာရ၊၊ ဂကောံအရေဝ်သြသထြောအေရှတေတ်ဂှ် မဒှ်အရေဝ် ဂကူဗွဲမဂၠိုင် မဟီုဂးဒၟံင် ပ္ဍဲၝောအ်ဒေသ အာရှအဂၞဲ တုဲ ပ္ဍဲအိန္ဒိယ၊ ဘင်္ဂလာဒေသ်၊ နဳပဝ် ကေုာံ ဒေသ ပယျဵုကြုက် လပါ်သၠုင်ကျာလေဝ် ပြးဇး နွံဒၟံင်ညိည ကီုရ၊၊ ဂကူမဟီုအရေဝ် သြသထြောအေရှတေတ် သီုဖအိုတ်ဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နွံ (၁၆၈) ဂကူကီုလေဝ် ဆ ဂကူဗဳယေတ်နာမ်၊ ဂကူခမေန် ကေုာံ ဂကူမန် တအ်ဟေင် မၞုံကဵု ရာဇဝင် မဇၞော်လှဲလးရ၊၊

မွဲအခိင်တေအ် ဂကူမန်တအ် ပ္ဍဲအလုံဒေသ နူဍုင်ကြုက် ပ္ဍဲဒေသသၟဝ်ကြုင်၊ မွဲဒမြိပ် ၜဳဨရာဝတဳ ကေုာံ ဒေသတကအ်ပါင်ၜဳဂမၠိုင်၊ ကေုာံ ဒေသ  မွဲဒမြိပ်ၜဳစောဖယျာ ပ္ဍဲဍုင်သေံ တအ်ဂှ် ဗွဲမပြးဇး လှဲလးဂှ် တန်တဴလဝ်ရောင်ဂှ် ပတှ်ေကေတ်ရ၊၊ ဍုင်မန် ပ္ဍဲလဒေါဝ်ဍုင်သေံဂှ် မကော်ဂး ဍုင်ဒွါရဝတဳဂှ် ၜိုတ် (၇) ဗွဝ်ကၠံဂှ် ခမာတအ် သီဂွံအာ၊၊ ပ္ဍဲအေဒဳ ဒစာံ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူသေံ-လဴတအ် ပြံင်ဆုဲကၠုင် နူဒေသယူနာန်တုဲ ဗတိုက်ပၠံင်ကေတ် ဍုင်ဂကူမန်တအ် ပ္ဍဲဒေသ ဍုင်သေံသၟဝ်ကျာ (ဍုင်ဟရိဘုဉ္ဇယျ)၊ ပ္ဍဲ စှ်ပိ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူခမာတအ် ဒးဒုင်ထဍေင်ပတိတ် နူဒေသလဒေါဝ် ဍုင်သေံတုဲ ဂကူသေံတအ် ပတန်ဍုင်သုခေါဒယာ၊၊ ပ္ဍဲ အေဒဳ စှ်မွဲဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူဗၟာ နူဒေသ ဗၟံက်ကုန်ဒဵု တိဗေတ်တအ် ပြံင်စှ်ေအာဂၠံင်လပါ် သၠုင်ကျာတုဲ ပတန်ဍုင်ဗုကာံ မဒှ်ဒၞာဲဒတန် ဂကူမန်တအ်တြေံရ၊၊ ဍုင်ဗဂေါ မဒှ်ဍုင် ဨကရာဇ်ဂကူမန် ပ္ဍဲဍုင်ဗၟာ လက္ကရဴအိုတ်ဂှ် ဒးဒုင်သီကေတ် နကဵုဨကရာဇ်ဗၟာ ဥူအံင်ဇေယျ ပ္ဍဲသၞာံခရေတ် ၁၇၅၇၊၊ စတမ်နူဂှ်တုဲ အရေဝ်မန်ဂှ် သုန်ဂြာံစှ်ေအာတုဲ ဂကူမန် ဗွဲမဂၠိုင် ဟွံလေပ် အရေဝ်မန်၊ လေပ်ဆ အရေဝ်ဗၟာသၟး၊၊ အခိင်လၟုဟ်မ္ဂး မၞိဟ်မဟီုအရေဝ်မန် ပ္ဍဲဍုင်ဗၟာဂှ် နွံစဆၜိုတ် ၈၀၀ ၀၀၀ (ဒစာံကိုဋ်)ရ၊၊

ပ္ဍဲဒၞာဲဒေသဂြိုဟ်ဂကူမန် တ္ၚဲဏအ် ပ္ဍဲဍုင်ဗၟာ သကုတ်သၟဝ်ဂှ် ဟိုတ်နူဟွံဂွံ ၜံက်ခဲါ ပလဝ် သုတေသန ချိုတ်တ်ပၠိုတ်တ်တုဲ အခိုက်ကၞာမန် ခေတ်ပုရဏာံတေအ် ဗီုလဵု မၞုံကၠုင်လဝ်ဂှ် ဟွံတီ ကၠးကၠးရ၊၊

ပ္ဍဲဍုင်သေံ ဒၞာဲတြေံတြဟ် ကွာန်ၜါန်ဆာဲ (Ban Chiang)၊ ခရိုင်နံင်ဟာန် (Nong Han District)၊ ရးဥဒေါန်ဌာနဳ (Udon Thani Province)ဂှ် ပ္ဍဲအခိင်ၜိုတ် ဘဳစဳ ၄၀၀၀ တေအ်ဂှ် မၞိဟ်နူဒေသ ဇိုင်ၜဳတအ် ဆုဲပြံင် အာမံင် ဒၞာဲမသ္ၚောဲကဵုၜဳဇၞော် ပ္ဍဲဒၞာဲဒေသကုန်သမၠုင်ကအ်ရာတ် (Khorat Plateau) မဒှ်ဒၞာဲ ကွာန်ၜါန်ဆာဲ လၟုဟ်ရ၊၊  ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် မၞိဟ်တအ် ပဒတဴဒၟံင်လဝ် နဒဒှ်ဗီုကွာန်ဍောတ်တ် မွဲကွာန်ကဵုကွာန် ဟွံသ္ၚောဲရေင်သကအ်ကွေဟ်ဟ်ရ

အခိုက်မတိုပ်ဇွ ပ္ဍဲၜါန်ဆာဲဂှ် ဒှ်အခိုက် မတိုပ်ဇွ နမစွံလဝ် ဂၠံင်လ္ၚာ၊ နုင် ထၟာဲ မစုတ်လဝ် စၞစတအ်ဂှ် မွဲမ (ဟွံ) မဂၠိုင်ကဵုမ စွံလဝ် ပ္ဍဲတမ်ဇိုင်၊ ပ္ဍဲက္ဍိုပ်၊ မဂေတ် ကၠောအ် ဇကု၊ ပဲါနူဂှ်ပၠန် ကယျိုင်ကယျဝ်လေဝ် ကျိုင်လဝ်ကဵု ကီုရ၊၊ ပဲါနူဂှ်တုဲ လွဟ်ဗီုဗၞုဟ်၊ သီုကဵုပၞောဟ်ဇဵု မကဝေင်တအ်ဒှ်တမ် မတိုပ်စွံ ကရောမ်ဇွတအ်ဂှ် လွဟ်တအ်ဂှ် ဒှ်လွဟ်ပူဂဵုဂှ် မပိုင်ပြဳ ဒှ်မာန်ရ၊၊

ရံင်ကဵု ဗီုအခိုက်မတိုပ်ဇွ ညးတအ်ဂှ်တုဲ အခိုက်မဖျေဟ်ကမ္မဌာန်ညးတအ်ဂှ် မတုပ်ဗီုအခိုက် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲ လိက်မူလမူလဳမန် ဂှ်ဟီုမာန်ရ၊၊ ဗီုတိုပ်ဇွ ပ္ဍဲ ၜါန်ဆာဲဂှ် တုပ်ကဵု ဗီုတိုပ်ဇွ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဒၞာဲတြေံ ဒံင်သာန် (Dong Son) ဍုင်ဗဳယေတ်နာမ် ကီုရ၊၊

အခိုက်ဟိန္ဒူ ကေုာံ ဗုဒ္ဓဘာသာ စိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဂကူမန်တုဲ အခိုက်တိုပ်ဇွမန်လေဝ် ပြံင်လှာဲအာသိုက်က်တုဲ ဗွဲကြဴ အခိုက်မတိုပ်ဇွ သီုဇွောအ်မဂှ် ကၠေအ်အာရ၊၊ အတိုင်သၟာပုရာဝိဇ္ဇျာန်တအ် မဂွံဆဵုကေတ် အခိုက်မတိုပ်ဇွမန် ခေတ်ဒွါရဝတဳ (အကြာအေဒဳ ၅ - ၁၂ ဗွဝ်ကၠံ) မ္ဂး ညးတအ်ဂွံဆဵုကေတ် ပိဗီု၊

(၁) မပၠးပတပ်တုဲ တိုပ် (an extended burial)

(၂) မခ္ဍပ်ကွေန်တုဲ တိုပ် (a flexed burial)

(၃) မစိုက်ဂွဳတုဲ တိုပ် (a bag burial)

ပဲါနူ ပိဗီုဏအ်တုဲ ဇွဂှ်စံင်တုဲ ဇုတ်သၟေဟ်တအ်ဂှ် စုတ်ကဵုထၟာဲတုဲ မတိုပ်ဂှ်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်ကီုရ၊၊ 

ယေန်သၞာင်တြေံ နူကၠာ ယေန်သၞာင်အိန္ဒိယ ဟွံဂွံစိုပ် ပ္ဍဲဒေသ ရးအာရှဒိုဟ်အဂၞဲဏီ မွဲပၠန်ဂှ် ဖံဗရိုတ် မၞုံကဵုရုပ်ၚဴရ၊၊ ပ္ဍဲခေတ်လၟုဟ် ပ္ဍဲဍုင်ဗၟာမ္ဂး ဖံၚဴဂှ် ဂကူကရေင်တအ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နဒဒှ် လက်သန် ဂကူညးတအ်ရ၊၊ ဖံၚဴဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင် အလုံ ဒေသအာရှ ဒိုဟ်အဂၞဴမွဲရ၊၊ ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲဍုင်ဗဳယေတ်နာမ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဂၠိုင်တုဲ ဖံလ္ၚဵုတအ်ဂှ် ကၠောန်လဝ် ပ္ဍဲအခိင်ဘဳစဳ (၃) ဗွဝ်ကၠံ၊၊ ၚဴဂှ် ညးတမၠာတအ် ပတှ်ေကေတ် ဒှ်သတ် မကော်ဗြဲတုဲ ဖံၚဴဏအ်ဂှ် ဖံဗြဲ လေဝ် ညးကော်စ ကီုရ၊၊ ၚဴ မဒှ်မၞိဟ် မကော်ဗြဲဂှ် ပ္ဍဲမန်ပိုယ်မ္ဂး ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဗျ

ဆုဆု မုပဗှ်ေၚံက် - အဲဍိက်ပံက်ဍုန်၊

ပံက်ပံက် မုပဗှ်ေဍုန် - အဲဍိက်ကျောဝ်က၊

ကက မုပဗှ်ေဟွံမံက် - အဲဍိက်ပြေင်ကလုဲ၊

ပြေင်ပြေင် မုပဗှ်ေကလုဲ - အဲဍိက်ဂမာတက်၊

ဂမာဂမာ မုပဗှ်ေတက် - အဲဍိက်ဗျဵုပုင်၊

ပုင်ပုင် မုပဗှ်ေဟွံကၞံ - အဲဍိက်ပၟတ်ဟွံဂဵု၊

ပၟတ်ပၟတ် မုပဗှ်ေဟွံဂဵု - အဲဍိက်အှော်ဍုက်၊

အှော်အှော် မုပဗှ်ေဍုက် - အဲဍိက်ဗြဲဂူ၊

ဗြဲဗြဲ မုပဗှ်ေဂူ - အဲဍိက်ၚဴကော်၊

ၚဴၚဴ မုပဗှ်ေကော် - အဲဍိက်ထင်ဍာ်၊

ကောန်ၚဴအဗာက် - ဍာ်မွဲပလိုင်ဇြဲ သုင်ဟွံဖဲဟာ၊၊

ပဲါနူရုပ်ၚဴ မဖ္ဍုန်လဝ် လတူဖံဂှ်တုဲ ပ္ဍဲဖံဂှ်လေဝ် ချူလဝ် ရုပ်နာနာသာ်ရ၊၊ ဗွဲမဂၠိုင် ရုပ်ဂစေံ၊ ရုပ်သတ်ဂြိုပ်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်ကီုရ၊၊ ရုပ်မၞိဟ် နာနာသာ်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊ ရုပ်မၞိဟ်ဂမၠိုင် မဍိုက်အာဂၠုင်ဂှ်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်ကီုရ၊၊ ရုပ်တအ်ဂှ် ဒှ်ရုပ်ပၞာန် ရဴသာ်ဝွံ တၠပညာသုတေသနတအ် မထေင်ကေတ်လေဝ်နွံရ၊၊ ရံင်ကဵု ဗီုမတိုပ်ဇွ မစုတ်လဝ် ပ္ဍဲဂၠုင် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဗဳယေတ်နာမ်ဂှ်တုဲ ရုပ်မၞိဟ် မဍိုက်အာဂၠုင်ဂှ် ဒှ်ရုပ်မၞိဟ်မစုတိ ကၠောအ်အာ ဘဝပရလိုက်လေဝ် ဒှ်မာန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဖံၚဴဏအ်ဂှ် ဒှ်ဖံကိစ္စဇၞော် မသုင်စောဲ ပ္ဍဲအခိင်ကာလ မဖျေဟ်ကမ္မဌာန် သာ်ဂှ်ဟွံသေင် အခိင်ယူကၞာ ဒှ်မာန်ရ၊၊ အရာအဓိကမွဲပၠန် မၞုံပ္ဍဲဖံၚဴဂှ် ဒှ်ရုပ်စက်တ္ၚဲ မၞုံလဒေါဝ်ဖံဂှ်ရ၊၊ ကပေါတ်သက်သဳ မဆေင်ကုတ္ၚဲ ပ္ဍဲခေတ်ပုရဏာံတေအ် မွဲပၠန်ဂှ် ဒှ်ကၞင်ပ္ကဴကွေန်ကွေန် ခ္ဍမ်ခ္ဍမ် မဒှ် သင်္ကေတ သၟိင်တ္ၚဲ ပ္ဍဲထၟာဲတိၜါန်ချာဲရ၊၊ ညံင်ရဴ မၞိဟ်နူဒေသဂရိတ် ကေုာံ ရးယူရောပ်တအ် မရှ်ေသှ်ေသၟိင်တ္ၚဲ ပ္ဍဲခေတ်ပုရာဏာံတေအ်ကီု ဂကူမၞိဟ် ပ္ဍဲအာရှလေဝ် ရှ်ေသှ်ေ တ္ၚဲ ကီုရောင် ပတှ်ေကေတ်ရ၊၊ ဥပမာ မအရေဝ်ဗၟာ မကော် ကျက်တငွေဂှ် ကၠုင်နူအရေဝ်မန် ကျာ်တ္ၚဲ ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဂကူမန်ပိုယ် စဵုကဵု မစုက်ကဵု ဂကူဗၟာ ပ္ဍဲ ၁၁ ဗွဝ်ကၠံအေဒဳဂှ် သၟိင်တ္ၚဲဂှ် နဒဒှ် ကျာ်မွဲ ရှ်ေသှ်ေဒၟံင်ဏီရောင် ပတှ်ေကေတ်ရ၊၊ ဂကူကြုက်၊ ဂကူဂျပေန်တအ်ဂှ် စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ် ရှ်ေသှ်ေဒၟံင်တ္ၚဲဏီရ၊၊   

မၞိဟ်နူဒေသဂရိတ် ကေုာံ ရးယူရောပ်တအ် မရှ်ေသှ်ေသၟိင်တ္ၚဲ ပ္ဍဲခေတ်ပုရာဏာံတေအ်ကီု ဂကူမၞိဟ် ပ္ဍဲအာရှလေဝ် ရှ်ေသှ်ေ တ္ၚဲ ကီုရောင် ပတှ်ေကေတ်ရ၊၊ ဥပမာ မအရေဝ်ဗၟာ မကော် ကျက်တငွေဂှ် ကၠုင်နူအရေဝ်မန် ကျာ်တ္ၚဲ ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဂကူမန်ပိုယ် စဵုကဵု မစုက်ကဵု ဂကူဗၟာ ပ္ဍဲ ၁၁ ဗွဝ်ကၠံအေဒဳဂှ် သၟိင်တ္ၚဲဂှ် နဒဒှ် ကျာ်မွဲ ရှ်ေသှ်ေဒၟံင်ဏီရောင် ပတှ်ေကေတ်ရ၊၊ ဂကူကြုက်၊ ဂကူဂျပေန်တအ်ဂှ် စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ် ရှ်ေသှ်ေဒၟံင်တ္ၚဲဏီရ၊၊   

ဒုင်သဇိုင် ကုကပေါတ် ပုရာဝိဇ္ဇာယာန် ဂမၠိုင်တုဲ ဂကူမၞိဟ် သြသထရော အေရှတေတ် (Austro-Asiatic) တအ် ကၠာ ဟွံစုက်လုက် ကုအခိုက်ကၞာအိန္ဒိယဏီ မၞုံဒၟံင် ဗီုလဵုရောဂှ် Coedès, G., (1975:9) ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် အတိုင်ဗွဲသၟဝ်ဝွံရ၊၊

မဆေင် ကဵုကပေါတ်လွပ် မရပ်စပ်စကာမ္ဂး

• မတန်ကၟိုန် ကြိုန်ဍာ်တုဲ မတဵုသြောအ်၊ the cultivation of irrigated rice,
• ပြေင်၊ ဂၠဴ မလွဳစကာ ပြေင်ဂၠဴ ပ္ဍဲသ္ၚိ၊ domestication of cattle and buffalo,
• မစကာ လှာ်/ဗရိုတ်၊ rudimentary use of metals,
• မနွံကဵုလညာတ် ကွတ်တရဴဍာ် (ဂၠုင်၊ က္ၜင်)၊ knowledge of navigation
• မဆေင် ကုသၞောတ်ပရေင်မၞိဟ်မ္ဂး
• မၞိဟ်ဗြဴ မၞုံဒၞာဲအခန် အဓိက၊ the importance of the role conferred on women,
• တၞောဝ်ဒတောဝ် ဆက်အာ လပါ်မၞိဟ်ဗြဴ၊ (အခိုက်ကလော်သ္ၚိ ခေတ်လၟုဟ်မ္ဂး တၞောဝ်ကလော ဗက်လပါ်မၞိဟ်တြုဟ်၊ ရံင်ကဵု ဗီုအခိုက်သၞုက်ကရေဲ ဂကူမန်၊ မကၠောန်ဗဒှ် ပ္ဍဲသ္ၚိလပါ်မၞိဟ်ဗြဴ၊ သၞုက်ကရေဲတုဲ မၞိဟ်တြုဟ် မဒးပဒတဴ ပ္ဍဲသ္ၚိမၞိဟ်ဗြဴတုဲ တၞောဝ် ကလော်မန် တမၠာတေအ် ဗက် လပါ်မၞိဟ်ဗြဴလေဝ် ဒှ်မာန်ရ၊၊) the importance of relationships in the maternal line,
• ဂကောံမၞိဟ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵုမဒုင်သဇိုင် ကုပရေင်တဵုလွဳ an organization resulting from the requirements of irrigated agriculture.
• မဆေင် ကုပရေင်ကွေတ်ဓဝ်ပတှ်ေမ္ဂး
• မပတှေ်ကလော်ဗဴ (ပၟင်ဍုင်ကွာန်၊ ပၟင်ၜဳ၊)belief in animism,
• မရှ်ေသှ်ေ ကလော်သ္ၚိ အဆက်မိမ၊ the worship of ancestors and of the god of the soil,
• မသြိုင်ခၞံ သ္ၚိဗဴ ဒၞာဲသၠုင် ဗီုကဵုလတူဒဵု၊ the building of shrines in high places,
• မတိုပ်ဇွ ပ္ဍဲထၟာဲ၊ မစွံထၟာဲ၊ မစွံဇွ လတူစင်တၟအ်၊ burial of the dead in jars or dolmens

ဝင်အာဂီု နဒဒှ် ဂျေင်ရာ (Saga as genre)

ညံင်ရဴ ဂကူလိက်အာဂီု မလဴထ္ၜး ပသောင်ကဵု ဗီုဂၠးတိ၊ ဗီုကောန်မၞိဟ်၊ ဗီုတ္ၚဲဂိတု၊ ဟိုတ်ဓဝ်ဂမၠိုင် မဂွံပညပ် ဖန်လဝ်ဂှ်ကီု ဝင်အာဂီုဂမၠိုင် မလဴထ္ၜး ပသောင်ကဵု မုဟိုတ် ဍုင်ဏအ် ညးဂွံကော်စဗီုဏအ်၊ မူဟိုတ် ကျာ်ဏအ် ညးဂွံကော်စဗီုဏအ် ကေုာံ ပရူဒဒှ်ဂမၠိုင်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊

တင်တၞဟ်ခြာ အာဂီု ကဵု ဝင်အာဂီုဂှ် အာဂီုဂှ် ဟွံမွဲကဵုအပိုင်အခြာတုဲ မဒှ်အရာ မဆေင်ကဵု ကောန်မၞိဟ်ဖအိုတ်၊ မဆေင်ကဵု အလုံလိုက်မွဲ၊ ဝင်အာဂီုဂှ် မဆေင်ကဵု မလဴထ္ၜးကဵု ပရူဝင် ဒေသမွဲမွဲ၊ ဒတန်မွဲမွဲတုဲ မၞုံကဵု အပိုင်အခြာ အခိင်အခါကာလ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဝင်အာဂီုဂှ် မၞုံကဵု အပိုင်အခြာ အခိင်၊ မၞုံကဵု အပိုင်အခြာ ပယျဵုဒတန်၊ တုဲပၠန် မၞုံကဵု မၞိဟ်အဓိက၊ ကေုာံ မဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပရူဒဒှ် ပရေင်မၞိဟ် ပ္ဍဲဂှ်ရ၊၊ ညံင်ရဴ အာဂီုကီု ဝင်အာဂီုလေဝ် ဒှ် ဝှက်ရှေန် (faction) မဒှ်အရာ မဖန်ဗဒှ်ပတိုန်ကေတ်တ်မွဲ ကီုရ၊၊ ဝင်အာဂီုဂှ် ဗွဲကိုပ်ကၠာ မလဴပူကၠုင် ခေတ်အဆက်ဆက်တုဲ ဗွဲကြဴဏအ် ချူစွံ နကဵုလိက်ရ၊၊ 

ဂကူ ပ္ဍဲလတူဂၠးတိဏအ် ကြပ်သီုဖအိုတ်ဂှ် ဗီုညးကဵုညး နွံကဵု ဝင်အာဂီုညး ဖအိုတ်ရ၊၊ ဝင်အာဂီု ဗွဲမဂၠိုင် ဆက်စပ် ကုပရေင်ဓဝ်ပတှ်ေ၊ ပရေင်ဘာသာ ပရေင်ဂကူတုဲ ပရူလ္ၚဵုတအ်ဂှ် ဒှ်အရာမဆေင်ကဵု ကောန်တၟအ် ဂၠံသြိုဟ်ဂကူမွဲမွဲရ၊၊

ဇရေင်ဂကူတြေံ ပ္ဍဲရးယူရောပ် ဗီုကဵု ဂကူဂရိတ် တအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊ ပါဲနူ ဇရေင်ဂကူတြေံတုဲ ဇရေင်ဂကူတၟိ ဗီုကဵု ဂကူနဝ်ဒေတ်တအ်ဂှ် ဝင်အာဂီုညးတအ်ဂှ် ညးတအ်ကော်စ သေဂါ (Saga) မဂွံအဓိပ္ပါယ် မလဴပူ ရ၊၊ သေဂါ ပ္ဍဲရးသၟဝ်ကျာဂှ် ချူလဝ် ပရူမၞိဟ် မသမွဲဂကောံ ကဵု မသမွဲဂကောံ ပၠံင်ပမၞိဟ်ဇၞော် ရေင်သကအ်၊ ဒုင်သဇိုင် ကုဗီုကမၠောန် ညးတအ် မကၠောန်ပလဝ်၊ ယၟုညးတအ်တုဲ ဒေသဂှ် ကော်စ ဗီုဏအ်၊၊ ဗီုကွေတ်ဝါဒ ညးရးသၟဝ်ကျာ ကဵု ကွေတ်ဘာသာခရေတ် မပြိုင်ပကာန် ရေင်သကအ်တုဲ ကွေတ်ဘာသာ ခရေတ် ကလိဂွံအာ ဇမၞး၊ မပ္တံ မြဴသာ်ဝွံ ချူလဝ်ရ၊၊

ဂကူမန်ပိုယ်လေဝ် မဒှ်ဂကူတြေံမွဲကီုတုဲ ပ္ဍဲလိက်ပတ်ဂကူဂှ် ဂွံဆဵု ဝင်အာဂီု ဗွဲမဂၠိုင်ကီုရ၊၊ ပ္ဍဲဂကူမန်ပိုယ်မ္ဂး ဗွဲမဗဗွဲ ကဵုဒေသဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင် ဝင်အာဂီုကီုရ၊၊ ပ္ဍဲဒေသရးလ္ဂုင်ဂှ် ပရူမိလမု ညးမဒှ် ဇြဟာန် ကုသၟိင်အိန်တုဲ ကလိဂွံ ကောန်တြုဟ်မွဲ၊၊ ကောန်တြုဟ်ဂှ် ဇၞော်ဂေါဝ်တိုန် ဂွံဒှ်သၟိင် ဥက္ကလာပ၊၊ ကောန်ဗၞိက် မန်ၜါ တပေါ ကဵု တဗဝ် ကလိဂွံနင် ဓါတ်သော်ကျာ်တြဲတုဲ သၟိင်ဥက္ကလာပ ပ္တန်ကျာ်စေတဳလ္ဂုင်၊၊ သၟိင်အိန်ဂှ် ဒှ်အရာမကၠုင်နူ လိက်အိန္ဒိယဟိန္ဒူတုဲ ပရူဝင်အာဂီု သၟိင်ဥက္ကလာပဝွံ ဖန်ဗဒှ်လဝ် ကြဴနူယေန်သၞာင်အိန္ဒိယ မစိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဒေသမန် ဒှ်မာန်ရ၊၊

ပ္ဍဲဒေသမုတ္တမ ကဵု မတ်မလီုမ္ဂး ပရူသၟိင်မတ်ပိ မပကင်ရင် ဍုင်မတ်မလီု၊ ဟိုတ်နူသေံတအ် မဖန်ဇန် ဇုက်ဒး ယာတ်ဇုက်မုက် မဓနဒၟံင်တုဲ မတ်မွဲဂှ် မလီုအာ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဍုင်ဂှ် ညးကော်စ ဍုင်မတ်မွဲလီု၊၊ နူဂှ် မြိပတ်အာတုဲ ဒှ်အာ ဍုင်မတ်မလီု၊၊ ဟိုတ်နူ သေံတအ် မကၠုင်ဗတိုက် ပြိုင်ပကာန် ဒက်ကျာ်၊ လပါ် မတ်မလီုဂှ် ဟိုတ်နူသေံတအ် မဠာန်စတုဲ မဒက်လဝ်ဂှ်ရ ကျာ်ဂှ် စဵုကဵုလၟုဟ် ညးကော်စ ကျာ်သေံဠာန်၊ ကျာ်လပါ် မတ္တမဂှ် ဟိုတ်နူ မပူပါတ်လဝ် ယာတ်ဖျေင်ဗတာင်တုဲ ညးကော်စ ကျာ်ဖျေင်ပူ၊၊ ရံင်ကဵု လိက်သၟိင်သိင်္ဂသူရ မချူလဝ် ပ္ဍဲခၞိင်ကျာ်သာန်လာန် ＂သၟဳမွဲ မဟိမု သိင်ဂသူရ မပ္ကင်ရင် ဍုင်မဟ်လမ္လိုမ်＂မချူလဝ် ပ္ဍဲသၞာံ သက္ကရာဇ်သာသနာ ၂၀၇၀ (သက္ကရာဇ်ဍုင် ၈၈၉)၊၊ လိက်ခၟိင် ကျာ်ဖျေင်ပူ မချုလဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၈၅၅ ＂အစာမွဲ မဟိမု ဗိဒျာသိရဳသုဒ္ဓဗိဒျာ ကွံမ် ကုကွး ဂနး ကလောညာ ဂမ္လိုင် ပ္ဍဲတံဇောင် ကျာက်မဟိမု ပ္လင်ပူဝွံအ်＂၊၊ ယၟုဍုင်မတ်မလီု ပ္ဍဲအခိင်မချူလိက်ခၞိင် ကျာ်သာန်လာန်ဂှ် မဟ်လမ္လီု မဂွံအဓိပ္ပါယ် မုဟ်မလီုလာ်ဒၟံင်၊၊ ယၟုကျာ်ဖျေင်ပူဂှ် ကျာ်ပ္လင်ပူ၊ မဂွံအဓိပ္ပါယ် ကျာ်မၞုံကဵုပလ္လင်ခ္ဍမ်မ်တုဲ ဝင်အာဂီု သၟိင်မတ်ပိ ဝွံ ဖန်ဗဒှ်လဝ် ကြဴနူ သက္ကရာဇ် ၉၀၀ ဒှ်မာန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဝင်အာဂီုလ္ၚဵုတအ်ဂှ် အယုက် ဟွံလအ်နူ မသုန်ကၠံသၞာံလေဝ် နွံဒၟံင်ဂှ် ပိုယ်တအ် ဂွံတီကေတ်ရ၊၊

ပါဲနူဏအ်တုဲ ဝင်ကျာ်စေတဳနာနာတအ် ဂှ်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်ကီုရ၊၊ ဝင်ကျာ်စေတဳမ္ဂး ရသိ မတန်တဴ ပ္ဍဲဂြိုပ်၊ ပ္ဍဲဒဵု၊ ကာလ ကျာ်တြဲ မဂ္ၚေင်ဒေသစာရိတ် ပ္ဍဲဒေသရးမန်ဂှ် ရသိဂှ် ကလိဂွံ ဓါတ်(သော်)တုဲ ပတန်လဝ် ကျာ်စေတဳဂှ် မပ္တံ မြဴသာ်ဝွံ ဒှ်တမ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊

ဗီုဝင်သၟိင်ဥက္ကလာပ၊ ဝင်ကျာ်စေတဳဂမၠိုင်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ဝင်အာဂီု မဟီု မြဴသာ်ဝွံမ္ဂး မၞိဟ်ဟွံဒုင်တဲ၊ မၞိဟ်မဒစဵုဒစး လတူလဟီုဏအ် နွံတၟာဂလိုင်မာန်ရ၊၊ ဝင်တအ်ဂှ် မဒှ်ဝင်အာဂီု မဟီုသာ်ဝွံကီုလေဝ် ဂကူမတန်တဴကၠုင် ပ္ဍဲဒေသဂှ် ပြံင်လှာဲအာ ဟွံသေင်ရ၊၊ ဥပမာ ပရူသၟိင်ဥက္ကလာပ ညးမပတန် ကျာ်စေတဳ လ္ဂုင်ဂှ် မဒှ် ဝင်အာဂီု ၜိုန်ရ မဟီု သာ်ဝွံကီုလေဝ် ပရူကျာ်လ္ဂုင် ဂကူမန်တအ် မပတန်လဝ်ဂှ် တၞဟ်ခြာအာ ဟွံသေင်ရ၊၊ ယၟုမ္ဂး မိလမု (မိကမု) ဂှ် ဟိုတ်မဒှ် ယၟုဗီုမန်တုဲ ဒဒှ်ရ မၞိဟ်ဒေသဂှ် နူအခိင် မလဴပူဒၟံင်တေအ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ဂကူမန်ရောင်ဂှ် သက်သဳ မံက်ဒၟံင်တုဲတုဲရ၊၊ လိက်ဝင် ဂကူတြေံ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဟိုတ်နူ မချူစၟတ်သမ္တီလဝ် ပ္ဍဲအခိင်ဝင် မကတဵုဒှ်လဝ် ဟွံသေင်တုဲ ဗွဲမဂၠိုင် သကုတ်ကိုပ်ကၠာဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ဗီုဝင်အာဂီု ကီုလေဝ် သကုတ်လက္ကရဴဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ဝင်ဒဒှ်မဍာံလေဝ် နွံရ၊၊ ဥပမာ ဝင်ဍုင်မန်ဟရိဘုဉ္ဇယျဂှ် အတိုင်လိက်ဝင် စမ္မာဒေဝဳဝံသကထာ ကီု သီုကဵု လိက်ဇိနကာလမာလိနဳဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၂၂ (ခရေတ် ၆၆၁) ကီုလေဝ် အတိုင်သက်သဳ ပုရာဝိဇ္ဇာယဗေဒမ္ဂး ဒၞာဲဍုင်ဟရိဘုဉ္ဇယျဂှ် မဒှ်လဝ် ဒတန်မၞိဟ် မပဒတဴ လအ်နူဂှ်ဏီ မဂွံတီကေတ်ရ၊၊ တုဲပၠန် ဗီုပတန်ဍုင်ကီု ဗီုတၠုင်လအာဝင် ဒၞာဲလ္ၚဵုတအ်ဂှ် လောန်ကာဲ နူသဘာဝတုဲ ဒှ်ဒၟံင် ညံင်ကဵုပေါမ်အာဂီု (ဝင်အာဂီု) ကီုလေဝ် ပ္ဍဲခေတ်လက္ကရဴညိဂှ် ပရူဒဒှ် မဒှ်မာန်တအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊ ကာလလ္ၚတ်ရံင် လိက်တၟအ်မန် နူဍုင်ဟရိဘုဉ္ဇယျဂှ် ယၟုသၟိင်မဂွံဆဵု ပ္ဍဲလိက်တၟအ်ဂှ် ဟွံဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်ဝင်ဂှ်လေဝ်နွံ၊ ယၟုသၟိင် ဗီုကဵုသၟိင်သဗ္ဗဝါကကက ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်တၟအ်ကီု သီုကဵုပ္ဍဲဝင်ရ၊၊       

၂၊ ခေတ်အိန္ဒိယာန်နာက်ဇေရှေန် (indianization) အေဒဳ ၄၀၀ - ၁၄၅၀၊၊

အတိုင်လိက်စၟတ်သမ္တီ ဝင်ဗုဒ္ဓဘာသာ ဗီုမန်မ္ဂး ဗုဒ္ဓဘာသာ စိုပ်ကၠုင် ဇရေင်ဂကူမန်ပိုယ် ပ္ဍဲအခိင် ကျာ်တြဲဂေါတမ မဂျိုင်တဴလမျီုတေအ်ရ၊၊ တုဲပၠန် အတိုင် ဝင်ဗုဒ္ဓဘာသာမ္ဂး ပ္ဍဲခေတ်လက်ထက် သၟိင်အာသောက မပကင်ရင်ဍုင်ဂှ် တၞဟ်န ဗုဒ္ဓသာသနာ မဂွံပြာကတ် ပ္ဍဲဒေသသအာင်တုဲ ဗလးနင် သောဏထေရ် ကဵု ဥတ္တရထေရ် နူဍုင်အိန္ဒိယ ဇရေင်ဍုင်မန်သဓီု ကေုာံ ဒေသတၞဟ်တအ်ရ၊၊

ပ္ဍဲထၟာဲတၟအ်ဇၞော်ဇၞော် မဂၠိုင်ကဵုလ္ၚီမ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဍုင်လဴ လပါ်သၟဝ်ကျာ ပ္ဍဲဒေသ Xiangkhoang Plateau မကော်ခဴစ Plain of Jars ဂှ် ဒှ်ထၟာဲ မလောန်ကၠုင် သၞာံၜိုတ် ၂၅၀၀ သၞာံပြင်င်ရ၊၊ ထၟာဲတအ်ဂှ် မဒှ်ထၟာဲ မတိုပ်ဇွရောင်ဂှ် တၠပညာ ပုရာဝိဇ္ဇျာန်တအ် စၟတ်သမ္တီလဝ်ရ၊၊ ပ္ဍဲထၟာဲဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဇုတ်၊ ကပေါတ်ဗရိုတ်၊ ကပေါတ်ပသဲ ကေုာံ မခတောန်ပလင် (glass bead) မၞုံကဵုအသာ်နာနာရ၊၊ မခတောန်ပလင်ဂှ် ဒှ်ကပေါတ် မကၠုင်နူ ဍုင်အိန္ဒိယ မြဴသာ်ဝွံ ညးတအ် စၟတ်သမ္တီလဝ်ရ၊၊ မရံင်ကဵု တင်ဏအ်တုဲ ဒဒှ်ရ ညးဒေသအာရှဒိုဟ်အဂၞဲတအ် ပရေင်ဆက်စၠောအ် ကူသာန် သွံရာန်ဗၞိက် ကုအိန္ဒိယ နူကဵုအခိင်သၞာံ မတုဲကၠုင် ၜိုတ် ၂၅၀၀ သၞာံတေအ်ရဂှ် ဂွံစၟတ်သမ္တီကေတ်ရ၊၊

ၜိုန်ရ အာရှဒိုဟ်အဂၞဲဂှ် မဆက်စၠောအ်ဒၟံင် ကုအိန္ဒိယ လောန်ကၠုင်ၜိုတ် ၂၅၀၀ သၞာံတေအ်ရဂှ် ဟီုမာန်ကီုလေဝ် အခိုက်ကၞာအိန္ဒိယ မလုပ်စိုပ် ပ္ဍဲအခိုက်မၞိဟ် အာရှဒိုဟ်အဂၞဲဇေတ်တ်ဂှ် ဒှ်သၞာံၜိုတ် သၞာံခရေတ်မစဒှ်တေအ် မဒှ်မာန်ရောင်ဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ပ္ဍဲဒေသ ကအ်ဒကုတ် အေန်ဒဝ်ချာင်နာ (Indochinese Peninsula) ဂှ် ဂကူခမာတအ် မပဒတဴ ပ္ဍဲဒၞာဲဍုင်ကမ္ဗောဒဳယျာ၊ ဂကူစမ္ပါ မပတဴ ပ္ဍဲဒေသ လဒေါဝ်ဗဳယေတ်နာမ်၊ ဂကူမလေ၊ မပဒတဴ ပ္ဍဲသုမာတ္တရာ၊ ဂကူဂျာၜါ မပဒတဴ ပ္ဍဲတကအ်ဂျာၜါ၊ ဂကူမန်မပဒတဴ ပ္ဍဲမွဲဒမြိပ် ၜဳဨရာဝတဳ ကေုာံ ၜဳမာဲခံင် မဒှ်ဒၞာဲဍုင်သေံ ကဵု ဍုင်ဗၟာလၟုဟ်ရ၊၊ ၊၊

ဝင်ဂကောံမၞိဟ်အိန္ဒိယ ဗွဲခမ္ဍန်

တၞဟ်န ဂွံတီကၠိုဟ်လောဲ ပ္ဍဲအခန်ဏအ်တုဲ ဝင်ဂကောံမၞိဟ်အိန္ဒိယဂှ် ပတိုန်ထ္ၜးဏာကဵု ဗွဲခမ္ဍန်ရ၊၊

အတိုင်သက်သဳ ကပေါတ်ပုရာဝိဇ္ဇာယာန် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဒၞာဲ ဂကောံမၞိဟ်ဇိုင်ကြုင်အိန္ဒု (Indus Valley Civilisation) (ခေတ်လၟုဟ် ဍုင်ပါကာတ်သတာန် သၟဝ်ကျာ) မ္ဂး ဂကောံမၞိဟ်အိန္ဒုတအ် ဒက်ပတန်ဍုင် နူအခိင်ဘဳစဳ ၂၅၀၀ (၄၅၀၀ သၞာံ) တေအ်ရ၊၊ သ္ၚိဌာန် ပ္ဍဲဍုင်ဇၞော် ဟရပ္ပ (Harappa) ဂှ် သြိုင်လဝ် နကဵုဍိုတ်တုဲ ဂၠံင်ဍာန် ဂအာင်သ္ၚိတအ်ဂှ် ဖျေဟ်လဝ် ခံက်အင်ညဳညဳရ၊၊ ဗီုမဖျေဟ်လဝ်ခံက်အင်ဂှ် ဍုင်တြေံလဵုမွဲလေဝ် ဟွံကေင်ဆဵုဏီရ၊၊

စိုပ်ၜိုတ်ဘဳစဳ ၂၃၅၀ (၄၃၅၀ သၞာံ) ဂှ် ညးတအ် ကၠောန်ပတိတ် တဆိပ်ဂမၠိုင် (seals) နကဵုတိ မၞုံကဵုရုပ်နာနာသာ်၊ သီုကဵုသင်္ကေတလိက်ရ၊၊ ညးတအ် ကၠောန်ဂၠုင် က္ၜင်၊ လွဟ်ဂမၠိုင်တုဲ ညးတအ် သွံရာန်ဗၞိက် ကု Mesopotamia မဒှ်ဍုင်တြေံ၊ ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် မဒှ်ဒၞာဲဍုင်အဳရာန်ရ၊၊

စိုပ်ဘဳစဳ ၁၅၀၀ဂှ် ဂကူအာရိယာန် လုပ်စိုပ်ကၠုင် (Aryan invasion) ပ္ဍဲဍုင်အိန္ဒိယ၊၊ ဂကောံမၞိဟ်အာရိယာန်တအ်ဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵုမၞိဟ်ပိကဆံင် သၟာဗ္ၚ ညးမကၠောန်ကမၠောန် ညံင်ဇွောအ်မ ဂွံကတဵုဒှ်၊ သၟိင်တၠ ညးမပကင်ရင် ဂကောံမၞိဟ် ကေုာံ စဵုဒၞာဂကောံမၞိဟ်၊ ဗဗၞး ညးမတီကၠိုဟ်ဓဝ်ဗေဒသ် (Vedas)တုဲ ဟီုဒၠောအ်ဗ္တောန် မၞိဟ်ဂမၠိုင်၊၊ ညးတအ် ပတှ်ေကေတ် ကျာ် (ဝါ) သၟိင်အိန်၊ ဘဝအတိက် ကေုာံ ဘဝအနာဂတ် (reincarnation)၊ မပါ်ပဲါ အရာလဵု ခိုဟ်၊ ကၠောန်ခိုဟ်မ္ဂး ဂွံခိုဟ်စ ပ္ဍဲဘဝဂတတေအ်၊ အရာလဵု ပရေအ်၊ ကၠောန်ပရေအ်မ္ဂး မဒးဒုင်ပရေအ် ပ္ဍဲဘဝဂတတေအ်၊၊ ဟီုကၠးကၠးမ္ဂး မၞုံကဵု ဓဝ်ဒ္ဂေတ်လၟေတ်မၞိဟ်ရ၊၊ ဒ္ဂေတ်လၟေတ်ဏအ်ဂှ် ညးကော်စ ဘာသာဟိန္ဒူ ရ၊၊

စိုပ်ၜိုတ်ဘဳစဳ ၅၀၀ ဂှ် ပါ်လဝ် ကဆံင်(ဂကူ) မၞိဟ် ဗွဲသၟဝ်ဏအ်ရ၊၊

• ဗဗၞး (Brahmins) အစာ၊ လကျာ်
• ကသတြိယး (Kshatriya) သၟိင်တၠ
• ဝိဇ္ဇယ (Vaisya) သၟာဗၞိက်
• သူဒြာ(Sudra) သၟာကမၠောန်၊

ဗွဲကြဴဏအ် လတူနူဗဗၞးဂှ် ရာဇ ကဆံင်ဨကရာဇ် ဒှ်ကၠုင် မွဲကဆံင်ပၠန်ရ၊၊

ဟိုတ်နူ ပရေင်ဍဵုဍိုက် ပရေင်ညာတ်သဝ် လတူဂကောံမၞိဟ်သူဒြသၟာကမၠောန် (ဍိက်)တအ်တုဲ ပရေင်တဝ်စၞေဟ် ကဆံင်မၞိဟ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲဍုင်အိန္ဒိယဂှ် လညာတ်ဗုဒ္ဓဘာသာ မတွံဂး လညာတ်မတၟး မထ္ၜးကဵုဂၠံင်ဍာံဍာံ မံက်ဂတဝ်ကၠုင်ရ၊၊ လညာတ်ဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် အရာမဍာံ နွံပန်သာ် (ဓဝ်သစ္စပန်)၊ ဘဝနွံမ္ဂး ဒဒိုက်နွံဂှ် ဍာံစၟတ်၊ ဒဒိုက်ဂှ် မကၠုင် နူဘဝဂှ် ဍာံစၟတ်၊ ဒဒိုက်ဂှ် မဒှ်အရာ မဖအိုတ်ဂွံဂှ် ဍာံစၟတ်၊ ဂၠံင်တရဴ မဖ္အိုတ်ဒဒိုက်ဂှ် နွံဍာံစၟတ်၊၊ ဂၠံင်တရဴမဖ္အိုတ်ဒဒိုက်ဂှ် ကလေင် ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဂၠံင်ဒစာံသာ် (မဂ္ဂင်ဒစာံ)၊၊ လညာတ်  ဇိနဘာသာ (Jainism) မတွံဂး မကေတ်ဇမၞး လတူသံသာ၊ မညာတ်ကေတ် သံသာ ဂွံဂေတ်ဒၟံင်ဂှ် ဟိုတ်နူအစောဲအလာံ လတူပိုန်ဟာန် ဒြပ်ရတ် မဒက်ပၞောတ်စိုတ်တအ်ရ၊၊ ပွမသၠး ဖအိုတ်ထောအ် ဒြပ်ရတ် ပွမဟွံဒက်ပၞောတ်စိုတ် လတူညးမွဲမွဲ အရာမွဲမွဲတအ်ဂှ် ဒှ်ဂၠံင်တရဴ မကေတ်ဇမၞး လတူသံသာရ၊၊

ဟီုမွဲသာ်ပၠန် လညာတ်ဗုဒ္ဓဘာသာ ကဵု လညာတ်ဇိနဘာသာတအ်မ္ဂး မၞိဟ်တအ်ဂှ် ပါ်ကဆံင် ရေင်သကအ် နကဵုဂကောံမၞိဟ် ဟွံဂွံ၊ မၞိဟ်ခိုဟ် မၞိဟ်ပြဲဟီုဂှ် ကၠုင်နူစိုတ်စရိုတ် ကေုာံ ဒ္ဂေတ်လၟေတ် ဟေင်ရ၊၊ မၞိဟ်ဍာံမ္ဂး ညးမွဲ ဟွံတိတ်ဗၠး နူဒဒိုက်၊၊ လညာတ်ဗုဒ္ဓဘာသာ ကဵု လညာတ်ဇိနဘာသာ တအ်ဂှ် ကေတ်ဇမၞး ဒစဵုဒစး လတူလညာတ် မပါ်ကဆံင်မၞိဟ်ဟိန္ဒူ နကဵုနဲၜိုဟ်ဟ်သြိုဟ်ဟ် ဟီုမာန်ရ၊၊

ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဍုင်အိန္ဒိယဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵု ဍုင်ဂမၠိုင် သီုဖအိုတ် ၁၆ ဍုင်ဒှ်ရ၊၊ စိုပ် ဘဳစဳ ၃၂၅ ဂှ် သၟိင်စန္ဒဂုတ္တ မောရိယ (Chandragupta Maurya) ဒက်ပတန် အေန်ပါယာမောရိယ၊၊ စိုပ်လက်ထက် ကောန်စဴညး (ဘဳစဳ ၂၆၂) မဒှ် သၟိင်အာသောကဂှ် အေန်ပါယာမောရိယ မၞုံကဵုဒြဟတ်ပၞာန် ထပှ်ကိုဋ်ဂှ် သီပကောံဂွံအာ ကြပ်မွဲ   တကအ်ဒကုတ်အိန္ဒိယဂှ်ရ၊၊ သၟိင်အသောက လျိုင်ဇြိုင်သ္ဍိုက် လတူ ဗုဒ္ဓဘာသာ၊ ဍုင်အိန္ဒိယ ပ္ဍဲလက်ထက်သၟိင်အသောကဂှ် ဂွံစၟတ်သမ္တီ အခိင်မၞုံကဵုသိုက်ဘိုက်၊ မၞုံကဵုယေန်သၞာင် ကွတ်တဲအနုသုခုမ မပတံကဵု ကွတ်ပါန်ပုတ်၊ ပါန်တၟအ်၊ ပါန်ယန်တအ် ဇၞော်မောဝ်တုဲ ကွတ်တဲလက်ထက်ဂှ် မဂွံဒုင်ယၟု စၟတ်သမ္တီ ကွတ်တဲအနုသုခုမ အိန္ဒိယ စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ်ရ၊၊ ပဲါနူကွတ်ပါန်ပုတ်၊ ပါန်တၟအ်၊ ပါန်ယန်တအ်တုဲ ပရူပရာဝင်အတိက်ဂမၠိုင် တဝှ်ဍောင်ဓဝ်ဂမၠိုင် ပုတ်ချူစုတ် လတူတၟအ်ဂမၠိုင်တုဲ လိက်တၟအ် သၟိင်အသောက မြဴသာ်ဝွံ မြဟ်တမ္ညဝ်ဒၟံင် စဵုကဵု တ္ၚဲဏအ်ရ၊၊

ဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် ၜိုန်ရ ကတဵုဒှ်ကၠုင် တၞဟ်န မဂွံဒစဵုဒစး လညာတ်ဟိန္ဒူ မဒှ်အခိုက် မဒက်ပတန် ပရေင်မၞိဟ် နမပါ်ကဆံင်ကီုလေဝ် လညာတ်ဟိန္ဒူ၊ လညာတ်ဝေဒိသ် နူဟိန္ဒူ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဆက်လွဳကေတ်လဝ်ရ၊၊ ဗွဲတၟေင် လညာတ်မ္ဂး ဘဝအနာဂတ်၊ ကမ်၊ ကမ်မကဵုဖဵုတအ်ဂှ်ရ၊၊

စိုပ်ၜိုတ် ဘဳစဳ ၂ ဗွဝ်ကၠံဂှ် တၞဟ်နမၞိဟ်တအ် ဂွံသမ္တီဒး ဂွံဗှ်ဗၞုဟ် ဒ္ဂေတ်လၟေတ်ဗုဒ္ဓဘာသာတုဲ စကၠောန်ကၠုင် ပဋိမာရုပ်ကျာ်ဂမၠိုင် ပ္ဍဲထီုဗဒဲါဍုင်အဇန္တ (Ajanta)၊၊ ပ္ဍဲထီုဂှ် ရုပ်သုတ်ဇာတ်ဂမၠိုင် မချူဓဇက်လဝ် ပ္ဍဲအကြာ အခိင် အေဒဳ ၂၀၀ - ၆၅၀ ဂှ် ဒှ်ရုပ်ကသူ ပ္ဍဲဍုင်အိန္ဒိယတြေံအိုတ်တုဲ ဒှ်  အာဲကၟာဲယေန်သၞာင် ဗွဲမဇၞော်ကဵုၚုဟ်မးရ၊၊ လိက်ဗုဒ္ဓဝင် ဗုဒ္ဓစရိတ ပရူကျာ်ဂှ် အသွဃောသ (Asvaghosa) ချူဇန်လဝ် ပ္ဍဲအေဒဳ ပထမဗွဝ်ကၠံ၊၊ လိက်ဏအ်ဂှ် ဒှ်လိက် ပရူဗုဒ္ဓဝင်  ကၠာအိုတ်မွဲရ၊၊ လိက်ဗုဒ္ဓဝင်မွဲမူကဵုမွဲမူ ဟိုတ်အစာ မချူဇန်တအ် ဟွံတုပ်တုဲ ဒၞာဲလညာတ်တၞဟ်ခြာ ရေင်သကအ်လေဝ် နွံကီုရ၊၊

သၟိင်အသောက စုတိကလိလောန်စဴအာ ပ္ဍဲသၞာံဘဳစဳ ၂၃၂ တုဲ အေန်ပါယာမောရိယဂှ်လေဝ် စလီုလာ်ကၠုင်ကီုရ၊၊ နူသၞာံ ၂၃၂ ဘဳစဳ စဵုကဵုစိုပ် အေဒဳ ၃၂၀ ဂှ် ဒှ်အခိင် မဒကးပြးဒၟံင် ရေင်သကအ်ရ၊၊

စိုပ်အေဒဳ ၃ ဗွဝ်ကၠံဂှ် သၟိင်မကလိဂွံယၟု စန္ဒဂုတ္တ ကီုဂှ် ဒက်ပတန် အေန်ပါယာဂုတ္တ၊၊ ပ္ဍဲအခိင် သၟိင်ဏအ်လေဝ် စပ်ကဵုပရေင်ဘာသာတုဲ ဒှ်ဝင် အခိင်ကိစ္စဇၞော်မွဲ ကီုရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်သၟိင်ဏအ်ဂှ် ဒှ်အခိင် ဘာသာဟိန္ဒူ မကလေင်မံက်ကတဵုကၠုင်ပၠန် ဟီုမာန်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ၜိုန်ရ ဗုဒ္ဓဘာသာ ဒြဟတ် ဍိုန်စှ်ေအာကီုလေဝ် စိုပ်သၞာံအကြာ အေဒဳ ၄ - ၅ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဓဝ်ဗုဒ္ဓဘာသာ၊ ဗီုပြင်ဗုဒ္ဓဘာသာ လုပ်နှဴအာ ပ္ဍဲဘာသာဟိန္ဒူရ၊၊ ဗွဲတၟေင် မသြိုင်ဘုတ်ကျာ်တအ်ဂှ် မဒှ်အရာ မကၠုင်နူ ဗုဒ္ဓဘာသာရ၊၊

ပ္ဍဲဗုဒ္ဓဘာသာလေဝ် ပွမရှ်ေသှ်ေ ကျာ်ဟိန္ဒူ ဗွဲတၟေင် ဗိသၞုဟ် ကဵု သၟိင်ဗြီု မွဲစွံ ကုကျာ်ဗုဒ္ဓဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်တုဲ ဘာသာၜါဂှ် ကြပ်ဒှ်အာ ညံင်ကဵု ဘာသာမွဲရ၊၊ လ္ၚတ်ရံင် ကပေါတ်ပုရာဝိဇ္ဇာယာန် ပ္ဍဲရးအာရှဒိုဟ်အဂၞဲ မၞုံကဵု ရုပ်ကျာ်ဗုဒ္ဓ၊ ရုပ်ဗိသၞုဟ်၊ ရုပ်ဗြီုတုဲ ပရေင်စုက်လုက် အကြာအိန္ဒိယ ကုအာရှဒိုဟ်အဂၞဲဂှ် ၜိုန်ရ ကတဵုကၠုင်လဝ် ကၠာနူဂှ်ကီုလေဝ် ပရေင်ယေန်သၞာင် အိန္ဒိယ မဓလီုလုပ်ဂွံ ပ္ဍဲဒေသအာရှဒိုဟ်အဂၞဲဂှ် ဒှ်အခိင်ဏအ်မာန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အခိင် အေန္ဒိယာန်နာ်သေရှေန်ဂှ် စနူ အခိင်ဏအ် ဟီုမာန်ရ၊၊

ဗုဒ္ဓဘာသာ မစိုပ်အာလဝ် ပ္ဍဲတကအ်သိင်္ဃိုရ်ဂှ် ခမဳသင်သိင်္ဃိုရ်တအ် ဇၞော်မောဝ်ပတိုန်တုဲ လညာတ်ဓဝ်ဟိန္ဒူ မပြံက်နှဴတအ်ဂှ် ကလေင်ဖအောန်ဖျေဟ် မာန်ပၠန်ရ၊၊ အတိုင် ပြကိုဟ်သာသနာဗဟုဿုတပ္ပကာသနဳမ္ဂး ပ္ဍဲသက္ကရာဇ်သာသနာ ၉၂၇ (ခရေစ် ၃၈၃) ဂှ် မှာထေရ်ဗုဒ္ဓဃောသ နူဍုင်သဓီု က္ညအာ တကအ်သိင်္ဃိုရ်တုဲ ကေတ်ဖျဴနင် ပိဋကတ်ပိရ၊၊

ဓမ္မသာတ် ကေုာံ ဂကောံမၞိဟ်

＂ဣသိကုမ ကတိုဝ်ဒှ် နူကဝ်မတန်ရ၊၊ မံင်တဴ ပ္ဍဲဂြိုပ်ဟေမဝန်ရ၊၊ မိင်ပရိုင်တုဲ တီကေတ်ရ၊၊ သတ္တအ် မဒှ် ဝိစိကိစ္ဆာ ဂၠိုင်ကဵုဂဗုတ်ဗစ္ဆာ၊၊ ဟိုတ်ကိုဝ်သတ္တအ် သၟိက်ၜိုဟ်စိုတ် ဟိုတ်သ္ကဵု သၟီကဵုစၞောဝ်သတ္တအ်ရ၊၊ တလဂှ် လဝ်စိုတ်တုဲ ပၞောဝ်တၠရသိ ၉ ဂှ်၊ ရသိမွဲ မဟိမု မနုရသိဂှ် သပကရုတ်ဏာ ကဵုသတ္တအ်၊ သ္ကဵုသၟီမင်မွဲ ဓဝ်စှ်ပြကာ၊ သ္ကဵုသၟီ ပတုဲဂဗုတ်ဗစ္ဆာ သတ္တအ် သကဵုတဴ ဗဗွဲဓဝ်၊ ပြကိုဟ်ဓမ္မသာတ် မနွံပကာရ မသ္ဇောဟ်တ္ဍောဟ်ဂှ်၊ ဂၠိုင်ကိုဝ်ဝေါဟာဂှ်၊ ပ္ဍဲကၟာင်စက္ကဝါဂှ် မနွံအက္ခရ် တမာဂၠဴဒံဂှ် တလ ကလာင်စှ်ေအာ ဂွံပတိုန် လဝ်ပ္ဍဲစိုတ်တုဲ၊ တလဂှ် ဟတုဲ စကာဒေဝတဴလောကဗျုဟ ကိုဝ်တိုန်ကော် သၟီအိန် စိုပ်ကၠုင်ကောံ တလရသိ၊ ကေုာံ ဒေဝတဴ လောကဗျုဟ၊ ကောသၟီမွဲ ပုပ္ဖ ယၟုမရသိ မကနှံလဝ် ပြကိုဟ်ဓမ္မသာတ်လမှ်၊၊＂ (နိဒါန် နူလိက် ဓမ္မသာတ်မနုရသိရောင်)

နူစ ခေတ်အေန္ဒိယာန်နာ်သေရှေန် မစတေအ်ဂှ် ဂကောံမၞိဟ်မန် အုပ်ဓုပ် နကဵုသၞောဝ် မချူလဝ် နကဵုလိက်ရ၊၊ လိက်ဂှ် ဓမ္မသာတ် ညးမကော်ရ၊၊ မအရေဝ်ဓမ္မသာတ်ဂှ် ကၠုင်နူ သံသကြိုတ် Dharmaśāstra မဒှ်လိက် ဗီုဂွံဖျေဟ် သ္ဂုတ်သွာတ် ဂဗုတ်၊ ဗီုဂွံပါ်ပရအ်အာဲကၟာဲရ၊၊

ဗီုဒက်ပတန် သၞောဝ်တအ်ဂှ်လေဝ် ညံင်ရဴ လိက်ဗေဒသ်တၞဟ်တအ်ကီု၊ ဓမ္မသာတ်ဂှ် ဒှ်လိက် မၞိဟ်တအ် မချူလဝ် ဟွံသေင်၊ ဒှ်သၞောဝ်ဒတန်ကဝ် မချူစၠောအ်နင် နူတမ်ဒဵုသိန္နရာဇ်၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ စပ်ကဵုဒ္ဂေတ်ပြဝ နာဲဗစာတုဲ မြဴသာ်ဝွံ ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲနိဒါန် သၠပတ်ဓမ္မသာတ် ပ္ဍဲလက္ထက်သၟီသာမန္တ ရ၊၊

''ယြဴပူဂဵု တၠပညာနာဲဗစာ ဗွဲမသၟတ်သၞောဝ် မပ္တုဲဝိဝါဒ ညးအကြာရယဝ်သ္ဒဟ် ဓဝ်လောဘ ဒေါသ မောဟ ဂတိ ၄ ကဵု ဒးပဲါ ညံင်မာန်ညိ၊၊ တလအမှု ၂ လ္ပာ် ညံင်ဇန်ဇကု လဝ်စိုတ်တုဲ လၟေင်သၞောဝ်ဓမ္မသာတ် မၞုံဗဗွဲဓဝ်မ္ဂး ဒှ်အထိုင်သး မၞိဟ် ဒေဝတဴ၊၊ တၠပညာ ညံင်သ္ဂောအ်ဗၠး အပဲါဂှ် သုစရိုတ် သီုစေတနာ မသၟးဓဝ် မတုပ်တဴရဴသၠသ္ကေဝ်ထဝ်ဒှ်တုဲ နပညာ မစင်ခြင် မၞုံဗဗွဲဓဝ်ဂှ် ဗ္စာရဏာကဵု သၞောတ်ဓမ္မသာတ်တုဲ ပတုဲဝိဝါဒ ညးအကြာညိ၊၊''

ပ္ဍဲလိက်တၟအ်မန်မွဲကရေက် နူခေတ် ၆ ဗွဝ်ကၠံ မဂွံဆဵုကေတ် ဗဒဲါ ကျာ်ပရပထုံ (ဍုင်သေံ)ဂှ် ညးချူလဝ် `ဒုံပေါဟ်စွဟ် … မောယ်ဒ္နေါဝ် … ဟာင်က္လမ် တိဍေယ်´ ဒုံပေါဟ်စွဟ် (ထပှ်စှော်) ဒၞာဲဏအ်ဂှ် ဍိက် ထပှ်စှော်၊ မောယ်ဒ္နေါဝ် (မွဲလ္ၚောဝ်) ဂှ် ပြေင်မွဲလ္ၚောဝ် ဒှ်မာန်ရ၊၊ ပ္ဍဲလိက်တၟအ် နူခေတ် ၈ ဗွဝ်ကၠံ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလပ်ဗူရဳဂှ် ညးချူလဝ် `ဝေါအ်ပုဏျ ဥပ္ၚါာယ် -အ် ဨယ်ပြဇ္ညာဝန္တ ဍေက် မုန်ဇုန်တကျာက်၊၊ ဝုဒြဒါ၊၊ သီလပါလ၊၊ ဂြေလ်၊၊ သီလကုမာရ၊၊ ညေအ်၊၊ က္ၜး၊၊ လင်္ကး၊၊´

ပ္ဍဲလိက်ဏအ်လေဝ် ပြဇ္ညာဝန္တဂှ် ဇိုန်ကဵုကျာ် ဍိက် မၞုံယၟု ဝုဒြဒါ၊ သဳလပါလ၊ ဂြေလ်၊ သဳလကုမာရ၊ ညေအ်၊ က္ၜး၊ လင်္ကး၊၊ ပ္ဍဲလိက်တၟအ်ၜါန်တလာတ် ဍုင်လဴဂှ် `ဝေါအ်ပုဏျ တြလဝဏ္ဏ ဇိန်တကျာက် ကောအ် ဗိဟာရ် ပြေင်မောယ် လာင်ဂရင် ဇ္လောဝ် မောယ်လာင်ဂရ် ဝေါအ်ဍေက် မာင်ဇုအ် ဣမောအ် …´ ပ္ဍဲလိက်ဏအ်ဂှ် သၟိင်တၠဝဏ္ဏ ကဵုဒါန်ကျာ် ပြေင်မွဲလ္ၚောဝ်၊ ဂၠဴမွဲလ္ၚောဝ် ပဲါနူဂှ်တုဲ ဍိက် မာင်ဇုအ်ဂှ် ညးကဵုဒါန် ကုကျာ်ကီုရ၊၊

ရံင်ကဵု လိက်တၟအ်စဏအ်တုဲ ဂကူမန်ပိုဲ လွဳကေတ် အခိုက်ယေန်သၞာင် အိန္ဒိယ သီုကဵု ဗီုဒက်ပတန် ကဆံင်မၞိဟ်ကီုရ၊၊ ပ္ဍဲအိန္ဒိယ ကွေတ်ဟိန္ဒူမ္ဂး မၞိဟ်တအ်ဂှ် ပါ်လဝ် မသုန်ကဆံင် မသုန်ဂကူရ၊၊ ဂကူဗဗၞး၊ ဂကူသၟိင်တၠ၊ ဂကူဗၞိက် ကေုာံ ဂကူဍိက် ညးမဒှ် သၟာဗ္ၚတအ်ရ၊၊ ဗွဲကြဴဏအ် လတူအိုတ် ဂကူဨကရာဇ် မွဲဂကူရ၊၊

သၞောတ်ဍိက်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်တၟအ် ခေတ်ဗုကာံ ပ္ဍဲလိက်စရင်ဒါန် ဂၞကျာ်စုမင်ဒူကာဒေဝဳ မချူလဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၄၉၁ (၁၂၁၆ အေဒဳ) ဂှ်ကီု၊ စဵုကဵုစိုပ် ပ္ဍဲတၞောဝ်သၟိင်ဝါရဳရောဝ် မဒှ်လက်ထက် သၟိင်ဗညာဥူ ပ္ဍဲလိက်တၟအ် ကျာ်ဇြငံ ကွာန်တဝန်းတော်၊ ပွိုင်ဍုင်ဒလ မချူလဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ရ၂၄ ဂှ်လေဝ် သၞောတ်ဍိက် ဟွံအိုတ်ဏီဂှ် ဟီုမာန်ရ၊၊ ပ္ဍဲလိက်တၟအ် ကျာ်ဇြငံဂှ် ညးချူလဝ်

`သက္ကရာတ် ရ၁၀၊၊ တြလစိင်ဗတာင် ပသၟိင်၊၊ သက္ကရာတ် ရ၂၄ တိလစိင်ဗတာင် စိုပ်ဒလ ဗြပေင် ဂိတုဗိသေက် တ္ၚေယ်ဗြဟပ်ဗတိ ယောက်ဗြသာတ် ကျာက်ဇြၚံ ဝေါအ်၊၊ ကိလ်ကျက် စောသ်သ္ၚိ၊၊ တိစောသ်ဇုက်၊၊ သတ်တြပိုန်ဇြငံ ပိလ္ၚဳမ် သတ်တွးဍေဟ် တြပိုန် တသ်လေရ်လ္ၚဳမ်၊၊ သတ်ဝေါအ် ကိုမ်လောရ်၊၊ တိစောသ်ဇုက်ဝေါအ် ကိုမ်လောရ်၊၊ ဍိက်ကျက် စောသ်သ္ၚိ ဝေါအ် ကိုမ်လောရ်၊၊ ညးမဟေန်ဆာယ် ပဂး၊၊ ပ္ဍေယ် လောက်ဝေါအ်လေရ် ဒြသောက် လပ ကိလ်ဂေါအ်၊၊ ချိုတ်အာ နောရ်ဝေါအ်လေရ် ပ္ဍေယ် မဟာဝိတ်လေရ် ကိလ်ဍေဟ် စိန်တောဝ်ဟေင်ညိ၊၊´

လိက်တၟအ် မိစဴဗု မချူလဝ် ပ္ဍဲကျာ်မြဟ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၈၁၇ (1455 အေဒဳ)

`သက္ကရာတ် ၈၁၇ ကိတုအသုတ်ဗြပေင် တ္ၚေယ်သောက် တိလညး ဗညာထာဝ်စာဝ် တိလစိင်ဗတာင် မကိုဝ်လောရ်တဝိုဝ် မတိုဝ်လောရ် မဒါန် ပ္ဍယ်တံဇောင်ကျက်မောဟ်သၟိင် ဂတသင်ဂမၠိုင် ပ္ဍယ်ထာန်တဝိုဝ် တ္ကောအ်ၝောင်ဂဟ် ဖန္ဍာ မက္တိုဝ်ဒသ်ကိုမ်လောရ် ဒြပ်ရတ် မက္တိုဝ်ဒသ်ကိုမ်လောရ် အိုတ္တ်ဒေက်ကို်ပ်ဆုကမှတ် မက္တိုဝ်ဒသ် ပ္ဍယ်ထာန်ဂဟ်ကိုမ်လောရ် ယြကိုဝ်ဒါန် ကျက်မြဟ်ရ၊၊´

ပ္ဍဲလိက်တၟအ်ဏအ်ဂှ် ဒဒှ်ရ တၠညး ဗညာထာဝ်စာဝ် တလစိင်ဗတာင်ဂှ် မၞိဟ်မပဒတဴ ပ္ဍဲထာန်တဝိုဝ် တ္ကောအ်ၝောင် (တကအ်ခၟိုင် ဒှ်မာန်) တအ်ဂှ် နဒဒှ်ဍိက်တုဲ ညးကဵုဒါန် ကုကျာ်မြဟ် ဟွံသေင်၊၊ အကံက်အခေါန် မကလိဂွံ နူထာန်ဒေသတအ်ဂှ် စၞးမဒးပၠောပ်ကဵုညးဂှ် ညးကဵုဒါန် ကုကျာ်မြဟ်၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် ပ္ဍဲခေတ်တၠညးမိစဴဗုဂှ် ညးဍုင်ကွာန်တအ်ဂှ် ဨကရာဇ်တအ် မပိုင်ပြဳလဝ် နဒဒှ် ဗီုဍိက်ဂှ် ဟွံမွဲရ၊၊ ညံင်ရဴ ညးဍုင်ကွာန်ဂှ် သၟိင်တၠတအ် ဟွံပိုင်ပြဳကီု၊ တိဍာ်တအ်လေဝ် သၟိင်တၠတအ် ပိုင်ပြဳ ဟွံသေင်ရ၊၊ တိဍာ်တအ်ဂှ် ညးဍုင်ကွာန်တအ် မပိုင်ပြဳရ၊၊ သၟိင်တၠတအ်ဂှ် ဆမၞုံအခေါင် မကံက်နုက်ကေတ် အခေါန် နူညးဍုင်ကွာန်တအ်ရ၊၊ မရံင်ကဵု တင်ဏအ်တုဲ ဒဒှ်ရ သၞောတ်ဍိက်ဂှ် ပ္ဍဲဂကူမန်ပိုဲ မကတဵုဒှ်ကၠုင်လဝ် နူၜိုတ်အေဒဳ ၄-၅ ဗွဝ်ကၠံဂှ် အိုတ်အာ ပ္ဍဲလက်ထက် တၠညးဗညာထာဝ်စာဝ် (စဴဗု) ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲလက်ထက် တၠညးမိစဴဗုဏအ်ဂှ် ပ္ဍဲဂကူမန်ပိုဲ ပရေင်ပြံင်လှာဲ ကတဵုဒှ်လဝ် တၟာဂလိုင် ဟီုမာန်ရ၊၊ နူဒဒှ် မၞိဟ်တြုဟ်ဟေင် မဆက်ဒုင်အာဲ ဨကရာဇ်ဂွံဂှ် မၞိဟ်ဗြဴ မဂွံအခေါင် ဒုင်ကေတ်အာဲ ဨကရာဇ်တုဲ မိစဴဗု မဂွံဒှ် ဨကရာဇ်၊ တုဲပၠန် သၞောတ်ဍိက် မနွံဒၟံင် ပ္ဍဲဂကူမန် လုကဴၜိုတ် မွဲလ္ၚီသၞာံဂှ် ညးဂံင် ဖအိုတ်ထောအ်၊၊ ပဲါနူဂှ်တုဲ ဓမာန်ညး သၟိင်ဓမ္မစေတဳဂှ် ၜိုန်ရ မဒှ်မၞိဟ် တၞောဝ်ဨကရာဇ် ဟွံသေင်ကီုလေဝ် ယဵုထ္ၜုတ်ပတိုန် နဒဒှ်ဨကရာဇ်၊၊ "ဆုကြက်စၠန် ကဵုဒှ် ဆုမလးလဝ်ဒဒန် ကဵုဒှ် ယဝ်ရ ပုတ်ရုပ်ကျာ်တုဲ ရှ်ေသှ်ေထေက် ဖအိုတ်ရ၊၊" မြဴသာ်ဝွံ တၠညးမိစဴဗု မဟီုလဝ် ခေတ်ကၠာတေအ်ဂှ်၊ မတုပ်ကဵု အရေဝ် က္ဍိုပ်သကိုပ်ကြုက် မဝ်သဳတုင် ခေတ်လၟုဟ် မဟီုလဝ် "ဗ္ဂဲဂှ် လစံက်ဟာ ဗုဟာ အဓိကဟွံသေင်၊ မရပ်ကၞိလေပ်ရ အဓိက၊၊" ကီုရ၊၊

ပဲါနူ ပရေင်ပြံင်လှာဲဏအ်တုဲ တၠညးသၟိင်ဓမ္မစေတဳဂှ် နကဵုအစဳအဇန် မဖၟးသာသၞာတုဲ လညာတ်ဓဝ်ပတှ်ေ  ဟိန္ဒူ ဂါထာမန်ယန် ဥုံသွး ဗေဒင်ဟောရာ မနှဴဒၟံင် ပ္ဍဲဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် နကဵုအရီုအဗင် ခမဳထေရဝါဒဗုဒ္ဓ  တကအ်သိင်ဃဵုတုဲ ဖၟးဇ္ၚးမာန်ကၠုင်ရ၊၊ ရံင်ကဵု ရုပ်ထီုကအ်ဂီုတြေံ ကျာ်ဗုဒ္ဓဘာသာ ကဵု ကျာ်ဟိန္ဒူ မၞုံမွဲကီု၊ ရံင်ကဵု ရုပ်ကျာ်ဟိန္ဒူ ခေတ်တြေံ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဍုင်သဓီုကီု၊ ရံင်ကေတ် ရုပ်ကျာ်ဟိန္ဒူ မၞုံပ္ဍဲဗုကာံကီု၊ ရံင်ကေင်ကာသြိုင်နန်ဗုကာံ အတိုင်မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်တၟအ်သြိုင်နန်ဗုကာံဂှ် မဂွံဆဵုကေတ် အခိုက်ဟိန္ဒူ ကေုာံ အခိုက်ဗုဒ္ဓဘာသာ မနှဴဒၟံင်ကီု၊ ရံင်ကဵု ကပေါတ်သက်သဳဝင် နူဒွါရဝတဳဂမၠိုင် မဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင် ကျာ်ဗုဒ္ဓဘာသာ  ကေုာံ ကျာ်ဟိန္ဒူ မၞုံမွဲစွံတုဲ ဒဒှ်ရ ဂကူမန်တအ် ရှ်ေသှ်ေကၠုင် ဗုဒ္ဓဘာသာ မွဲစွံ ကုကျာ်ဟိန္ဒူဂမၠိုင်ဂှ် စဵုကဵုစိုပ် ခေတ်တၠညးဓမ္မစေတဳရောင် ဟီုမာန်ရ၊၊

ရံင်လပါ်လိက်ပတ်ပၠန် ၜိုန်ရ သၟိင်ဓမ္မစေတဳ မဒှ်သၟိင် မဇၞော်မောဝ်ဗုဒ္ဓဘာသာကီုလေဝ် ၜိုန်ရ ဗုဒ္ဓဘာသာ နူတမ်ဝါဒိ မကၠုင်နူ အိန္ဒိယကီုလေဝ် စနူလက်ထက်တၠညးဓမ္မစေတဳ ကေုာံ မိအံက်ညးတၠညးဗညာထောတုဲ ပရေင်ဗုဒ္ဓဘာသာ ကေုာံ ပရေင်မၞိဟ်မန်ဂှ် ဇၞော်မောဝ်အာ နကဵုဗီုပြင်မန်ဂှ်ရ လိက်ပတ်မန် ခေတ်အိန္ဒိယာန်နာက်ဇေရှေန်ဂှ် အိုတ်အာ ပ္ဍဲခေတ် မိစဴဗု ဟီုမာန်ရ၊၊

သၞောတ်ဝါဒဌာနန္တရ Feudalism

သၞောတ်ဝါဒဌာနန္တရ ဟီုမ္ဂးဂှ် သၞောတ်မဒက်ပတန်လဝ် နမပါ်လဝ် ဌာနန္တရ ကဆံင်မၞိဟ် နာနာသာ်ရ၊၊ သၞောတ်ဏအ်ဂှ် ဟိုတ်မကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲခေတ်ဨကရာဇ်တုဲ မအရေဝ်အင်္ဂလိက် မကၠုင်နူလေတ်တေန် feodum ဏအ်ဂှ် ဗၟာတအ်မကၠာဲလဝ် သက်ဦးဆံပိုင်ဘုရင်စနစ် ရ၊၊ မန်တအ် ကလေင်ကၠာဲ နူဗၟာပၠန် သၞောတ်ဨကရာဇ်တၞုင်သော် ရ၊၊ ရံင်ကဵု အဓိပ္ပါယ် ကေုာံ မအရေဝ်တုဲ မအရေဝ် Feudalism ဂှ် ဟီု ဝါဒဌာနန္တရမ္ဂး ကိတ်ညဳဂၠိုင်ရ၊၊

ပ္ဍဲလိက်ဓမ္မသာတ် မကၠာဲစၠောအ်လဝ် နူလိက်အိန္ဒိယတပ်ပ်တုဲ ၜိုန်ရမဂွံဆဵုကေတ် ဂကောံမၞိဟ် ပ္ဍဲလိက်ဓမ္မသာတ်ဂှ် မပါ်လဝ် ပန်ကဆံင်၊ (ဝါ) ပန်ဂကူ မတွံဂး ဂကူဗဗၞး၊ ဂကူသၟိင်၊ ဂကူဗၞိက်၊ ဂကူဍိက်(ဗ္ၚ) ကီုလေဝ် ဂကောံဗဗၞးဂှ် ပ္ဍဲဝိုင်နန် နဒဒှ် မၞိဟ်မရံင်ကိုန်ဇာတာ၊ ဗေဒင်၊ ကဵုမ္ၚဵုမင်္ဂလ ကုသၟိင်ဨကရာဇ်တအ်ဂှ် နွံကီုလေဝ် နဒဒှ် ဂကောံမၞိဟ်မွဲ ဗီုကဵု ပ္ဍဲဍုင်အိန္ဒိယဂှ် ဟွံကေင် နွံကၠုင်လေဝ်ရောင်ဂှ် အဲစှ်ေစိုတ်ရ၊၊ ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်ဂှ် ခမဳသင် လကျာ်ဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် နွံရ၊၊ ခမဳသင် ဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် နူအဆက်မိမ ဗီုဗဗၞး ဟွံသေင်၊ ဇၟာပ်မၞိဟ်(တြုဟ်) ဒ္ဂေတ်ဗက် သိက္ခာပိုဒ်ဝိနယ်မာန်မ္ဂး ကတဵုဒှ်မာန် သီုဖအိုတ်ရ၊၊

ပ္ဍဲသၟိင်တၠတအ်ဂှ် ရှ်ေသှ်ေ ကျာ်ဗုဒ္ဓဘာသာကီု သီုကဵု ကျာ်ဟိန္ဒူ ဗွဲတၟေင် ဗိသၞူ၊ သၟိင်ဗြီု ကေုာံ သၟိင်အိန်၊၊ မၞိဟ်တအ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် မလျုင်ပတှ်ေ လညာတ်ဗုဒ္ဓဘာသာတုဲ တိုင်ပ္ကဴ မရန်တၟအ်ဘဝဂှ် ညံင်ဂွံစိုပ် ဍုင်ဇၞော်နိဗ္ဗာန် မဒှ်ဌာန်ကျာ်အရှန်တအ်ရ၊၊ ညံင်ရဴ ဟိန္ဒူတအ် မပတှ်ေကေတ် စက္ကဝါဏအ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵုဘုံဗွဲမဂၠိုင်တုဲ ဘုံသၟိင်ဗြီု မပဒတဴဂှ် မဒှ်ဘုံ သၠုင်အိုတ်ကီု၊ ဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် ပတှ်ေကေတ် သီုဖအိုတ် နွံထပှ်ဘုံ ဍုင်ဇၞော်နိဗ္ဗာန်ဂှ် သၠုင်နူ ပြဲနူ ဘုံဗြီု မွဲကဆံင်ဏီရ၊၊ ဍုင်ဇၞော်နိဗ္ဗာန်ဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် ပတှ်ေကေတ် မၞုံလတူအကာသ မဒှ်ဘုံသၠုင်အိုတ် ပြဲအိုတ်ရ၊၊ မဂွံစိုပ် ဍုင်ဇၞော်နိဗ္ဗာန်ဂှ် ဇြိုင်သန် ဝါတ်သန်ဂှ်ရ ကာလကျာ်တြဲအရိယမေတ္တေယျ မကတဵုဒှ်မ္ဂး ညးဟံင်ပြာ် ဗစိုပ်ကဵု ဍုင်ဇၞော်နိဗ္ဗာန် ပ္ဍဲဘဝဂှ်မာန်ရ၊၊ လုကဴ ကျာ်အရိယမေတ္တေယျ ဟွံကတဵုဒှ်ဏီ ညံင်ဘဝဇကု ဟွံဂွံသဝ်စှ်ေအာ ဟွံစိုပ်အာ နရက်၊ တိရစ္ဆာန်ဂှ် ဒးဝေင်ပဲါ ပွသရာံပါပ်၊ ဒးပတုဲဒါန်၊ ဒးမင်သဳရ၊၊

ညံင်ရဴ ပ္ဍဲဘာသာဟိန္ဒူကီု ဂကူဗဗၞးဂှ် သၠုင်ပြဲ နူဂကူတၞဟ်တအ်ကီု ပ္ဍဲဗုဒ္ဓဘာသာလေဝ် ခမဳသင်ဂှ် သၠုင်ပြဲ နူမၞိဟ်ဓမ္မတာ သီုကဵုသၟိင်တၠတအ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ် ဂကောံမၞိဟ်မန်ဂှ် ဒက်ပ္တန်လဝ်

စပ်ကဵု ဂုန်တှ်ေ အနန္တဂုဏ် မသုန်ပြကာ မတွံဂး ကျာ်၊ ဓဝ်၊ သင်(လကျာ်)၊ မိမ၊ အစာ၊၊ စပ်ကဵု ပရေင်မၞိဟ်မ္ဂး ကျာ်၊ ဓဝ်၊ သင်၊ သၟိင်တၠ၊ ညးဗၞိက်၊ ညးဗ္ၚ (ဍိက်)၊၊ မြဴသာ်ဝွံ ဌာနန္တရဂမၠိုင် ဒက်ပတန်လဝ် ပ္ဍဲဂကူမန်တအ်ရ၊၊

ဟိုတ်မဒက်ပတန်လဝ် ဂကောံမၞိဟ် ဗီုဗွဲလတူတေအ်တုဲ တၞဟ်နမဂွံ အထံက်အပင် နူညးဍုင်ကွာန်ဂမၠိုင်တုဲ သၟိင်ဨကရာဇ်တအ် ကြပ်သီုဖအိုတ်ဂှ် ညးတအ် ဟီု ဒဒှ်ရ ညးတအ် နူဘဝအတိက်တေအ် ဟိုတ်မဂွံ ကဵုလဝ်ဒါန် ကုကျာ်တုဲ ကလိဂွံလဝ် ပျးဒိုဟ် နူကျာ်၊၊ ဥပမာ ပရူတၠညးဗညာထဴ (မိစဴဗု)ဂှ် အတိုင်လိက် အရမ္ဘကထာဟံသာဝတဳ မ္ဂး

'ဒေဝတဴဗြဴမွဲ ၜှ်နင် သတ်ဓယာ် ကဵုဒါန် ကုကျာ်၊ ဒၞာဲဂှ် ကျာ်ဓယာ် ညးမ္ဂးရောင် (…) သဗ္ဗညုဟီုကဵု မှာထေရ်အနန် ယွံအနန် (…) ဒေဝတဴ မကဵုဒါန် သတ်ဓယာ် ကုအဲကျာ် ဂတဝွံ ဂွံဒှ်ဨကရာဇ်ဗြဲ ပ္ဍဲဍုင်ဟံသာဝတဳ ဒုင်ယၟုဗညာထဴ၊'

ညံင်ရဴဂှ် ပ္ဍဲလိက်တၟအ်ခေတ်ဗုကာံ လိက်တၟအ်ဂမၠိုင်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် သၟိင်ဨကရာဇ်တအ် မျိလ်အဘိပြာယ် ဟီုဂှ် ဒဒှ်ရ သၟိင်တအ်မဂွံဒုင်ကေတ် ပျးဒိုဟ်ရ၊၊

'သၟိင်ဓမ္မရာဇ မျိလ်အဘိပြာယ် သြရ်သူလ်လာရ် ဂိရ်လုင်ဂုဏဇိကုမဒသ် နသၟောရ် မ္ညးဂုံလုင် ဂြင်' (လိက်တၟအ် ကျာ်ဓါတ်သော် ဍုင်ပြန်)

မဂွံအဓိပ္ပါယ် 'သၟိင်ဓမ္မရာဇ မဂွံပျးဒိုဟ်နူကျာ် သြဝ်ချူလဝ် ပရူဒဒှ်ဂလိုင်ဂုဏ်ဇကုညးမဒှ်လဝ် တၞဟ်နမိက်ဂွံ ညးဍုင်ကွာန်ဂမၠိုင် မဂွံဂြင်ချပ်ဗစာဒး၊၊'

ဒဒှ် ဗီုဏအ်ဂှ် စဵုကဵုစိုပ် ခေတ်ဥူအံင်ဇေယျ ညးမပၠံင်ဗတိုက်ပလီုဏာ ဍုင်မန်ဟံသာဝတဳ အလန်လက္ကရဴအိုတ်ဂှ်ရ၊၊ အလဵုယၟုညးတအ်ဂှ် ညးသၠာဲထောအ် အလောင်းဘုရာ မဂွံအဓိပ္ပါယ် အလံင်ကျာ် (ဗောဓိသတ် မပတမ်ပါရမဳကျာ်) ရ၊၊

ဟိုတ်သာသနာ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာ မဂွံမဇၞော်မောဝ်၊ မဂွံအထံက်အပင် ပ္ဍဲဒေသအာရှ ဒိုဟ်အဂၞဲဂှ် ဒၟာနူ ခမဳသင်ထေရဝါဒတအ် မဒုင်တဲ ဒဒှ်ရ သၟိင်တၠတအ်ဂှ် မဒှ်မၞိဟ် တၠပါရမဳ ပိုန်ကုသိုလ် နူဘဝအတိက်တုဲ ပ္ဍဲဘဝဏအ် မဂွံဒှ် ဨကရာဇ်ဂှ်ကီု၊ တုဲပၠန် မဒှ်မၞိဟ်မပတမ်ပါရမဳကျာ်တုဲ ညးတအ်ကလိဂွံ အထံက်အပင် နူသၟိင်တၠတအ်ရ၊၊ ဥပမာ စဵုကဵု ခေတ်ပစ္စပ္ပုန်ဏအ် ပ္ဍဲသၟဝ်သၞောတ်တၠအဝဵု နေဝင် တုန်လေဝ် ခမဳသင်ဇၞော်ဇၞော် ဗီုကဵု ဂကောံသံဃမဟာနာယကတအ် ဒတဴလိုင် လပါ်သၟိင်နေဝင်ဖိုဟ်ရ၊၊

လပါ်သၟိင်တၠတအ် ပၠန်တုန်လေဝ် သၟိင်လဵု တိုန်တိုန် ညံင်ဂွံဂွံ အထံက်ဂလာန် နူဂကောံခမဳသင်ဂှ် ဖန်ဂစာန်ဒၟံင် လၟိုန်ကာလရ၊၊ ဥပမာ ကမၠောန် ခမဳသင်တအ် မဒးဂၞပ် ဗီုကဵုကမၠောန် လပါ်သာသနာ မပ္တံကဵု ပဠေဝ်ကျာ်၊ ပတိုန် က္ဍိုင်ကျာ်တၟိတအ် ၜိုန်ရ သြန်ဍုင် အောန်ကီုလေဝ် ဖအိုတ်သြန်ဘဏ္ဍာဍုင် ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင်တုဲ သၟိင်တၠတအ် မကၠောန်ကၠုင်ရ၊၊

ကွေတ်ဓဝ်ပတှ်ေ

ဂကူ ပ္ဍဲဍုင်မန်တြေံ ဒွါရဝတဳ (ခေတ်လၟုဟ် ဍုင်သေံ) ကီု သီုကဵု ဍုင်မန်သုဝဏ္ဏဘုမ္မိဂှ် အတိုင်သက်သဳ သာဓက ပုရာဝိဇ္ဇာယာန်မ္ဂး ပ္ဍဲခေတ် အေန္ဒိယာနာန်နာ်ဇေရှေန်ဂှ် လျိုင်ပတှေ် ဗုဒ္ဓဘာသာ အိုတ်ကီုလေဝ် ကရောမ်မွဲစွံ ကုဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် ကွေတ်ဓဝ်ပတှ်ေတမၠာ မရှ်ေသှ်ေ ကလော်သ္ၚိ ကေုာံ ကျာ်ဟိန္ဒူဂမၠိုင်လေဝ် ရှ်ေသှ်ေဒၟံင်ကီုရောင်ဂှ် ဟီုမာန်ရ၊၊ နကဵု သာဓက ပုရာဝိဇ္ဇာယာန်မ္ဂး ပ္ဍဲဍုင်တြေံ ဥထံင်၊ မံင်သြဳမဟောသောတ်တအ်ဂှ် မဂွံဆဵုကေတ် ရုပ်ဗိသၞုဟ်ဂမၠိုင်ရ၊၊ ပ္ဍဲဥထံင်ဂှ် ဗုဒ္ဓဘာသာ စဇၞော်မောဝ်ဒၟံင် ပ္ဍဲအခိင်အကြာ အေဒဳ ၃-၄ ဗွဝ်ကၠံတုဲ ရံင်ကဵုဗီုကွတ်တဲ ရုပ်ဂမၠိုင်တုဲ တၠပညာတအ် ဗွဲမဂၠိုင် စှ်ေစိုတ် ဗုဒ္ဓဘာသာ ပ္ဍဲဥထံင်ဂှ် စိုပ်ကၠုင်နူ နဂရဇုနကောန္ဒ (Nagarjunakonda) ဒေသ ကရိရှန-ဂေါဒဝရဳ (Krishna-Godavari) မၞုံအိန္ဒိယ  လပါ်သၠုင်ကျာရ၊၊ ညံင်ရဴ မဂွံဆဵုကေတ် ရုပ်ဗိသၞုဟ် ပ္ဍဲဒၞာဲဍုင်မန်တြေံ ဒွါရဝတဳကီု ပ္ဍဲဒၞာဲဍုင်မန်တြေံ ပ္ဍဲသုဝဏ္ဏဘုမ္မိလေဝ် ဂွံဆဵုကေတ် ရုပ်ဗိသၞုဟ်ဂမၠိုင်ကီုရ၊၊

ပဲါနူ ရုပ်ကျာ်ဟိန္ဒူဗိသၞုဟ်တုဲ ပ္ဍဲမသြန် နူဍုင်မန်တြေံဒွါရဝတဳ သီုကဵု နူသုဝဏ္ဏဘုမ်ဂှ် မဂွံဆဵုကေတ် ရုပ်ကၞုသင်၊ ရုပ်သဳရိဝဿ၊ ရုပ်တွိုန်တ္ၚဲ၊ ရုပ်ဂၠဴ၊ ရုပ်နုင်ပ္ကဴ တအ်ဂှ် ဒှ်သင်္ကေတ သွက်သၟိင်တၠ အိန္ဒိယ (ဝါ) မဒှ်ရုပ်လက်သန် ဟိန္ဒူဖအိုတ်ရ

ဟိုတ်ဂှ်ရ ကောန်ဂကူမန်ပိုဲ ပ္ဍဲခေတ်ဏအ်ဂှ် ရှ်ေသှ်ေ ကျာ်ဗုဒ္ဓ၊ ပ္ဍဲအရာကိစ္စလောကဳ မပ္တံ ပ္ဍဲပရေင်ပိုန်ဒြပ်၊ ပရေင်ပၞာန်၊ ပရေင်မစဵုဒၞာ ပရိုတ်ဘဲတအ်ဂှ် ရှ်ေသှ်ေ ကျာ်ဟိန္ဒူ ကေုာံ ကလော်သ္ၚိ ဒှ်မာန်ရ၊၊ ပ္ဍဲထီုဗောဓိသတ် မၞုံပ္ဍဲသရပူရဳ၊ ဍုင်သေံဂှ် မဂွံဆဵုကေတ် ရုပ်ဗိသၞုဟ် ကေုာံ သၟိင်ဗြီု မွဲစွံ ကုကျာ်တြဲဗုဒ္ဓရ၊၊

လိက်ဘာသာ

ဗုဒ္ဓဘာသာ (ဝါ) ယေန်သၞာင်အိန္ဒိယ မစိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲရးအာရှဒိုဟ်အဂၞဲ ပ္ဍဲခေတ်ၜိုတ် အေဒဳ ၃-၄ ဗွဝ်ကၠံဂှ် တုပ်တဴညံင်ရဴ မကၠုင်လံင်ဍာ် မကၠုင်စုတ်ကဵုဝဲါ ပ္ဍဲတၞံပ္ကဴကီုရ၊၊ လပါ် ယေန်သၞာင်မၞိဟ်ကီု၊ လပါ် ကွတ် နာနာသာ်ကီု ကရောမ်ဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် စိုပ်ကၠုင်တုဲ ဂကောံမၞိဟ်တအ်ဂှ် ဇၞော်မောဝ်တိုန်အာ ဗွဲမပြဟ်ရ၊၊ ဂကူမၞုံ ပ္ဍဲဒေသတအ် ကလိဂွံ ကွတ်မချူလိက်တုဲ ဗွဲကိုပ်ကၠာဂှ် ၜိုန်ရ ချူလိက် ဗီုသံသကြိုတ်ကီုလေဝ် ဗွဲကြဴဒှ်ကၠုင် နကဵု ဘာသာမိဇကု အိုတ်ရ၊၊ ဂကူမန်လေဝ် စချူကၠုင် နကဵုဘာသာမန်ဇကု နူစအခိင် ၜိုတ် အေဒဳ ၄ ဗွဝ်ကၠံဒှ်မာန်ရ၊၊

လိက်နူအခိင်တေအ် မချူလဝ် နကဵုသၠရိုတ်တာတအ်ဂှ် ၜိုန်ရ ဟွံသေင်ကီုလေဝ် လိက်ညးတအ် မချူလဝ် ပ္ဍဲလတူတၟအ်၊ ပ္ဍဲတိစံင်တအ်ဂှ် သှ်ၜေက်ကၠုင် စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ်ရ၊၊ အကံက် လိက်ပိဋကတ် နကဵုဘာသာပါဠိဂှ်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်ကီုရ၊၊

ကရောံ ယေန်သၞာင်အိန္ဒိယဂှ် လိက်မဆေင် ကုသာသနာဟိန္ဒူ လိက်ဝေဒဂမၠိုင် မပ္တံကဵု လိက်ဂါထာ၊ လိက်ပရူကျာ်ဟိန္ဒူ၊ လိက် ဗီုမဒက်ပ္တန်လဝ်လိုက် ဗွဲမဂၠိုင် ကၠုင်စိုပ် ပ္ဍဲဇရေင်ဂကူမန်ရ၊၊ ဗီုမန်တအ် မပတှ်ေကၠုင် စပ်ကဵု ဗီုဂၠးကဝ်ဏအ်တန်ကၠုင်လဝ်၊ ဗီုသတ်တအ်မကတဵုဒှ်လဝ်၊ ဗီုကောန်မၞိဟ်တအ် မစကတဵုဒှ်ကၠုင်လဝ် အတိုင်လိက်မူလမူလဳဂှ် ပြံင်လှာဲအာ နကဵုလညာတ်မ္ဂး လိုက်ပိုဲဏအ်ဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵုဘုံ ဗွဲမဂၠိုင်၊ သၟိင်ဗြီု မဒှ်မၞိဟ် မနိမိတ်ဗဒှ်လဝ် အတိုင်လိက်ဟိန္ဒူ ပြကိုဟ်ဘဂဝန္တပုရဏ၊၊ ဇာတ်ရာံဂှ် ဟိုတ်နူ သီုလှ်ေဒယှေ်ဝေင်ကၠုင်ပြးဇာတ်တုဲ ဗွဲကြဴဏအ် ၜိုန်ရ ဟွံရှ်ေသှ်ေ ကျာ်ဟိန္ဒူရကီုလေဝ် ပရူဂှ် သှ်ၜေက်ကၠုင် စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ်ရ၊၊

လိက်မဆေင်ကဵုဗုဒ္ဓဘာသာမ္ဂး လိက်ပိဋကတ်ပိ သုတ်၊ အဘိဓဝ်၊ ဝိနဲတအ်ဂှ် စိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲမန်တအ်ကီုရ၊၊ သုတ်ဂှ် ဒှ်သုတ်ဇာတ် ပရူဗောဓိသတ် နဒဒှ်မၞိဟ် အဓိက ပ္ဍဲဇာတ်တုဲ တင်ဒၠောအ်ဗ္တောန် ပရေင်မၞိဟ် နူသုတ်ဇာတ်တအ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် စိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဂကူမန်တအ်ရ၊၊ သုတ်ဇာတ်တအ်ဂှ် ဒုင်သဇိုင် ကုလညာတ်၊ ဒ္ဂေတ်ပဋိပတ် ဓဝ်ဗုဒ္ဓဘာသာတုဲ မဖန်ဗဒှ် ချူလဝ် နဒဒှ်ဝှက်ရှေန်မွဲကီုရ၊၊ ဥပမာ ဒုင်သဇိုင်လညာတ် ပါရမဳစှ်သာ်တုဲ ချူလဝ် ဇာတ်ဇၞော်စှ်၊ ဇာတ်တေမဳဂှ် ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ခန္တဳပါရမဳ (ပါရမဳမအေင်ဒုင်)၊ ဇာတ်မဟာဇနက်ဂှ် ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဝဳရိယပါရမဳ (ပါရမဳလွဳ)၊ မြဴသာ်ဝွံ ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ်ရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် နကဵုလညာတ်ဗုဒ္ဓဘာသာ ပ္ဍဲပရေင်မၞိဟ်မ္ဂး ဘဝမၞိဟ်မွဲမွဲ ပ္ဍဲပရေင်ပညာကီု၊ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်ကီု၊ ပရေင်မၞိဟ်ကီု မဂွံအံင်ဇၞးဂှ် ဒးဍိုက်ပေင် ကုပါရမဳစှ်သာ်ဏအ်ရ၊၊

(၁) ဒါနပါရမဳ၊ စေတနာ လတူညးသအာင် ဒးနွံ၊၊

(၂) သဳလပါရမဳ၊ ဒ္ဂေတ်ပဋိပတ် ဒးနွံ၊၊

(၃) နိက္ခမပါရမဳ၊ မဒးဂံင် ဒုင်တဲ လတူ ပရေင်ပြံင်လှာဲ၊ အတိုင်အကာဲအရာ မနွံဂှ် မဒးပြံင်လှာဲဗက်ဒး၊ မဒးကၠိုဟ်ကေတ် အကာဲအရာတုဲ ညံင်ဂွံကိတ်ညဳ ကုအကာဲအရာဂှ် ဒးဖန်ဒး၊၊

(၄) ပညာပါရမဳ၊ မဒးနွံလညာတ် ဗစာရဏာ အတိုင်သဘဴပကတိ မဒှ်ဒၟံင်ဍာံဍာံ၊၊

(၅) ဝဳရိယပါရမဳ၊ မဒးနွံ ကဵုပရေင်ဂိုတ်ဂစာန်၊၊

(၆) ခန္တဳပါရမဳ၊ မဒးနွံကဵု ဓဝ်မအေင်ဒုင်၊ မဒးဂံင်ဒုင်စရံင် လတူလောကဓရ် လတူပရေင်ပြိုင်ပကာန်တအ်၊၊

(၇) သစ္စာပါရမဳ၊ မဒးနွံကဵု သစ္စ၊ လဟီုဇကု ကမၠောန်ဇကု ညံင်ညးဂမၠိုင် ဂွံစွံဓဝ်ပတှ်ေဂှ် ဇကုသစ္စဒးနွံ၊၊

(၈) အဓိဋ္ဌာနပါရမဳ၊ မဒးဖျေဟ်လဝ် တင်ရန်တၟအ် တိုင်ပ္ကဴ၊ တင်ရန်တၟအ်ကမၠောန်ဇကု မကၠောန်ဂှ် ညံင်ဇကုဂွံကၠးလဝ်ပေင်င်၊၊

(၉) မဒးနွံဓဝ်မေတ္တာ လတူညးသအာင်ရောင်၊ တီဆပရဲ သွက်ဇကုသၟးလေဝ် ကမၠောန်ဇကု ဟွံအံင်ဇၞးကီု၊၊

(၁၀) ဥပေက္ခာပါရမဳ၊ မဒးနွံကဵု စိုတ်သၠးအခေါင် မသၠးဒုဟ် လတူညးတၞဟ် လတူဇကုရောင်၊ လတူအရာ မကၠောန်ဗၠေတ်တအ်ဂှ် ဒက်လဝ်စိုတ် ပၞောတ်လဝ်စိုတ် ဟွံဂွံ၊၊

ပါဲနူဂှ်တုဲ ဇာတ်မသုန်ကၠံမသုန်စှော်ဂှ်လေဝ် တင်ဒၠောအ်ဗတောန် သွက်ဘဝမၞိဟ်မွဲမွဲဂှ် နကဵုဓဝ်ဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် နွံတဴဗွဲမဂၠိုင်ဏီရ၊၊ ဆၜိုတ် တင်ဒၠောအ်ဗ္တောန် သွက်ဂွံဒ္ဂေတ်သၟးဟွံသေင် သီုကဵု ပရေင်စိတ္တဗေဒ ညံင်ဘဝမၞိဟ်မွဲ မဂွံဆက်တန်တဴအာမာန်ပၠန် အခိင်ကာလ မဒးဇီုကပိုက် ကုပရေင်သ္ၚောမ်ဗြမ်လေဝ် ချူဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် နာနာသာ်ကီုရ၊၊ ဥပမာ အဿကဇာတ်ဂှ် ဂၞကျာ်ဇၞော် မၞုံယၟု ဥပရဳဒေဝဳဂှ် စုတိအာတုဲ သၟိင်အဿက ဒှ်ဒၟံင်ဓဝ်စံင်တူ ဗွဲမဇၞော်ကဵုဒြဟတ်ရ၊ ဗောဓိသတ် တၠရသိဂှ် ဂွံဆဵု ကုသၟိင်အဿက ပ္ဍဲဥဒျာန်တုဲ ရသိထ္ၜးကဵု ဒဒှ်ရ ဂၞကျာ်ဂှ် အာကတဵုဒှ်ဒၟံင် ဘဝစၟစင်စေဝ်တုဲ  မိပ်လဟိင်ဒၟံင် ကုဘဝစၟစင်စေဝ် ကရောမ် စၟစင်စေဝ်ကၟက်ရ၊၊ သၟိင်ဂှ် ဂွံတီကေတ်တုဲ ဓဝ်စံင်တူဂှ် အိုတ်အာရ၊၊ ဂလာန် ညးမိက်ဂွံဟီု ပ္ဍဲဇာတ်ဏအ်ဂှ် လ္ပဂၠိုက်သ္ၚောံဒၟံင် လတူညးမစုတိအာတအ်ညိ၊ ဍေဟ်စုတိအာတုဲ ဘဝဍေဟ် ကရောမ်ဇကုဂှ် အိုတ်အာတုဲရ၊၊ ဇကုဆက်အာ ဘဝဇကု ညံင်ဂွံ ၜိုဟ်သြိုဟ်ညိ၊၊ ဟီုကဵုလညာတ်စိတ္တဗေဒမ္ဂး ဒဒှ်ဇကု မဒးသြာဲခြာ၊ ဆောမ်လေင်အာဂှ် ညံင်ဂွံဒုင်တဲဂှ် ကိစ္စဇၞော်ကွေဟ်ဟ်ရ၊၊

ပါဲနူ ဇာတ်ဇၞော်စှ်ဂှ်တုဲ ပ္ဍဲဗုဒ္ဓဝင် ပရူကျာ်တြဲဂေါတမ နူဒှ်မၞိဟ် စဵုကဵု မစိုပ်ဒဒှ်ကျာ်ဂှ် သရောပ်စုတ်လဝ် ပါရမဳစှ်သာ် ဗွဲလတူဂှ် ဖအိုတ်ရ၊၊ ပဲါနူဂှ်တုဲ ပ္ဍဲအခန်မဒှ်ကျာ် ကာလသၟိင်မာရ် မကၠုင် ပြိုင်ပကာန်ဂှ် ပတီ ဗဴတိသုန္ဓရဳဂှ် ပ္ဍဲဒၞာဲဏအ် ညးမိက်ဂွံဟီု ဘဝဇကု ၜိုန်ရ မစိုပ်အာ ကဆံင်သၠုင်အိုတ် ပြဲအိုတ် ကၞောတ်အထောတ် ကီုလေဝ် လ္ပဝိုတ်စ ဒဒှ်နူတမ်ဇကုညိ၊ ဘဝဇကု မဂွံစိုပ် ကဆံင်ဏအ်ဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵုသဇိုင်သၟဝ် (ဝါ) ပါရမဳ ဗွဲမဂၠိုင် ရနုက်ဗပေင်လဝ်ကဵုရ၊၊ လဒက်ပတန် သုတ်ဇာတ်ဂမၠိုင်

ဗီုလဒက်ပတန် သုတ်ဇာတ်တအ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ်မ္ဂး တုပ်ညံင်ရဴ လိက်ပ္ဍဲဂၠးတိ နူဒေသရးတၞဟ်တအ်ကီု နွံပိကဆံင် (phase) သ္ၚိ -> မ္ၚး -> သ္ၚိ၊၊

သုတ်ဇာတ်တအ်ဂှ် ဟိုတ်မဒှ် ဂလာန်ဒၠောအ်ဗ္တောန် ဗုဒ္ဓဘာသာတုဲ ပဟိုတ် ကုပရူမွဲမွဲ မကတဵုဒှ်လဝ်တုဲ ကျာ်တြဲတွံကဵုဂှ် နဒဒှ်နိဒါန်ဂှ် ညးစရ၊၊ ဥပမာ "နွံကာလမွဲတ္ၚဲ ကျာ်တြဲပဒတဴ ပ္ဍဲဘာဇေတဝန်၊ ပဟိုတ်ကဵုဂမှဳမွဲ ကသဝ်ဒၟံင် သၟိက်ဂွံရာံဂှ် ကိံပက္ကဇာတ် ကျာ်တြဲတွံ" ဇာတ်ဂှ် စကဵု "ပ္ဍဲကာလမတုဲတေအ်၊ ဍုင်ဗာရာဏသဳ သၟီဗြဟ္မဒတ္တ ပကင်ရင် ဗောဓိသတ် ဒှ်သေဋ္ဌဳ … " သာ်ဂှ်ဟွံသေင် "ပ္ဍဲကာလအတိက်တေအ် သၟီဗြဟ္မဒတ္တ ပ္ကင်ရင်ဍုင်ဗာရာဏသဳ ဗောဓိသတ်ပိုဲဂှ် မဒှ်နာဲသာဗၞိက် … "

ကဆံင် ပထမ၊ (1. phase)

ပ္ဍဲသ္ၚိ

မိပ်မြဟ်

မတီ

အတိုင်သဘာဝ

သၟတ်/သၠာဲလေင်

ကဆံင်ဒုတိယ၊ (2. phase)

မ္ၚး

ပြသၞာ/ပေဲါဗတိုက်

ဂိုတ်ဂစာန်

ဟွံတီ

လောန်ကာဲနူသဘာဝ

အံင်ဇၞး/ပအပ်ပြာပ်ကောန်(ဝုတ်)

ကဆံင်တတိယ (3. phase)

သ္ၚိ/နန်

မိပ်မြဟ်/ဟွံမိပ်မြဟ်

ပသောင်ပြသၞာ

မဂွံဒုင်ပစၟတ်သမ္တီ

တတ်ၜတ်အာ အန္တရာယ်မာန် (/ဟွံမာန်)

ဒက်သ္ၚိကၟိန်/ ချိုတ်၊၊

ဥပစာလင်္ကာ ကေုာံ သင်္ကေတ

လိက်ပတ် နူအိန္ဒိယ ကြပ်သီုဖအိုတ်ဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵုဥပစာလင်္ကာ ဖအိုတ်ရောင်ဂှ် တၠပညာတအ် စၟတ်သမ္တီလဝ်ရ၊၊ သီုကဵု ဘုံထပှ်ဘုံ မဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲအဘိဓရ်ဂှ် ဒှ်ဥပစာလင်္ကာတုဲ မဒးကံက်အဓိပ္ပါယ် ဘုံထပှ်ဘုံဂှ် မဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် စိုတ်စရိုတ် ပိုဲမၞိဟ် နွံထပှ်သာ်ရ၊၊ ကာလ ဒေါသစိုတ် မကတဵုဒှ်မ္ဂး ကတဴကတာန် ညံင်ကဵုနရက်၊ လောဘစိုတ် မကတဵုဒှ်မ္ဂး တဟင်တဟေဝ် ညံင်ရဴဗြိုတ်၊ မောဟစိုတ် မကတဵုဒှ်မ္ဂး မဟွံမွဲ ကုပရေင်ဗစာရဏာ ညံင်တိရစ္ဆာန်၊ မာနစိုတ် မကတဵုဒှ်မ္ဂး ညံင်ရဴဗြိုတ်ကီု မဒးကၠောဝ်တဟင် ဟွံပေင်တရပ်ကဵုစိုတ်ရ၊၊ ဒါနစိုတ် ကဵု သဳလစိုတ်တအ်ဂှ် ဟိုတ်နူဇကု ဟွံထၞောန်စေန်စပ် လတူဒြပ်ရတ်၊ ဟိုတ်နူ ဇကုလောဘ၊ ဒေါသ၊ မောဟစိုတ် ဟွံကတဵုဒှ်တုဲ မိပ်သၠောင် ညံင်ရဴမၞုံ ပ္ဍဲဍုင်သွဝ်ရ ၊၊ ဇၞော်ပၟဝ်သမထဂှ် ပတုပ်လဝ် ဥပမာ ညံင်ဗြီု မရီုဗင် ထ္ၜလဘာ်ညးတၞဟ်၊ ဇၞော်ပၟဝ်ဝိဿနာဂှ် မၞုံဂၠိုင်ကဵု ကဆံင်၊ ကဆံင်သၠုင်အိုတ်ဂှ် ၜိုဟ်သြိုဟ်ဇေတ်တ်တုဲ မကော်ခဴစနိဗ္ဗာန်ရ၊၊

သၟာလှ်ေ သၟာဒယှ်ေ

နူလိက်တၟအ် သၟိင်ကဵုဒါန်ကုကျာ်

ပၞောဝ်ကဵုလှ်ေမန်ဂမၠိုင် လှ်ေသၟာဂွက်ဂှ် ဒှ်လှ်ေခေတ်တြေံမွဲ စၟတ်သမ္တီလဝ်ရ၊၊ လှ်ေသၟာဂွက်ဂှ် ကောန်မှိင်ဗြဴမွဲကဵု ကောန်မှိင်တြုဟ်မွဲ ညးၜါဒတဴတုဲလှ်ေရ၊၊ ဗီုလဒက်ပတန်ဒွက်ဂှ်မ္ဂး ညးၜါ စုက်ရေင်သကအ်၊ ဟီုဂးချေတ်ဓရေတ် ပတိုန်ဖျေဟ်ရေင်သကအ်၊ တုဲမ္ဂး ဒက်မိတ်ဒါန်၊၊ ပ္ဍဲဒွက်လ္ၚဵုဂှ်မ္ဂး စကဵုပဏာမနိဒါန် ဂါထာလ္ၚောဝ်ကျာ်၊ ဒေဝတဴဂမၠိုင်လေဝ် နွံကီုရ၊၊

နဒဒှ်ဥပမာ ဒွက်မဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဗွဲသၟဝ်ဏအ်ဂှ် ရံင်ကဵုပရူပရာ ဒဒှ်ရ ထဝဲါကၠုင်သွံပြေင်ကီု၊ ဂလာၜံက်တိ၊ ပုင်ထဝ်ဗါန်၊ စဂှ်ကီု သီုကဵု မအရေဝ်ဂမၠိုင်တုဲ ဒှ်ဒွက် မဇန်ချူလဝ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလခေတ်အင်္ဂလိက် (၂၀) ဗွဝ်ကၠံ လပါ်စဒှ်မာန်ရ၊၊ ကၞောတ်တဲ ညးၜါဒက်မိတ်ဒါန် ရေင်သကအ်တုဲ သၟတ်ဝုတ်ဂှ်ဂွိင်ဖေက် ဗွဲကြဴထောအ်လဝ် ကဵုကောန်မွဲတုဲ တိတ်ပထောအ်လကျာ်ရ၊၊ သၟတ်တြုဟ်ဂှ်ဟီု ယဝ်ရသၟတ်ဗြဴဂှ် ဍုန်ဗစစၞခိုဟ်ဟ် (ပုင်ထဝ်ဗါတ်ကဵုသွဖျုန်ဂၠဴ xx ကဗံင်ဗဴလေဝ်ကဵုသတ်တဵု)တှေ် ညးဟွံတိတ်အာပလကျာ်ရ၊၊

(ပဏာမလ္ၚောဝ်ကျာ်)

ယိုက်ဂုဏ်မိ ယိုက်ဂုဏ်မ ရတ်ပိသီုဒေဝါ xx

ယိုက်ဂုဏ်ကျာ်ဇၞးမာရ် ပါပဂြိုဟ်ပကဵုမာန် xx

ယိုက်ဂုဏ်အရှန်တၠ္ၚဳာန်တအ် ဇၞးပၞာန်ကိလေသ xx

ယိုက်ဂုဏ်မိမအဲရ သရဿဝတဳ xx

မန်ဂြိုင် မန်ဂြဝ် မန်ဂြော ဟောတု xx

သၟိင်ကနုမာန် ဍိုက်ယာန်ဂိတု

လဂေါဝ်မုက် ကောဇုလေဝ် xx အဵု…

ပ္ဍဲကဵုတ္ၚဲဏအ် အဲဍိက်ဏအ်ကလအ်ဏာရအဴ …

(ညးၜါစုက်ဆဵု)

(ဗြဴ) - အိုဝ် လှေသူကျဳ xxx ညးတၠဂၠုင် နူလဵုကၠုင်ရော သြကောဗၠာဲ …

(တြုဟ်) - ကၠုင်နူ ထဝ်ပၠင် ဟေင် သွံစထၟာဲကီုရ မိဒေအ်ဗြဴ xxx

(ဗြဴ) - (ၚုဟ်ထၟာဲဂှ် သာ်လဵုရော၊ လဴကဵုပိုဲလေဝ် ပိုဲဂွံရာန်၊၊)၂

(တြုဟ်) - ဂၠိုင် ဂၠိုင်ဂှ်ဟွံဟုရ xx အဝ် … တၟာဲမွဲ သြောအ်မွဲကီု xx

(ဗြဴ) - (ၚုဟ်ထၟာဲဂှ် ဍင်လောန်အဴ၊ ယှအ်ညိကၠာလေဝ်၊ သြ ... ကောဗၠာဲ)၂

(တြုဟ်) - ယှအ်လိုအ်မယျလေဝ် သူၚဴချေန်မ ဗီုဏအ်ရ ပိုဲသွံကၠုင် …

(ဗြဴ) - (ဘဴဂေါတွာ ဘဴဂေါလာ၊ ဘဴဂေါခွါလဴ မိုင်ယေန်)၂

(တြုဟ်) - ကၠုင်နူထဝဲါဟေင် xx သွံစပြေင်ကီုရလေဝ်ၝာဲ xx

(ဗြဴ) - (ၚုဟ်ပြေင်ဂှ် သာ်လဵုရော၊ လဴကဵု ပု္ိယ်လေဝ် ပိုယ်ဂွံတီ)၂

(တြုဟ်) - ကျဲတဂေါင် ဆံက်ဆေယ်ၚာ၊ ဝါမလာလေဝ် သူၚဴချေန်မ xx

(ဟီုဂလာန်ချေတ်ဓရေတ် ရေင်သကအ်)

(ဗြဴ) - (ဗတ်မန်ဂှ်ရော ဟွံဠေဝ်၊ အဝ် ဗတ်ဗၟာလေဝ် ဟွံကၠောအ်)၂ ဗတ်ဗၟာလေဝ်ဟွံကၠောအ်၊ အဝ်ဒှ်ယဲ ကလောအ်ကလေန် xx

(တြုဟ်) - (ဂွက်မန်ကောဟွံဠေဝ် xx အဝ် … ဂွက်ဗၟာ ကောဟွံကၠောအ်)၂ လေပ်လ္ၚတ်လဝ် ဂွက်ကရေင်၊ xx  ဟေံ xx ဟေံ … ဗက်ထဍေင်ကောန်သၟိင်ဗြဴ၊ ဟိုဲ၊  တေမိတန်ကၠာ ဂၞိင်ၜါဟိုဲ xx ပင်တဲလ္ၚောဝ် xx ကလင်ရုပ်ထဝ် xx ဟီုလဴကဵုဏောင်လေဝ် ရုပ်ထဝ်၊ တေမိ တန်ကၠာဏောင်လေဝ် xxx အဵု … ဟိုဲ xxx ပင်တဲလ္ၚောဝ်ရလေဝ် နာဲဏး xx ပင်တဲလ္ၚောဝ်လေဝ် လ္ၚောဝ်ဏာ xx ဇဴရလေဝ်ဟိုဲ …

(ဗြဴ) - (ဒယှ်တှ်မံင်လအ်၊ အဝ် … နာဲဏအ်လေဝ်ရဟာ)၂ သာန်ဂျာတ်လေဝ် မွဲၜါမ၊ ပကၠုင်ဘမံင်ပိုဲ xx

(တြုဟ်) - (ကောဟွံဂွံဂယှ်ေလအ် xx အဝ် … ကအ်ဒှ်ပြေင်ဂၠဴ)၂ ကအ်ဒှ်ပြေင်ဂၠဴ xx အဝ် … ဂွက်ဒဴအာအိုတ်ရ …

(ဗြဴ) - (ရံင်ရုပ်ဂှ်ကျေဝ်လာဲ xx အဝ် … နာဲတက်လေဝ်ဝေင်ဖေဝ်) နာဲတက်လေဝ်ဝေင်ဖေဝ် xx အဝ် ... ကျေဝ်ထောအ်ရသၟးသၟး ဟိုဲ …

(တြုဟ်) - (ရံင်ရုပ်ကျေဝ်လာဲ၊ အဝ် … ထပဲါပုင်ကဵုနော်)၂ ဆဵုဗၠာဲတှ်ေကော် xx ဗဵုပေဲါ ပ္ဍဲဒယံက်ဒုန် xx

(ဗြဴ) - (အဵု … နာဲလေဝ်လအ်ဂွ xx အဝ် … ပကဴဇြလေဝ်ပုင်ဟအုတ်)၂ ဒုင်သၟူလေဝ်အမြာဲ၊ အဝ် ညံင်ကဵုကၠဵုဂၠာဲအရုတ် ဟိုဲ …

(တြုဟ်) - (ဍေဟ်ထေင်ဍေဟ်ကျေဝ် xx အဝ် ... သၞေင်မတ်ဂှ်ၜါကဝိုင်) ၂ သၞေင်မတ်ဂှ်ၚံက်ကဝိုင် xx ပုတ်ဣဒေအ်ကိုင်ဂှ် ညံင်ကဵုသ္ၚေတ်၊

(ဗြဴ) - (မွဲလှ်ေလေဝ်ဟွံမိင်၊ မွဲလှ်ေလေဝ်ဟွံညာတ် xx စိင်တက်ဗာတ်ေ လဝ် လတူကျာ်ဇြာ)၂သောင်ကောန်သၟိင်ဏအ်ကျေဝ် xx ညံင်ကဵုဟလာၜံက်တိ xx ဟိုဲ …

(တြုဟ်) - အဝ် ... ဝေဿန္တဝ်စိလေဝ် xx ပကဴမိဟိုဲ xx ဟိုဲ … ဟိုဲ… ဂ္ညိမဟောသဓ xx ပဂလာန်ဒါန xx လဴကဵုလေဝ်ဒါန xx ဝေဿန္တဝ်စိဂှ်လေဝ်ဟိုဲ …  ဂ္ညိမဟောသဓဏောင်လေဝ် နာဲဏး xx ဂ္ညိမဟောသဓလေဝ် xx မူလတေအ် လဴကဵုဏောဝ်လေဝ် ဟိုဲ …

(ဗြဴ) - (မိစမ်စိုတ်နာဲဟေင်၊ မိစမ်စိုတ်နာဲရ၊ မိအကာဲလေဝ် ဝေင်ဂလာန်…)၂

(တြုဟ်) - (မိစမ်စိုတ်နာဲ xx တးဟပန်လံက်အစာဲ xx တဟးပန်လံက်အစာဲ xx အဝ် ... ကောဗၠာဲဏအ် ဟွံထေဲ…)၂

(ဒက်မိတ်ဒါန်)

(ဗြဴ) - သၟိင်သိဓတ္တ နူသၟာယျဟိုဲ … တၠဍောင်သွာဟိုဲ xx ကလင်လေဝ် သိုက္ခမာ xx လေဝ် ကမ်ပိုဲလေဝ်ညးၜါ xx သၟိင်သိဓတ္တ xx ဟိုဲ… ဟိုဲ xx တၠဍောင်သွာ … တၠဍောင်သွာလေဝ်၊ လသာလဝ်ကောန်၊ ဟိုဲ

(တြုဟ်၊ ဗြဴ) - (ဟီုပုံလဴပူရ မိနာဲလေဝ် ယာဲဟိုဲ၊ xx ထာင်ကြဴပဂၠုင်ရ xx ဟဳလေဝ်ယဵုလာ xx ကၠောအ်ဝေင်ဍုင်လင်္ကာ၊၊ )၂ (သၠဍေဟ်ပယာ၊ လွဍေဟ်ဂှ်ပၠန် xx ၜန်လေဝ်ပဇုက်ဂြေင်တၟအ်)၂ (ဇုက်ဂြေင်တၟအ်က္ၜင်)၂ ပြင်ဏာဍုင်ဟလာ xx

(တြုဟ်) - (ပုင်ထဝ်ဗါတ်ကဵုသွဖျုန်ဂၠဴ xx ကဗံင်ဗဴလေဝ်ကဵုသတ်တဵု)၂ ဂွံစတှ်ေကောဟွံကၠာတ် xx အိုဝ် ... ဒေအ်အာတ်လေဝ် ကောဟွံကဵု …

(ဗြဴ) တိတ် ပခမဳပၠန် xx နူပရိဝုဏ် xx ဟိုဲ … ဟိုဲ … ခၠန်လဝ်ကောန်ဂၠု xx အိုဝ် xx ဟိုဲ … တ္ၚဲဝွံဒးသာဲ xx ကလင်လေဝ်နာဲဇု xx လ္ပဒေါန်လေဝ် လ္ပဗြု xx တိတ်ပခမဳပၠန် xx ဟိုဲ … ဟိုဲ xxx (ခၠန်လဝ်ကောန်ဂၠု)၂ … တ္ၚဲဝွံဒးသာဲ …

ဗီုဒက်ပ္တန် သၟာဲဒက်

• ညးၜါဆဵုရေင်သကအ်၊
• ဟီုဂး ပတိုန်ဖျေဟ် ရေင်သကအ်၊
• ဒက်အိန်ထံင်

ခေတ်သအးဇ္ၚး၊၊ 1384 AD

ပ္ဍဲ ခေတ် ၁၄ ဗွဝ်ကၠံဝွံ ဒှ်ခေတ်ပညာ၊ ဒှ်ခေတ်ဂမြင်ဗစာရဏာလေဝ် ဟီုဂွံရ၊၊ လုကဴလ္ၚီသၞာံပြင်င် လညာတ်ခရေတ်ယာန် မဓလီုလဝ် ပ္ဍဲယူရောပ်၊ ဒဒှ်ရ ပဲါနူလညာတ် နူသၠပတ်သမ္မာတုဲ လညာတ်တၞဟ်တအ်ဂှ် ဒှ်မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိ (လညာတ်မဗၠေတ်မှာ) ဂးတုဲ ကၟာတ်လဒဵုကၠုင် အခေါင်မဟီုဂး ချူ ကၠောန် ဗွဲမဗၠးၜးဂှ် ပ္ဍဲၜိုတ် သၞာံ ၁၃၀၀ ဂှ် ပ္ဍဲအဳတလဳ ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲအနုသုခုမတအ်ဂှ် စချူ ဟီုဂးကၠုင် ဗၠးဗၠးၜးၜးရ၊၊ မၞိဟ်တအ် ဒုင်သဇိုင်ကဵု လညာတ်နူသၠပတ်သမ္မာတုဲ မဂၠာဲဓဝ်ဍာံ၊ မဂၠာဲကွတ်ပညာ ဟွံသေင်ရ၊၊ မၞိဟ်တအ် ဒုင်သဇိုင်ကဵု သဘာဝ၊ လ္ၚတ်ကေတ် နူသဘာဝတုဲ ဂၠာဲသွဟ်ဍာံရ၊၊ ကွတ်သိပ္ပံ မဒုင်သဇိုင် ရူပဗေဒတုဲ မလ္ၚတ်ဂၠာဲသွဟ်ဍာံဂှ် မံက်ဂတဝ်ကၠုင်ရ၊၊ လညာတ်ဒသ္သနဂရိတ်တြေံ မကၠေအ်ဗဒန်ဒၟံင်တအ်ဂှ် ကလေင်ဗၟံက်ဂတဝ် ပတိုန်ပၠန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အခိင်ဂှ် ညးကော်စ renaissance မဂွံအဓိပ္ပါယ် ကလေင်ပတန်ပဋိသန္ဓိ (ဝါ) ကလေင်ဂျိုင်ကၠုင်ပၠန်ရ၊၊

ကောန်ယူရောပ်တအ် တိတ်တရဴဇမ္ၚောဲ နကဵုက္ၜင် လ္ၚတ်ကေတ် လညာတ်ပညာ ကေတ်နင်ဒြပ်ရတ် နူဇမ္ၚောဲတုဲ ဒှ်ဒြပ်ရတ်သိုက်ဘိုက်၊၊ ဂၠးတိ ဗီုလဵုမၞုံဂှ် Abraham Ortelius (1527-98) ဗၟံက်ပတိတ် ဗီုတိမာန်ကၠုင်၊ တုဲဂှ် စချပ်ကၠုင် သွက်ဂွံ သမၠဲပတိတ်တိဍာ်ဒေသတၞဟ်တအ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊

လညာတ်လတူမၞိဟ်

"ဆုဒဒန်ဟာ ဆုစၠန်ဟာ ဟွံဒးပါ်ပဲါ ပုတ်ရုပ်ကျာ်တုဲမ္ဂး ရှ်ေသှ်ေထေက်ဖအိုတ်ရ၊၊" မြဴသာ်ဝွံ တၠညးဗညာထောစင် ဟီုကဵုဂကောံအမာတ်တအ်တုဲ ခမဳရာံတိတ် ဓမာန်ညး သၟိင်ဓမ္မစေတဳဂှ် ညးခပတိုန် နဒဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်မန်ရ၊၊ လညာတ် ညးဏအ်ဂှ် ဒှ်လညာတ်ဒဿန မစွံဗဟဵု မစွံအဓိက ကုမၞိဟ် မဟီုမာန်ရ၊၊ လညာတ်ဒဿနဏအ်ဂှ် စကၠုင် နူမအံက်ညး တၠညးရာဇာဓိရာဇ် လေဝ် ဟီုမာန်ရ၊၊ တၠညးရာဇာဓိရာဇ်ဂှ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ မခပတိုန်သရာဲပၞာန် သကိုပ်ပၞာန်တအ်ဂှ် ဟွံရံင်ကဵု မဗဳဇ တၞောဝ်ဒတောဝ်၊ ရံင်ကဵု အစောမ်စရာဲ ဍာ်ဒကေဝ်မၞိဟ်တအ်ရ၊၊ ဥပမာ သကိုပ်ပၞာန်？？？？ဂှ် ကၠုင်နူ ဘဝပၟင်ဂၠဴ၊ တုဲပၠန် ဂၞကျာ်ညးလေဝ် ဂၞကျာ်နူပွိုင်နန်ဂှ် ညးဟွံပတိုန်စွံ နဒဒှ်ဂၞကျာ်ဇၞော်၊ မိ？？？မၞိဟ်ဗြဴမသွံဍာ်တှ်ဂၠဴဂှ် ညးပတိုန်စွံ နဒဒှ်ဂၞကျာ်ဇၞော် မပ္တံမြဴသာ်ဝွံဒှ်တမ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်ဝင်ညးရ၊၊

ရံင်ကဵု သက်သဳလိက်တၟအ်ဂမၠိုင်ကီု လိက်တၟအ်လက်ထက် သၟိင်ဗညာဥူ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကျာ်ဇြငံ ပ္ဍဲကွာန်ဒဵု (တွံတေး)ဂှ်မ္ဂး စဵုကဵုစိုပ် ခေတ် တၠညးဗညာဥူ မဒှ်အခိင် မအံက်တၠညးရာဇာဓိရာဇ်ဂှ် ပ္ဍဲဂကူမန်ပိုယ် မၞုံကဵု ကဆံင်မၞိဟ်ဍိက်ရ၊၊ ညးဍုင်ကွာန်တအ်ဂှ် နဒဒှ်ဍိက် သၟိင်တၠဂးတုဲ ကာလသၟိင်တၠတအ် မပတုဲဒါန်မ္ဂး ဍိက်မုစိကွာန်ဂှ် ကဵုဒါန် ကုကျာ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊ ပ္ဍဲလိက်တၟအ် ကျာ်မြဟ်ဂှ် တၠညးဗညာထော ညးဒါန်ဍိက် ကုကျာ်မြဟ် ဟွံသေင်၊ ညးကဵုဒါန် အခေါန်ဘဏ္ဍာ မကံက်ဂွံ နူဒေသတ္ကအ်ၝောင်ဂှ် ကုကျာ်မြဟ်ရ၊၊ ရံင်ကဵုပိုဒ်ဏအ်တုဲ ဒဒှ်ရ ပ္ဍဲအခိင်ညးဂှ် ညးဍုင်ကွာန်တအ်ဂှ် နဒဒှ်ဍိက်သၟိင်တၠတအ်ဟွံသေင် နဒဒှ်ညးဍုင်ကွာန်မွဲ မဂွံစၟတ်သမ္တီလဝ်ဂှ် ဟီုမာန်ရ၊၊ နကဵု လညာတ်ဒဿနတၟိဏအ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု ပရေင်ပြံင်လှာဲ ဂတးထောအ် လညာတ်မၞိဟ် (a radical paradigm shift) ပ္ဍဲဂကူမန် ဗွဲကြဴဏအ် ကော်စ ဖအးဇ္ၚးသာသနာရ၊၊

ဖအးဇ္ၚးသာသနာ

သၟိင်ဓမ္မစေတဳ ဖအးဇ္ၚးသာသနာဟီုဂှ် ညးဖအးဇ္ၚးထောအ် လညာတ်ကွေတ်ဟိန္ဒူ မပ္တံကဵု ပရေင်မန်ယန်၊ ပရေင်ပတှ်ေ ရှ်ေသှ်ေကျာ်ဟိန္ဒူတအ်ဂမၠိုင်လေဝ် ဟီုဂွံရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် ဗုဒ္ဓဘာသာ မနှဴရဴဒၟံင် မစံက်ပြံက်ဒၟံင် ကုကွေတ် မပတှေ် ကုသိုလ်၊ တသိုက်ကောန်မၞိဟ်တအ်ဂှ် ဒေဝတဴ၊ ကလော်မာတအ် မဖန်ဇန်ကဵုဂှ် ဖအးထောအ် အတိုင်ကွေတ်ဓဝ်ပတှ်ေ ဗုဒ္ဓဘာသာဇေတ်တ် ကမ် ကေုာံ ကမ်မကဵုဖဵု မဒှ်ဂၠံင်တရဴထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာရ၊၊ ကမ် ကေုာံ ကမ်မကဵုဖဵု ဟီုဂှ် ဒှ်အရာမပတှေ် ဘဝမၞိဟ်မွဲ မဂွံခိုဟ်ကီု ပရေအ်ကီု၊ မဂွံဒှ်တသိုက်ကီု မဂွံဒးစံင်တူဒဒိုက်ကီုဂှ် တုဲကဵု ပြဝဒ္ဂေတ် ကမၠောန်မၞိဟ်ဂှ်ဟေင်ရ၊၊ ဒဿနဏအ်လေဝ် မဒှ်ဒဿန မစွံဗဟဵုအဓိက ကုဇၟာပ်မၞိဟ်မွဲမွဲရ၊၊ ပရေင်သအးဇ္ၚးသာသနာ အတိုင်ဂၠံင်တရဴ ထေရဝါဒဝွံ ကတဵုဒှ်မံက်ဂတဝ်ကၠုင် ပ္ဍဲတကအ်သိင်ဃိုရ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ တၠညးဓမ္မစေတဳ ဗလးဏာခမဳနူဍုင်မန် ဇရေင်တကအ်သိင်ဃဵုတုဲ ကဵုပတိုန်ခမဳတၟိရ၊၊ ခမဳတၟိတအ်ဂှ် စဴကၠုင်တုဲ ကဵုသၟုတ်သီတၟိတုဲ ကဵုခမဳတအ် ပတိုန်ခမဳတၟိ သီုညးဖအိုတ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အတိုင်ဝင်သာသနာမ္ဂး ၜိုန်ရ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာမစိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဍုင်မန် အခိင်ဗွဲမလအ် ဟီုကီုလေဝ် အတိုင်ကပေါတ်သက်သဳ ပုရာဝိဇ္ဇယာန်ဂမၠိုင်မ္ဂး ဗုဒ္ဓဘာသာပ္ဍဲဍုင်မန်(ဗၟာ)ဂှ် စဵုကဵု မစိုပ်ကၠာခေတ် သၟိင်ဓမ္မစေတဳညိဂှ် မဒှ်လဝ် ဗုဒ္ဓဘာသာ မထုဲနှဴ ကုလညာတ်ဟိန္ဒူ ဟီုမာန်ရ၊၊

ပိသုကာ

လပါ်ကွတ်ပိသုကာပၠန်လေဝ် ဗွဲတၟေင် ဗီုစေတဳဂှ် နူမၞုံ ကုရုပ်ပကဴသြဴမဂၠိုင်ဂှ် ကၠောန်ပကေက် ပတိုန်သောင်င် ဗီုပြင် စေတဳကျာ်လ္ဂုင်ရ၊၊

ကျာ်ဂမျိုင် ပ္ဍဲဍုင်မန်

သၟိင်ဓမ္မစေတဳ ဗလးဏာ အမာတ် ？？ ကေုာံ အစာဓဇဲဂမၠိုင် ကဵုအာၜတ်ကေတ် ဗၜတ်ဇမ္ၚောဲအခြာ ဒၞာဲဒတန် သာသနာ ပ္ဍဲဗုဒ္ဓဂါယာတုဲ ညးဖ္အောဝ် ကောန်ဇာတ်ညး သၟိင်စဍုင်ဂမၠိုင် ကဵုပတန် ပတုပ်ဗက် အတိုင်ဗုဒ္ဓဂါယာ ပ္ဍဲဟံသာဝတဳရ၊၊

ညံင်ရဴ လိက်စူဠဝံသ မဒှ်လိက် မချူလဝ် ပရူသာသနာ မစိုပ်တကအ်သိင်ဃိုရ်၊ ဝင်ဂကူသိင်ဃိုရ် ဒဒှ်ရ ကျာ်တြဲဂေါတမ မစိုပ်လဝ် တကအ်သိင်ဃိုရ်ကီု ဝင်ဂကူမန် ပရူဒဒှ်ကျာ်တြဲဂေါတမ မစိုပ်ဍုင်မန် သုဝဏ္ဏဘုမ္မိ၊ ဓါတ်သောက်ကျာ်ဂမျိုင် မစိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဍုင်မန်တအ်ဂှ်လေဝ် မြဟ်တမ္ညဝ်ကၠုင် ပ္ဍဲလိက်ဝင်ကျာ်ဍုင်မန်ဂမၠိုင်ရ၊၊ ဂကူတြေံတၞဟ် ဗီုကဵု ဂကူယခေင်၊ ဂကူဗၟာတအ်လေဝ် ဗီုညးကဵုညး ဖန်ဗဒှ်ပတိုန်ဝင် ပရူဒဒှ် ကျာ်တြဲဂေါတမ မစိုပ်လဝ် ဒေသညးတအ်အိုတ်ကီုရ၊၊

ပ္ဍဲဂၠးတိ

ပ္ဍဲ ခေတ် ၁၄ ဗွဝ်ကၠံဝွံ ဒှ်ခေတ်ပညာ၊ ဒှ်ခေတ်ဂမြင်ဗစာရဏာလေဝ် ဟီုဂွံရ၊၊ လုကဴလ္ၚီသၞာံပြင်င် လညာတ်ခရေတ်ယာန် မဓလီုလဝ် ပ္ဍဲယူရောပ်၊ ဒဒှ်ရ ပဲါနူလညာတ် နူသၠပတ်သမ္မာတုဲ လညာတ်တၞဟ်တအ်ဂှ် ဒှ်မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိ (လညာတ်မဗၠေတ်မှာ) ဂးတုဲ ကၟာတ်လဒဵုကၠုင် အခေါင်မဟီုဂး ချူ ကၠောန် ဗွဲမဗၠးၜးဂှ် ပ္ဍဲၜိုတ် သၞာံ ၁၃၀၀ ဂှ် ပ္ဍဲအဳတလဳ ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲအနုသုခုမတအ်ဂှ် စချူ ဟီုဂးကၠုင် ဗၠးဗၠးၜးၜးရ၊၊ မၞိဟ်တအ် ဒုင်သဇိုင်ကဵု လညာတ်နူသၠပတ်သမ္မာတုဲ မဂၠာဲဓဝ်ဍာံ၊ မဂၠာဲကွတ်ပညာ ဟွံသေင်ရ၊၊ မၞိဟ်တအ် ဒုင်သဇိုင်ကဵု သဘာဝ၊ လ္ၚတ်ကေတ် နူသဘာဝတုဲ ဂၠာဲသွဟ်ဍာံရ၊၊ ကွတ်သိပ္ပံ မဒုင်သဇိုင် ရူပဗေဒတုဲ မလ္ၚတ်ဂၠာဲသွဟ်ဍာံဂှ် မံက်ဂတဝ်ကၠုင်ရ၊၊ လညာတ်ဒသ္သနဂရိတ်တြေံ မကၠေအ်ဗဒန်ဒၟံင်တအ်ဂှ် ကလေင်ဗၟံက်ဂတဝ် ပတိုန်ပၠန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အခိင်ဂှ် ညးကော်စ renaissance မဂွံအဓိပ္ပါယ် ကလေင်ပတန်ပဋိသန္ဓိ (ဝါ) ကလေင်ဂျိုင်ကၠုင်ပၠန်ရ၊၊

ကောန်ယူရောပ်တအ် တိတ်တရဴဇမ္ၚောဲ နကဵုက္ၜင် လ္ၚတ်ကေတ် လညာတ်ပညာ ကေတ်နင်ဒြပ်ရတ် နူဇမ္ၚောဲတုဲ ဒှ်ဒြပ်ရတ်သိုက်ဘိုက်၊၊ ဂၠးတိ ဗီုလဵုမၞုံဂှ် Abraham Ortelius (1527-98) ဗၟံက်ပတိတ် ဗီုတိမာန်ကၠုင်၊ တုဲဂှ် စချပ်ကၠုင် သွက်ဂွံ သမၠဲပတိတ်တိဍာ်ဒေသတၞဟ်တအ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊