သ္ၚု
သ္ၚု (အၚ်္ဂလိက်: Rice) ဂှ် ဒှ်သတ် နူတၞံသြောအ် မပ္တိတ်လဝ် သၞောက်တုဲ မဒှ်စၞစအဓိက ကောန်မၞိဟ် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် ဗွဲမဂၠိုင်ကဵု ဒေသ၊ ဗွဲတၟေင် ကောန်အာရှတအ်မွဲရ၊၊ အရာမတဵုလွဳပ္တိတ် ပ္ဍဲကဵုဂၠးတိဏအ် သီုဖအိုတ်ဂှ် သြောအ် (ဝါ) သ္ၚုဂှ် ဒှ်အရာမပ္တိတ် ဂၠိုင်မွဲ ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် (သၞာံ ၂၀၁၄ မ္ဂး မွဲဂၠးတိ ပ္တိတ်သ္ၚု ၇၄၁.၅ မဳလဳယာန် တာန်)၊ ဂၠိုင်နူသ္ၚုဂှ် တ္ၜဴ (၁.၉ ဗဳလဳယာန် တာန်) ကဵု သြောအ်ဂန် (၁.၀ ဗဳလဳယာန် တာန်)ရ၊၊ [၁]
တ္ၜဴ ကဵု သြောအ်ဂှ် ဟိုတ်နူ မပ္တိတ် သွက်ဂွံကၠောန် အရာတၞဟ်တုဲ မပ္တိတ်ဂၠိုင်ကီုလေဝ် သ္ၚု မဒှ်စၞစ သွက်မၞိဟ်တအ်တုဲ သ္ၚုဂှ် ဒှ်အရာကိစ္စဇၞော်အိုတ် မဂၠိုင်အိုတ် မပ္တိတ်ဒၟံင် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် ဟီုဂွံရ၊၊ သ္ၚုဂှ် နွံဂၠိုင် ကဵုဂကူတုဲ မွဲဒေသ ကဵုမွဲဒေသလေဝ် ပ္တိတ်ဟွံတုပ်ရေင်သကအ်ရ၊၊ ပၞောဝ်တအ်ဂှ် သြောအ် မတဵု ပ္ဍဲခံက်ဍာ် ကဵု သြောအ်ဒဵု ၜါဝွံ တၞဟ်ခြာရေင်သကအ်တုဲ သြောအ်ဂှ် နကဵုသဘာဝ ၜိုန်ရ တိုန်ကေတ်တ် ဂွံမာန်ကီုလေဝ် နကဵုကမၠောန်ဗ္ၚ မတဵုလွဳ နကဵုခံက်ဗ္ၚ၊ ကေုာံ နကဵု သလာတ်ဇၞော်ဇၞော်တုဲ မတဵုကၠုင်ဒၟံင်ရ၊၊ သြောအ်ဂှ် တဵုလွဳဒၟံင် ပ္ဍဲဒေသဒၞာဲဗြဲမဂၠိုင် ကေုာံ မၞုံကဵုဓါတ်ဂမ္တဴ ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲကဵုအာရှ၊ အာဖရိက ကေုာံ ဒေသတၞဟ်တအ်ရ၊၊
အတိုင်နဲခေတ်တြေံ မတဵုသြောအ်ဂှ် ပ္ဍဲကဵုခံက် မၞုံကဵု ဍာ်ဂှ် ပတမ်စ တၞံသြောအ်ဍောတ်တ် (ကော်စ မ)ရ၊၊ နဲကဲဝွံ အတိုင်အစာဝင်တအ်မ္ဂး ဂကူမန်တအ် ပ္ဍဲအခိင်နွံဒၟံင် ပ္ဍဲဒေသယာန်သဳကြုင် (ခေတ်လၟုဟ် ဍုင်ကြုက်) တေအ်ဂှ် ဖန်ဗဒှ်လဝ်ရ၊၊
နိရုတ္တိ ပလေဝ်ဒါန်
သြောအ် မအရေဝ်မန်ဝွံ ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်တၟအ်မန် ခေတ်လိက်မန်တြေံတုဲ ဟိုတ်မဒှ် မအရေဝ် မစကာဒၟံင်တွဵုတုဲ ပရေင်အပြံင်အလှာဲ ဟွံမဲရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် မအရေဝ်မန်တၞဟ် ပြံင်လှာဲကၠုင် နာနာသာ်ကီုလေဝ် မအရေဝ်သြောအ်ဝွံ မန်တအ် ဆက်ဟီုဒၟံင် အတိုင်တြေံဂှ်ဟေင်ရ၊၊
မအရေဝ်အင်္ဂလိက် မကော် rice တ္ၚဲဏအ်ဂှ် ကၠုင်နူ အရေဝ်ပြင်သေတ်တြေံ ris၊ အရေဝ်ပြင်သေတ်တြေံဂှ် ကၠုင်နူ အရေဝ်အဳတလဳ riso၊ အရေဝ်အဳတလဳဂှ် ကၠုင် လတ္တေန် oriza၊ လတ္တေန်ဂှ် ကၠုင်နူ ဂရိတ် ὄρυζα (oruza)၊၊ မအရေဝ် မဆေင်ကဵု သြောအ် ပ္ဍဲယူရောပ် သီုဖအိုတ်ဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူဂရိတ်ဏအ်ဖအိုတ်ရ၊၊[၂] မအရေဝ်ဂရိတ်ဂှ် ကၠုင်နူသံသကြိုတ် Vrīhi (व्रीहि)[၃]၊၊ ရံင်ကဵု ဝင်ဗီုသြောအ် မပြးဇးအာ ဒေသတၞဟ် နူကဵု ဂကူတမ်မူလအာရှ မဒှ်တၞောဝ်ဂကူမန်ဂှ်ကီု၊ ရံင်ကဵု အရေဝ်ဗီုခမေန် မကော် ស្រូវ သြောရ် ဂှ်တုဲ မအရေဝ် သံသကြိုတ် ဂှ် ကၠုင်နူမအရေဝ် ဂကူတမ်မူလအာရှ မဒှ်တၞောဝ်ဂကူမန် သြောအ်/ရ် ဝွံ ဒှ်မာန်ရ၊၊
ဝေါဟာရမန် မဆေင်ကဵု သြောအ် ပလေဝ်ဒါန်
- နကဵုဗွဲဓမ္မတာ သီုဖအိုတ်ဂှ် မန်ကော်စ သြောအ်၊ တၞံဍေဟ်ဂှ် တၞံသြောအ်၊၊
- တၞံသြောအ်မရတ်တုဲ မစန်ဒက်လဝ် မွဲမွဲစန်ဂှ် ညးကော် သြောအ်လိုန်၊၊
- တၞံသြောအ် မရတ်တုဲ လပါ်တိ မသှ်ေဒၟံင် ပ္ဍဲခံက်ဂှ် ညးကော် အသ္ၚု/အဟု၊၊
- သြောအ်လိုန်ဂမၠိုင် မတင်စွံလဝ် ပ္ဍဲဓနင်ဂှ် ညးကော် သြောအ်ခါန်၊၊
- သြောအ်လိုန် မလးလဝ် ပ္ဍဲဓနင်တုဲ ကဵုကွဳ (ဝါ) ဂၠဴလိုန်လတူဂှ် သွက်ဂွံ ပ္တိတ် မသတ် နူကဵုတဝ်ဍေဟ်ဂှ် ညးကော်စ ပၠိုန်သြောအ်၊၊
- ပၠိုန်တုဲ တၞံသြောအ် မၞုံဒၟံင်လတူဂှ် မသြောအ်ကလဟ်အာတုဲ သှ်ေဒၟံင်သၟဝ်ဂှ် တၞံသြောအ် မဟွံမဲ ကုမသြောအ်တအ်ဂှ် ညးကော် ဆံက်၊၊
- ဆံက်ဂှ် တိတ်အာတုဲ တၞံသြောအ်ဒကုတ်ဒကုတ် မၞုံအကြာ ၜိုတ်မွဲမွဲက္ဍ ကေုာံ ဂၠေအ်နူဂှ်တအ်ဂှ် ညးကော်စ တင်လိုန်၊၊
- သြောအ်မပၠိုန်လဝ်တုဲ မနှဴဒၟံင်ကဵု တၞးသြောအ် ကေုာံ အရာတၞဟ်တအ်ဂှ် တၞဟ်နဂွံပါ်ပ္တိတ် ခၟိက် ကေုာံ ခဗိုက် နူကဵုမသြောအ်တုဲ ညးခရဳကဵုကျာဂှ် ညးကော်စ ခရဳသြောအ်၊၊
- သြောအ်ကဵု ခၟိက်မနှဴဒၟံင်ဂၠိုင်င် (ဗွဲတၟေင် လပါ်လက္ကရဴ)ဂှ် ညးကော်စ အိက်စိင်၊၊
- မသြောအ် မပ္တိတ်လဝ် သၞေက်တုဲဂှ် ကော်စ သ္ၚု၊၊
- သ္ၚု မဍုန်လဝ်တုဲ စဂွံရဂှ် ကော်စ ပုင်၊၊
သဏ္ဌာန် ပလေဝ်ဒါန်
တၞံသြောအ်ဂှ် နွံသမၠုင် စဵုကဵု ၁-၁.၈ မဳတာ (၃.၃-၅.၉ ပေ) ဆဂး တန်တဴကဵု ဂကူ ကေုာံ ရှ်တိတုဲ မလေပ်တၞဟ်ခြာမာန်ရ၊၊ တၞးသြောအ်ဂှ် ဂၠိင်သောဲ နွံ ဇမၠိင် အကြာ ၅၀-၁၀၀ ဇြေန်ဒဳမဳတာ (၂၀-၃၉ ၝောအ်တဲ) အနာံနွံ ၂-၂.၅ ဇြေန်ဒဳမဳတာ (၀.၇၉ - ၀.၉၈ ၝောအ်တဲ)၊၊ ပ္ကဴဍေဟ် အသာ်ဗု မၞုံဗီုပြင်ဒကောင်ဂၠိင်င်၊ ကဴဍေဟ် ဒှ်မဍေဟ် မၞုံကဵုဗီုပြင် ဒကောင်ရ၊၊
စၞ ပလေဝ်ဒါန်
B: သ္ၚုကဆံင်
C:သ္ၚုနကဵုမ
D:သ္ၚုဗဗု
E: သ္ၚုဗဗုဖအးလဝ်
(1): Chaff
(2): Bran
(3): Bran residue
(4): Cereal germ
(5): Endosperm
အဟာရ ပလေဝ်ဒါန်
သ္ၚုဂှ် ဒှ်စၞအဓိက ကောန်မၞိဟ်ဂၠးတိ သီုဖအိုတ် ကဝက်ပြင်ဒၟံင်ရ၊၊ သ္ၚုဂှ် ဒှ်ဇွောအ်မ အဓိက ကောန်ဍုင် ပ္ဍဲအာရှ ကေုာံ ပါသဳဖိစ် ၁၇ ဍုင် ကေုာံ ကောန်ဍုင် ပ္ဍဲဒေသအမေရိကသၠုင်ကျာ ကေုာံ သၟဝ်ကျာ ၉ ဍုင်တုဲ ပ္ဍဲအဖရိက ၈ ဍုင်ရ၊၊ စၞဇွောအ်မဂၠးတိသီုဖအိုတ် သ္ၚုဂှ် ဖ္ဍိုက်ဗပေင်ကဵု ၂၀﹪၊ ဂျုံ wheat ဂှ် ၁၉﹪ တုဲ သြောအ်ဂန်ဂှ် ၅﹪ရ၊၊ [၄]
ပ္ဍဲသ္ၚု မဂၠိင်၊ ဗဗု၊ ဍုန်လဝ်တုဲ (ပုင်)၊ မုဟွံဖက်လဝ်ဏီဂှ် နွံကဵု ဍာ် ၆၈﹪၊ ဓါတ်ကာရ်ဗောဟုက်ဒြာက် (carbohydrates) ၂၈ ﹪၊ ဓါတ်ပရဝ်တိန် (protein) ၃﹪ ကေုာံ ဓါတ်ကၠေင်ညိည (ရံင်သ္ၚိအင်)၊၊ ပုင် ၁၀၀ ဂရာမ်ဂှ် နွံ ကာလောရဳ (calorie)(ဗၞတ်ဗ္ၜတ်ယူနစ် ဒြဟတ် ပ္ဍဲစၞစ) ၁၃၀ ကေုာံ ဟွံမဲကု မိဂရဝ်နျူတြိန် (micronutrient) တုဲ သီုဖအိုတ်ဂှ် Daily Value (DV) မဒှ်ဓါတ်မပကဵုညံင်ဂွံဖဲ အောန်နူ ၁၀﹪ ရ၊၊ ပ္ဍဲသ္ၚု မဂၠေအ်၊ ဗဗု၊ ဍုန်လဝ်တုဲ (ပုင်) ၁၀၀ ဂရာမ်ဂှ်လေဝ် နွံ ကာလောရဳ ၁၃၀ ကီုတုဲ ပါဲနူဂှ် နွံကဵု ဓါတ်ဗဳတမေန် ဘဳ၊ ဓါတ်ပသဲ၊ ကေုာံ ဓါတ်မင်ဂနေသေ (manganese) (10–17% DV)ရ၊၊
ယဝ်ရဆက်လ္ၚတ်ရံင် ပ္ဍဲကဵုသ္ၚု/ပုင် သောဲသောဲဗြောဲဗြောဲမ္ဂး ပ္ဍဲကဵုပုင်ဂှ် နွံကဵုဓါတ်အဟာရ နာနာသာ်ရ၊၊ တန်တဴဒၟံင်ကဵု ဂကူသ္ၚု ကေုာံ ဗီုမဗုတ်လဝ်သ္ၚုတအ် ဥပမာ သ္ၚုဗဗုလဝ်၊ သ္ၚုကဆံင် (ဟွံဗဗုဖ္အးလဝ်)၊ သ္ၚုဗကေတ်၊ သ္ၚုလမ္စံက်တအ် ဒှ်တမ်ရ၊၊[၅] ပါဲနူဂှ်တုဲ ရှ်တိ ကေုာံ ဒၞာဲဒေသ တၞံသြောအ်မတိုန်လဝ်ဂှ်လေဝ် ဖန်ဗဒှ်ကဵု ဓါတ်အဟာရ ညံင်ဂွံတၞဟ်ခြာကီုတုဲ ဗီုမရပ်စပ် ဥပမာ ကာလမဗုတ်၊ ကာလမစွံ၊ သီုကဵု ကာလမဍုန်တအ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု သွဟ်တၞဟ်ခြာ စပ်ကဵု ဓါတ်အဟာရ ပ္ဍဲကဵုသ္ၚုဂှ်ကီုရ၊၊[၆]
သ္ၚိအင် မထ္ၜး ဓါတ်အဟာရ မၞုံ ပ္ဍဲကဵု ပုင်မဍုန်လဝ် နကဵုသ္ၚုမဂၠေအ် မဗဗုလဝ် ပ္ဍဲ ၁၀၀ ဂရာမ်
| အရာမပါလုပ် | လၟိဟ် |
|---|---|
| ကာလဝ်ရဳ (Calories) | 130 |
| ဍာ် (Water) | 69% |
| ပရဝ်တိန် (Protein) | 2.4g |
| ကာရ်ဗဝ်ဟာ်ဒြိဒ် (Carbohydrates) | 28.7 g |
| သဂြာ (Sugar) | ~ |
| ဖဳဗေရ် (Fiber) | ~ |
| ကၠေင်/ဓလာဲ (Fat) | 0.2 g |
| Saturated | 0.05 g |
| Monounsaturated | 0.06 g |
| Polyunsaturated | 0.05 g |
| Omega-3 | 0.01 g |
| Omega-6 | 0.04 g |
| Tran fat | ~ |
ကာရ်ဗဝ်ဟာ်ဒြိဒ် (Carbohydrates) ပလေဝ်ဒါန်
ဓါတ်အဓိက မၞုံပ္ဍဲကဵုသ္ၚုဂှ် ဒှ် ကာရ်ဗဝ်ဟာ်ဒြိဒ် ရ၊၊ တုဲ ပ္ဍဲကဵုသ္ၚု ၉၀﹪ဂှ် ဒှ်ကာရ်ဗဝ်ဟာ်ဒြိဒ်တုဲ ကာလဝ်ရဳ ၈၇﹪ဂှ် ကၠုင်နူ ကာရ်ဗဝ်ဟာ်ဒြိဒ်ရ၊၊[၇]
ကာရ်ဗဝ်ဟာ်ဒြိဒ်ဂှ် ဒှ်ဓါတ်ဂလူကောသ် ဓရိဟ်ဂၠိင် (long chains of glucose) မကော်ခဴစ အမူလဝ်သေ (amylose) ကေုာံ အမူလဝ်ပေတိန် (amylopectin)၊၊ ဓါတ်ဂလူကောသ် (glucose)ဂှ် ဒှ်ဓါတ်သဂြာ မွဲဂကူကီုရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ လဆောဝ် ကော်စ သဂြာဆီ ရ၊၊
အမူလဝ်သေ (amylose) ကဵု အမူလဝ်ပေတိန် (amylopectin) ၜါဏအ် အစောံသတ္တိ ဟွံတုပ်ရေင်သကအ်ရ၊၊ ဓါတ်သီုၜါဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဵုသ္ၚုမ္ၚုဟ်မ္ၚုဟ်ကီု သီုကဵုဍိုန်ဍိုန်တအ်ရ၊၊
ပ္ဍဲသ္ၚု မၞုံကဵု အမူလဝ်သေ မဂၠိုင်ဂှ်မ္ဂး ဗီုကဵုသ္ၚုဗသမာတဳတအ်မ္ဂး ကာလဍုန်တုဲ ဍေဟ်ဟွံဗာန်ရေင်သကအ်ရ၊၊ အမူလဝ်သေဂှ် စၞလာဲလဇုဲတုဲ ဗွဲမဂၠိုင် ဍေဟ်တအ်ဂှ် ပံင်တောဲဒၟံင် ကုဖဳဗေရ် မကိတ်ညဳ ကုပရေင်ထတ်ယိုက်ရ၊၊
သ္ၚု မၞုံကဵု အမူလဝ်ပေတိန် မဂၠိုင်ဂှ်မ္ဂး ကာလဍုန်တုဲ မလေပ်ဗာန် ရေင်သကအ်ရ၊၊ ဥပမာ ပလေင်၊ သ္ၚုဇၞော်၊ သ္ၚုမာလိ ဍုင်သေံ ဗွဲတၟေင် သ္ၚု ရဲရးအာရှ မစဂၠိုင်၊ ကၠောန်ပုင်ခၞာခိုဟ် တုဲပၠန် စကဵုတဲလောဲသွာရ၊၊ သ္ၚုဏအ်ဂှ် စၞလာဲလောဲသွာရ၊၊ စၞလာဲလောဲဂှ် ဒှ်အရာမခိုဟ်တွဵု ဟွံသေင် မုဟိုတ်ရောမ္ဂး စၞလာဲပြဟ်တုဲ ဓါတ်သဂြာ နွံပ္ဍဲပါင်ဂှ် ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲခန္ဓကာယဇကု မွဲတဲဓဝ် အခိင်ပြဟ်ဟ်တုဲ မလေပ်ဗဒှ်ကဵု ယဲဒါဲယာဗေတိစ် (ယဲဏမ်ဍာတ်)ရ၊၊[၇]
ဖဳဗေရ် (Fiber) ပလေဝ်ဒါန်
ပ္ဍဲကဵု သ္ၚုကဆံင် (သ္ၚုမဗုတ် ဗဗုလဝ်ဟွံသေင်)ဂှ် ဖဳဗေရ် နွံ (၁.၈﹪) တုဲ ပ္ဍဲကဵုသ္ၚုဗဗုလဝ်ဂှ် ဖဳဗေရ် နွံအောန် (၀.၃﹪) ရ၊၊ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ဖဳဗေရ်ဂှ် နွံလပါ်မ္ၚးတုဲ ဗုတ်ပေါတ်ပ္တိတ်ထောအ်အိုတ်ရ၊၊ (ဝါ) ဖဳဗေရ်ဂှ် နွံဒၟံင် ပ္ဍဲခဗိုက်သ္ၚုတုဲ ခဗိုက်သ္ၚုဂှ် ပေါတ်ပ္တိတ်ထောအ်တုဲ သှ်ေအောန်အာရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ သ္ၚုဗုတ်ဖအးဂၠိုင်ခ္ဍင် ဖဳဗေရ် သှ်ေအောန်ခ္ဍင်ရ၊၊
ပ္ဍဲပုင် မဍုန်လဝ် နကဵုသ္ၚုကဆံင် ၁၉၅ ဂရာမ်ဂှ် နွံ ဖဳဗေရ် ၜိုတ် ၃.၅ ဂရာမ်ရ၊၊
ဓါတ်ကသဳ မစဵုဒၞာနာနာလေဝ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲသ္ၚုကဆံင်ကီု သီုကဵု သ္ၚုဗဗုရ၊၊ ဓါတ်ကသဳ မစဵုဒၞာဂှ် ကဵုဒြဟတ် ကုဗက်တေရဳယျာ လပါ်ခိုဟ် (beneficial bacteria) မၞုံ ပ္ဍဲခန္ဓပိုယ် ညံင်ဂွံထတ်ယုက်ရ၊၊ ဗက်တေရဳယျာ လပါ်ခိုဟ်ဂှ် ထတ်ယုက်မ္ဂး စဵုဒၞာကဵု ဗက်တေရဳ လပါ်ပရေအ်တအ်မာန်ရ၊၊ ဥပမာ ပ္ဍဲကဵုကြုတ်ဇၞော် (colon) ဂှ် စဵုဒၞာကဵု ဓါတ်အက်သေတ် ဇရိဟ်ဂၠေအ်တုဲ ပကဵု ညံင်ဟွံဂွံဒှ် ယဲဂေန်သာ ကြုတ်ဇၞော်ရ၊၊[၇]
ဗဳတမေန် ကေုာံ ဓါတ်မိနေရလ်ဂမၠိုင် (Vitamins and Minerals) ပလေဝ်ဒါန်
ဓါတ်အဟာရ ပ္ဍဲကဵုသ္ၚု ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် တန်တဴဒၟံင် ကုဗီုမဍုန်တောမ်ပုင်တၟာဂလိုင်ရ၊၊ ဗဳတမေန် ကေုာံ ဓါတ်မိနေရေလ် ပ္ဍဲကဵုသ္ၚုတအ်ဂှ် မလေပ်ကောံဒၟံင် ပ္ဍဲကဵုခဗိုက် ကေုာံ မဍေဟ်လပါ်လတူဂၠိုင်ဂှ်ရ ဓါတ်တအ်ဏအ်ဂှ် ပ္ဍဲကဵုသ္ၚုကဆံင် ရသှ်ေတုဲ ပ္ဍဲကဵု သ္ၚုဗဗုလဝ်တအ်ဂှ် ဟွံသေင်ရ၊၊
- မင်ဂနေသေ Manganese: ဓါတ်ဝွံ မလေပ်ဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဵုစၞစနာနာသာ်မာန်ရ၊၊ ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲကဵုစၞစ ဟွံဂွံဖအးလဝ်တအ်ရ၊၊ ဓါတ်ဏအ်ဂှ် ဒှ်အရာကိစ္စဇၞော် သွက်ဂွံဇၞော်ဂေါဝ် metabolism၊ ဖောအ်ဗြေဝ် growth၊ ဇၞော်မောဝ် development ကေုာံ သွက်သၞောဝ်စဵုဒၞာဂျိပ္ဍဲခန္ဓ (the body's antioxidant system)ရ၊၊
- သေလေနိယောမ် Selenium: ဓါတ်မိနေရလ် မဆက်စပ် ကုသေလေနဝ်ပရဝ်တိန် မဒှ်ဓါတ်ကိစ္စဇၞော် ပ္ဍဲခန္ဓကာယမွဲရ၊၊
- ထိအာမိန် Thiamin: လဆောဝ်ကော်စ ဗဳတမေန်ဘဳ၁၊ ထိအာမိန်ဂှ် ဒှ်အရာမဟွံမဲဟွံဂွံ သွက်ဇၞော်ဂေါဝ် ဂြိုဟ်၊ ကောန်ကနိဂမၠိုင် ကေုာံ သၞောဝ်အာရီုဂမၠိုင်ရ၊၊
- နိအာစိန် Niacin: လဆောဝ်ကော်စ ဗဳတမေန်ဘဳ၃၊ နိအာစိန် ပ္ဍဲသ္ၚု ဗွဲမဂၠိုင် ဂွံဆဵုကေတ် နကဵုဗီုပြင် နိကဝ်တိနိစ် အက်စိဒ် (nicotinic acid)၊၊ ထပါဲပုင် (ကြာတ်သ္ၚု ကၠာဟွံဂွံဍုန်မ္ဂး ဓါတ်နိအာစိန် တိတ်အိုတ်အာမာန်ရ၊၊
- မာဂနိသိယောမ် Magnesium: မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဵု သ္ၚုကဆံင်၊ မာဂနိသိယောမ်ဂှ် ဓါတ်မိနေရလ် ကိစ္စဇၞော် သွက်အဟာရဂွံပေင်မွဲရ၊၊ ယဝ်ရ ပ္ဍဲခန္ဓကာယပိုဲ မာဂိနသိယောမ် အောန်မ္ဂး ယဲဍာ်ဇမၠိင် (chronic diseases) မဂၠိုင်ကဵုဂကူ ကတဵုဒှ်မာန်ရ၊၊
- ကောပ်ပေရ် Copper: ဗွဲမဂၠိုင် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဵုသြောအ်ဂကူနာနာတအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲစၞစရးပလိုတ်တအ်ဂှ် ကောပ်ပေရ် နွံအောန်ရ၊၊ ယဝ်ရ ကောပ်ပေရ် အောန် ပ္ဍဲခန္ဓကာယပိုဲမ္ဂး ကဵုအန္တရာယ် ကုပရေင်ထတ်ယုက် ဂြိုဟ်မာန်ရ၊၊[၇]
ဓါတ်တၞဟ် မကလိဂွံမာန်ဂမၠိုင် ပလေဝ်ဒါန်
- ဖုတိစ် အက်စိဒ် Phytic acid: ဓါတ်မစဵုဒၞာကဵုယဲနာနာ မကော်ဂး antioxidant ဂှ် ကလိဂွံ ပ္ဍဲကဵု သ္ၚုကဆံင်မာန်ရ၊၊ ဖုတိစ် အက်စိဒ် (ဖုတိန်)ဂှ် ဒှ်မိနေရလ် ကိစ္စဇၞော်မွဲတုဲ ယဝ်ရ ထပါဲပုင် (ကၠာဟွံဂွံဍုန် ကြာတ်ထောအ်သ္ၚု)မ္ဂး ဓါတ်တအ်ဏအ် အောန်အိုတ်အာမာန်ရ၊၊
- လိဂနန် Lignans: မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲခဗိုက်သ္ၚု၊ လိဂနန်ဂှ် ပကဵုညံင် ဓါတ်စၟဂၞဴ (gut bacteria) ဂွံထတ်ယုက်တုဲ ပတုဲကဵုဖဵု ပရေင်ထတ်ယုက် ကုမၞိဟ်တအ် နာနာသာ်ရ၊၊
- ဖေရုလိစ် အက်စိဒ် Ferulic acid: မဒှ်ဂကူဓါတ် မစဵုဒၞာကဵုယဲနာနာမွဲတုဲ ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲခဗိုက်သ္ၚုရ၊၊ ဓါတ်ဏအ်ဂှ် စဵုဒၞာကဵု ညံင်ဟွံဂွံဒှ် ယဲဍာ်ဇမၠိင်မပ္တံ ကဵု ယဲကေန်သာ၊ ယဲဏမ်ဍာတ် ကေုာံ cardiovascular disease မဒှ်ယဲ မဆေင်ကဵု ဂြိုဟ် ကေုာံ ဆီတအ်ရ၊၊
- ၂-အစေတုလ် ၁-ပုရ်ရဝ်လိနေ 2-acetyl 1-pyrroline (2AP): မဒှ်ဓါတ် မပကဵု ညံင်သၟူအမ်ရာဲ ဂွံခိုဟ် သွက်ဂွံ နွံရှ် ကေုာံ ဂွံမောဝ် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲသ္ၚုမာလိသေံ ကေုာံ ဗသမတဳ အိန္ဒိယတအ်ရ၊၊[၇]
သ္ၚုဗဗု ဟာ၊ သ္ၚုကဆံင် ဟာ ပလေဝ်ဒါန်
သ္ၚုဗဗု ဟီုဂှ် ဒှ်သ္ၚုမဗုတ်တုဲ ဖအး ဗဗုလဝ် ညံင်ခဗိုက်ဍေဟ်ဂွံတိတ်အာရ၊၊ သ္ၚုဗဗုဂှ် စဍိုန်ဍောတ်၊ ဍုန်လောဲ၊ ရှ်ခိုဟ်၊ ဗဵုကျေဝ် ဆဂး အရာမခိုဟ် သွက်ပရေင်ထတ်ယုက် သွက်အဟာရမၞိဟ်ဂှ် ဒးဒုင်ပတိတ်ထောအ်ဖအိုတ်တုဲ သှ်ေဒၟံင် ဓါတ်သဂြာသၟးဂၠိုင်ရ၊၊
သ္ၚုကဆံင်ဂှ် (ဗုတ်ဆၜိုတ် ပ္တိတ်သၞောက်သၟး) တုဲ ခဗိုက်သ္ၚုကီု မသ္ၚုလပါ်မ္ၚးကီု သှ်ေဒၟံင်ရ၊၊ ဟိုတ်နူ ဖိဗေရ် ပ္ဍဲသ္ၚု ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် မကောံဒၟံင် ပ္ဍဲကဵု ကရေက်လပါ်မ္ၚးဂှ်ရ ပ္ဍဲသ္ၚုကဆံင်ဂှ် ဓါတ်မိနေရလ် ဓါတ်ဗဳတမေန် ကေုာံ ဓါတ်မစဵုဒၞာကဵုယဲဘဲတအ်ဂှ် နွံဂၠိုင်ရ၊၊
ဆဂး ယဝ်ရသ္ၚုဂှ် မတဵုလဝ် ပ္ဍဲကဵုဒေသမကၠိပပ် (မကၠိပပ် နကဵုဓါတုဟွံအးၚး) မ္ဂး ပ္ဍဲသ္ၚုကဆံင်ဂှ် ဓါတ်သၠာက်ဇရိုင် (heavy metal) မဒှ်ဓါတ် မကဵုအန္တရာယ် ကုပရေင်ထတ်ယုက် ဍာ်ဇမၠိင် နွံဂၠိုင်ပၠန်ရ၊၊
စသ္ၚုဗဗုမ္ဂး ဟိုတ်နူဓါတ်သဂြာဂၠိုင်တုဲ ဓါတ်သဂြာမတိုန်ပြဟ် (ဟိုတ်စၞမလာဲလောဲတုဲ ဓါတ်သဂြာ မတိုန်မွဲတဲဓဝ် ဂၠိုင်င်)ဂှ်ရ ကတဵုဒှ် ယဲဏမ်ဍာတ်မာန်ရ၊၊ မွဲသာ်ပၠန် သ္ၚုကဆံင်ဂှ် မလုပ်လၟိဟ် စၞစဓါတ်ဂလူစေမိစ်အောန် (ow-glycemic food)တုဲ ထိင်ကဵု ဓါတ်သဂြာ ပ္ဍဲဆီမာန်ကီုရ၊၊
ဟိုတ်ဂှ်ရ ရံင်နကဵု အစောံစရာဲ အဟာရ ကေုာံ ဂုဏ်ဖိုလ် ပရေင်ထတ်ယုက်မ္ဂး သ္ၚုကဆံင်ဂှ် ဒှ်အရာမထေက်ကဵု ဒးစမွဲရ၊၊[၇]
ပလေင်လမ္စံက် ပလေဝ်ဒါန်
ပ္ဍဲကဵုသြောအ်ဂမၠိုင်ဂှ် ပလေင်လမ္စံက်ဂှ် ဟိုတ်နူဓါတ်ကာရ်ဗဝ်ဟာ်ဒြိဒ် နွံဂၠိုင် နူဂကူသြောအ်ဗုဗုတၞဟ်တအ်တုဲ ကိတ်ညဳကဵု ပရေင်ထတ်ယုက်ဂၠိုင်ရ။ ဓါတ်မိနေရလ် ဂကူသြောအ်တၞဟ်တအ်ဂှ် နွံဆ ဗွဲလတူသၟးတုဲ ကာလဗုတ်ဖအးထောအ်မ္ဂး ဓါတ်တအ်ဂှ် တိတ်အာအိုတ်ရ။ ပလေင်လမ္စံက်ဂှ် ဓါတ်မိနေရလ်တအ်ဂှ် ပ္ဍဲဗွဲလတူကီု သီုကဵု ပ္ဍဲဖျုန်သ္ၚုဂှ်တုဲ နွံဒၟံင်ရ။ အသာ်လမ္စံက်ဍေဟ်ဂှ် ညံင်သတ် ဗလူဗဴရဳကီု နွံကဵု ဓါတ်anthocyanin ရ။ ဓါတ်ဂှ် စဵုဒၞာကဵု ညံင်ဒဳအေန်အေဟွံဂွံလီုရ။ ဒဳအေန်အေလီုမ္ဂး ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာမာန်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပလေင်လမ္စံက် မနွံကဵု ဓါတ်anthocyanin ဂှ် ဒှ်အရာ မစဵုဒၞာကဵု ညံင်ဟွံဂွံဒှ် ယဲကေန်သာရ။[၈]
သၠာက်ဇရိုင် (heavy metal) ပလေဝ်ဒါန်
ဓါတ်သၠာက်ဇရိုင် ဂှ် ဓါတ်သၠာက် မၞုံကဵုလျိုင်မဇြိုင်တုဲ မၞိဟ်တအ် စတုဲ ဍေဟ်ဟွံတိတ်အာ နူကဵုခန္ဓကာယဇကုတုဲ ယဝ်ရဓါတ်သၠာက်ဇရိုင် ဂှ် နွံဂၠိုင် ပ္ဍဲခန္ဓကာယပိုဲမ္ဂး မလေပ်ကဵုအန္တရာယ် ယဲဘဲနာနာသာ်မာန်ရ၊၊ သၠာက်ဇရိုင် ပ္ဍဲစၞစဂှ် ဒှ်ပြသၞာဇၞော်ဇၞော်မွဲ ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲစၞစ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင်ရ၊၊ သၠာက်ဇရိုင်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵုကျာဟွံအးဇ္ၚးရ၊၊ ဥပမာ ဟိုတ်နူကျာဟွံအးဇ္ၚးတုဲ ပ္ဍဲကဵုချောဲဂမၠိုင် သၠာက်ဇရိုင် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊ ဂၠဴစချောဲဂှ်တုဲ ဓါတ်တၞဟ်တအ် ၜိုန်ရ ဍေဟ်တိတ်အာ ဗဒှ်ကဵု အရာတၞဟ် ပ္ဍဲခန္ဓဂၠဴဂှ်ကီုလေဝ် သၠာက်ဇရိုင်ဂှ် သှ်ေဒၟံင် ပ္ဍဲကဵု ဂၠဴဂှ်ရ၊၊ ကာလဂၠဴဂှ် ဒှ်ဖျုန် မၞိဟ်တအ် ဍုန်စဖျုန်ဂၠဴဂှ်မ္ဂး သၠာက်ဇရိုင် ဂှ် စိုပ်အာ ပ္ဍဲမၞိဟ်တအ်ပၠန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဂၠဴအာယုက်ဂၠိင် ခ္ဍင် ပ္ဍဲဖျုန်ဍေဟ် သၠာက်ဇရိုင် ပကောံဂွံဂၠိုင်ခ္ဍင်ရ၊၊ ညံင်ရဴဂှ်ကီု ပ္ဍဲကဵုကၚုဲလေဝ် ဗီုဂှ်ကီုဂှ်ရ ကအာယုက်ဇၞော်လောန်တအ်ဂှ် စဟွံထေက် မြဴသာ်ဝွံ ဌာနပရေင်ထတ်ယုက်အဳယူ ကေင်ပ္တိတ်လဝ် လိက်မကဵုပညာကီုရ၊၊
သၠာက်ဇရိုင် ပ္ဍဲကဵုသ္ၚုဂှ် မလေပ်နွံ ပ္ဍဲခဗိုက်ဍေဟ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲသ္ၚုကဆံင်ဂှ် သၠာက်ဇရိုင်နွံဂၠိုင်ရ၊၊ လ္ၚတ်ပ္ဍဲသ္ၚုတုဲ ဂွံတီကေတ် သ္ၚုနူကဵု ဍုင်ဗွဲမဂၠိုင် သၠာက်ဇရိုင် နွံဂၠိုင်လောန်အာ နူဗၞတ်ဗ္ၜတ်ဂှ် ဟီုဗၟံက်ထ္ၜးလဝ်ရ၊၊ ဂကူသၠာက်ဇရိုင် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဵုသ္ၚုတအ်ဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် ကဒ်မိနိယောမ် (cadmium)၊ ခရဝ်မိနိယောမ် (chromium)၊ ဗကောဝ် (lead)၊ မေရ်စူရဳ (mercury) ကေုာံ အာရ်သေနိစ် (arsenic) တအ် ဂွံဆဵုဂၠိုင်ရ၊၊[၇]
သၠာက်ဇရိုင်တအ်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ဟိုတ်နူ ခတီုကျာဟွံအးဇ္ၚး၊ တိ ဟွံအးဇ္ၚး၊ ဍာ် ဟွံအးဇ္ၚး ဒၟာနူကဵု ရုင်စက်မလောန်ၜက်တုဲ ပကဵု ပွဳပွူသဘာဝ ဟွံအးဇ္ၚး၊ ၜံက်ခါဲမာင်၊ ဟိုတ်နူ ယာန်ကွဳစက်၊ ဟိုတ်နူမစံင်ခၟိက် (waste incineration)၊ ဟိုတ်နူမစကာ ဝါဲဓါတ် ကေုာံ ဂဥုဲဂစိုတ်စၟတအ်ရ၊၊[၇]
ဝင် ပလေဝ်ဒါန်
ဒုင်သဇိုင် နကဵုသက်သဳ ပုရဏဝိဇာယာန် ကေုာံ အရေဝ်ဘာသာတုဲ ကမၠောန်ဗ္ၚ မတဵုသြောအ်ကၠာအိုတ်ဂှ် ကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲကဵုဒၞာဲဒေသ ကြုင်ယာန်သဳ (Yangtze River) ပ္ဍဲဍုင်ကြုက် ခေတ်လၟုဟ်ရ၊၊[၁၀][၁၁][၁၂][၁၃] မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ကာလပါ်ရံင်ဓါတ် ဂကူသြောအ်အိန္ဒိယ(indica)ကီု၊ ဂကူသြောအ်ဂျပေန် (japonica)ကီု ဂွံဆဵုကေတ် တမ်ဗဳဇဍေဟ်တအ် ကၠုင်နူဒေသကြုင်ယာန်သဳဂှ်ဖအိုတ်ရ၊၊ [၁၁] ပ္ဍဲကဵုမပါ်ဓါတ်ဂှ် ဂွံတီကေတ် ဒဒှ်ရ တမ်ဗဳဇသြောအ်ဂှ် နူကဵုမွဲဒၞာဲဓဝ် (ဝါ) နူကဵုဒေသယာန်သဳဂှ် ပြးဇးတိတ်အာ ဒေသတၞဟ် နူကဵုအခိင်မလောန်ကၠုင် အကြာ ၁၃,၅၀၀ ကဵု ၈,၂၀၀ သၞာံ မလောန်ကၠုင်တေအ်ရ၊၊[၁၄] A more recent population genomic study indicates that japonica was domesticated first, and that indica rice arose when japonica arrived in India about ~4,500 years ago and hybridized with an undomesticated proto-indica or wild O. nivara.[၁၅]. မဂွံတီကေတ် နူပွမလ္ၚတ်ဂှ် မွဲပၠန်ဂှ် ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် နဲကဲမတဵုသြောအ် နကဵုနဲမကြိုင်ဍာ်ခံက်တုဲ မတဵုဂှ် ကတဵုဒှ်လဝ်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲကဵုဒေသကြုင်ယာန်သဳ သကုတ်လပါ်သၟဝ်တုဲ ပ္ဍဲဒၞာဲဂှ် ဒှ်ဒတန်ဒၟံင် ဂကူတမ်မူလအာရှ မကော်ဂး (Austronesian peoples)တအ်ရ၊၊ ဂကူမန်ပိုဲလေဝ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူတၞောဝ်ဂကူဝွံကီုရ၊၊[၁၃][၉]
နိဿဲ ပလေဝ်ဒါန်
- ↑ "Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists), Rice (paddy), 2016". UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT). 2017. Retrieved November 9, 2018
- ↑ https://www.etymonline.com/search?q=rice
- ↑ https://www.wisdomlib.org/definition/vrihi
- ↑ "Rice is Life" (PDF). Food and Agricultural Organization of the United Nations. 2004
- ↑ Guideline: Fortification of rice with vitamins and minerals as a public health strategy (PDF). World Health Organization. 2018. ISBN 978-92-4-155029-1. Retrieved August 7, 2018
- ↑ Juliano, Bienvenido O. (1993). "Rice in human nutrition". Food and Agricultural Organization of the United Nations
- ↑ ၇.၀ ၇.၁ ၇.၂ ၇.၃ ၇.၄ ၇.၅ ၇.၆ ၇.၇ Arnatson, Atli (2017) Ric 101: Nutrition facts and health effects on Medicalnewstoday.com
- ↑ Jesper U.Larsen, Aktiv Træning Hvorfor er sorte ris sundere?
- ↑ ၉.၀ ၉.၁ He, Keyang; Lu, Houyuan; Zhang, Jianping; Wang, Can; Huan, Xiujia (June 7, 2017). "Prehistoric evolution of the dualistic structure mixed rice and millet farming in China". The Holocene. 27 (12): 1885–1898. doi:10.1177/0959683617708455.
- ↑ Normile, Dennis (1997). "Yangtze seen as earliest rice site". Science. 275 (5298): 309–310. doi:10.1126/science.275.5298.309.
- ↑ ၁၁.၀ ၁၁.၁ Vaughan, DA; Lu, B; Tomooka, N (2008). "The evolving story of rice evolution". Plant Science. 174 (4): 394–408. doi:10.1016/j.plantsci.2008.01.016.
- ↑ Harris, David R. (1996). The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia. Psychology Press. p. 565. ISBN 978-1-85728-538-3.
- ↑ ၁၃.၀ ၁၃.၁ Zhang, Jianping; Lu, Houyuan; Gu, Wanfa; Wu, Naiqin; Zhou, Kunshu; Hu, Yayi; Xin, Yingjun; Wang, Can; Kashkush, Khalil (December 17, 2012). "Early Mixed Farming of Millet and Rice 7800 Years Ago in the Middle Yellow River Region, China". PLoS ONE. 7 (12): e52146. doi:10.1371/journal.pone.0052146. PMID 23284907.
- ↑ Molina, J.; Sikora, M.; Garud, N.; Flowers, J. M.; Rubinstein, S.; Reynolds, A.; Huang, P.; Jackson, S.; Schaal, B. A.; Bustamante, C. D.; Boyko, A. R.; Purugganan, M. D. (2011). "Molecular evidence for a single evolutionary origin of domesticated rice". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (20): 8351–6. doi:10.1073/pnas.1104686108. PMC 3101000. PMID 21536870.
- ↑ Choi, Jae; et al. (2017). "The Rice Paradox: Multiple Origins but Single Domestication in Asian Rice". Molecular Biology and Evolution. 34 (4): 969–979.