အခါဲအဳ၊ တၞံ
တၞံအခါဲအဳ (အၚ်္ဂလိက်: Açaí palm)ဝွံ ဒှ်တၞံ မတုပ် ကုတၞံသတ်ဗြဴ (ဝါ) တၞံသတ်၊ နွံကဵုက္ဍိုပ် တၞံကြံင် တၞးနကဵုဗီုပြင်ထာင်တုဲ သတ်ဍေဟ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ဗဴရဳ မဒှ်ဂကူသတ်ဍိုန်န် မနွံကဵု သာ်လမ္စံက်ရ၊၊ သတ်အခါဲအဳဂှ် ဒှ်သတ်မကိတ်ညဳ ကုပရေင်ထတ်ယုက်ဂၠိုင်တုဲ စနူ ၂၁ ဗွဝ်ကၠံ လပါ်စဂှ် မၞိဟ်တအ် စစကၠုင် အလုံလိုက်မွဲတုဲ နကဵုဗီုပြင်နာနာဂှ် ပတိတ်သွံဒၟံင်ရ၊၊
| တၞံအခါဲအဳ Açaí palm | |
|---|---|
| |
| ဗီုတၞံ အခါဲအဳ | |
| မပါ်ဂကူ အတိုင်နဲသိပ္ပံ | |
| လောက: | Plantae |
| (unranked): | Angiosperms |
| (unranked): | Monocots |
| (unranked): | Arecales |
| လၟေင်ဂကူ: | Arecales |
| ဇာတ်ဂကူ: | Aecaceae |
| ဗဳဇဂကူ: | Euterpe |
| လစှ်ေဂကူ: | E. oleracea |
| ယၟုတၞဟ်[၁] | |
| |
တၞံအခါဲအဳဂှ် တမ်မူလ ကၠုင်နူဗြာဇြိလ်၊ ပေရူ၊ သုရိနာမေ ကေုာံ တြိနိဒဒ် ကေုာံ တဝ်ဗဂဝ် ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲဒေသအကြာကြုင်လဂေါဝ်တအ်ရ၊၊ တၞံအခါဲအဳဂှ် သၠုင်သောဲဂၠိင်ဒၟံင် ညံင်ကဵုတၞံသတ်တုဲ သၠုင်စဵုကဵု ၂၅ မဳတာ (၈၂ ပေ) စိုပ်မာန်တုဲ တၞးဍေဟ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင်တၞးထာင် ဂၠိင်စဵုကဵု ၃ မဳတာ (၉.၈ ပေ)မာန်ရ၊၊[၂] သတ်ဍေဟ်ဂှ် ဍောတ်တုဲ နွံကဵု ခစိုက်/သနိင်တုဲ နွံအသာ်လမ္စံက်၊၊ သတ်ဍေဟ် ကောန်ညးဒေသတအ် စကၠုင် နူကဵု ၁၈ ဗွဝ်ကၠံ [၃][၄]တေအ်ရ ကီုလေဝ် ပရူသတ်ဏအ် မဒှ်သတ်မကိတ်ညဳ ကုပရေင်ထတ်ယုက်တုဲ ဂွံစိုပ်အာ ပ္ဍဲကဵုဍုင်ဂှ် ပ္ဍဲအခိင်လဒေါဝ် သၞာံ ၁၉၉၀တအ်တုဲ လၟုဟ်မ္ဂး သတ်ဝွံ ဒှ်သတ် မကိတ်ညဳကဵု ပရေင်ထတ်ယုက်ဂၠိုင် ခိုဟ်သွက် ပရေင်ထတ်ယုက်တုဲ ပြးဇးတိတ်အာ နူကဵုဒေသအမေဇြုမ်တုဲ ပြးဇးအာ အလုံလိုက်မွဲရ၊၊ သတ်ဝွံ ဆၜိုတ်စသၟး ခိုဟ်ကဵု ပရေင်ထတ်ယုက်ဟွံသေင် သီုကၠောန်ကပေါတ် မပ္တံ ဂစေအ် ကေုာံ ကၠေင်လံက်ဇကု သွက်ဖျုန်ဇကု ဂွံခိုဟ် ဂွံကျေဝ်ကီုရ၊၊ ပ္ဍဲကဵုသတ်ဝွံ ဓါတ်မစဵုဒၞာ ညံင်ဟွံဂွံဒှ် ယဲကေန်သာလေဝ် နွံကီုတုဲ ယၟုမြဟ်တုဲ ၚုဟ်က္ဍင်ကွေဟ်ကီုရ၊၊[၄]
ယၟု
ပလေဝ်ဒါန်ယၟုဗီုမန် မကော် အခါဲအဳ ဂှ် ကော်အတိုင် အရေဝ်ပဝ်တူဂြဳ၊၊ တမ်မအရေဝ်ဂှ် ကၠုင်နူ အရေဝ်ညးဒေသအမေဇြုမ် ဂကူ Tupian မကော် 'ïwaca'i' မဂွံအဓိပ္ပါယ် သတ်လရိုအ်ယာံ (ဝါ) သတ်ဓဇူဍာ်ရမတ် ရ၊၊ [၅] စပ်ကဵု ယၟုတၞံဝွံတုဲ ပေါမ်အာဂီု ညးဒေသတအ် နွံမွဲဂှ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလဂှ် ဍုင်ကွာန် ဒှ်ကၞောဝ် ကၠောဝ်ဗျဵုတဴရ၊၊ ဟိုတ်နူစၞစ ဟွံပေင်တုဲ သၟိင်အဳတခူ (Itaqui) ဖျေဟ်အမိင် ကောန်ၚာ်မၜံင်တၟိတအ် ကဵုဂစိုတ်ထောအ် သီုဖအိုတ်ရ၊၊ ကာလဂှ် ကောန်ဝုတ်ညး သၠးဂၠံဂဝ်တုဲ ကလိဂွံကောန်ၚာ်မွဲရ၊၊ ဟိုတ်နူအမိင်ညးတုဲ ကောန်စဴ ညးတေအ်လေဝ် ဟွံဗၠးဘဲဂမ္စိုတ် ဒးဒုင်ဂစိုတ်ကီုရ၊၊ ကာလဂှ် ကောန်ဝုတ်ညး ဒှ်သောကတုဲ လရိုအ်ယာံ စဵုကဵု ဒးစုတိအာကီုရ၊၊ ပ္ဍဲဒၞာဲမတိုပ်လဝ် ဇွကောန်ဝုတ်သၟိင်ဂှ် တၞံမွဲ ကၠုတ်တိုန်ကၠုင်ရ၊၊ တၞံဂှ် သတ်တုဲ ဂွံဗ္စညးဍုင်ကွာန်တအ်တုဲ ညးဍုင်ကွာန်တအ် ဂွံတိတ်ဗၠး နူဘဲကၞောဝ်ရ၊၊ တၞံဂှ် ညးကော်စ အခါဲအဳ အတိုင်ယၟု ကောန်ဝုတ်သၟိင်ဂှ်ရ၊၊[၆]
အဟာရ
ပလေဝ်ဒါန်
သတ်အခါဲအဳ ထၞိက် (မဗုတ်လဝ်ဍိုတ်တ်) တအ်ဂှ် နွံကဵု ဓါတ်အဟာရ (ပ္ဍဲ ၁၀၀ ဂရာမ်) ဂှ် 534 calories, 52 g carbohydrates, 8 g protein, ကေုာံ 33 g total ဓါတ်ကၠေင်၊၊ ဓါတ်ကာဗောန်ဒရိက် (carbohydrate) နွံ dietary fiber ၄၄ ဂရာမ်၊ ဓါတ်သဂြာအောန်တုဲ ကၠေင်ဂှ် နွံကဵု ကၠေင် oleic acid (56% of total fats), palmitic acid (24%), ကေုာံ linoleic acid (13%).[၇] ပါဲနူဂှ်တုဲ ပ္ဍဲ ၁၀၀ ဂရာမ်ဂှ် နွံ vitamin C, 260 mg calcium, 4 mg iron, and 1002 IU vitamin A.[၇]
လွပ်
ပလေဝ်ဒါန်နဒဒှ် စၞစ
ပလေဝ်ဒါန်အခါဲအဳ လတ်တ်ဂှ် ညးကောန်ဒေသ အမေဇြုမ်တအ် စကၠုင် နဒဒှ်စၞစမွဲဂှ် သၞာံဂၠိုင်ကဵု ဗွဝ်ကၠံရ၊၊[၈][၉]သတ်ဍေဟ်ဂှ် ပံင်နှဴ ကုစၞစတၞဟ်ဟ်တုဲ ပ္ဍဲမပ္တံကဵု ဍာ်ယာမ၊ သၞေဝ်၊ သမုတ်တဳ (smoothies) ကေုာံ စၞစနာနာတအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲဗြာဇြိလ် (Brazil) မၞိဟ်တအ်စ မကော်ဒၟံင် açaí na tigela ရ၊၊
ပ္ဍဲရးပလိုတ်တအ်ဂှ် သတ်အခါဲအဳဂှ် ဗုတ်လဝ် နကဵုထၟိက်တုဲ စုတ်အကြာ ဍာ်လက်ဖက်၊ ဍာ်သတ်ဆု ကေုာံ ပ္ဍဲစၞစဂယးနာနာသာ်ရ၊၊[၁၀][၁၁][၁၂]
ကၠေင်အခါဲအဳ
ပလေဝ်ဒါန်ကၠေင်အခါဲအဳဂှ် စုတ်ပ္ဍဲသလေတ်/သၞေဝ်၊ ဆဂး ဗွဲမဂၠိုင် ကၠေင်အခါဲအဳဂှ် စကာပ္ဍဲအရာမကျိုင်ကျဝ် မပ္တံကဵု ဂဥုဲကြာတ်က္ဍိုပ်၊ သာပ်(ဗံင်ကလောအ်)၊ ကေုာံ မလံင်ဖျုန်ဇကုဂၠိုင်ရ၊၊[၁၃]
ဓါတ်မၞုံပ္ဍဲကၠေင်အခါဲအဳဂှ် ဓါတ် procyanidin oligomers ကဵု vanillic acid, syringic acid, p-hydroxybenzoic acid, protocatechuic acid, ကေုာံ ferulic acid တအ်ရ၊၊ ဓါတ်တအ်ဂှ် အခိင်မဂိုင်ဒေပ်စွံလဝ်လအ်ကီု ကာလမကဵုဓါတ်ဂမ္တဴကီုမ္ဂး ယအ်စှ်ေအာ ဗွဲမပြဟ်မာန်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊[၁၃]
ပရေင်ပိုန်ဒြပ်
ပလေဝ်ဒါန်အခါဲအဳဂှ် လၟုဟ် ကောန်မၞိဟ်ဂၠးတိ ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲဍုင်ဂတာပ်ခေတ်တအ် စဂၠိုင်ကၠုင်ကွေဟ်ဟ်ရ၊၊ ဟိုတ်နူ မဒှ်စၞစ မကိတ်ညဳ ကုပရေင်ထတ်ယုက်ကီု သီုကဵု မကၠောန် ကပေါတ်ကယျိုင်ကယျဝ်တုဲ အခါဲအဳဂှ် ဒှ်ကၠုင် အရာသွက်ဂွံတဵုလွဳတၟိ မွဲဂကူရ၊၊ နူစသၞာံ ၂၀၀၀ ဂှ် စပလံင် ဂတှ်ေဖျာ အမေရိကာန်တုဲ ပ္ဍဲယူရောပ်လေဝ် စကၠုင် ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲစၞဂယး မဒှ်စၞညးတအ် မပတှ်ေကေတ် ဒှ်စၞကိစ္စဇၞော်အိုတ် ပ္ဍဲပွိုင်မွဲတ္ၚဲဂှ်ရ၊၊ ပရေင်ပလံင်ပတိတ် အခါဲအဳ နူဗြာဇြိလ်ဂှ် နူသၞာံ ၁၉၉၇ ဂှ် ပလံင်ပ္တိတ်မ္ၚး ပွိုင်မွဲသၞာံ 92,021 တာန်၊ သၞာံ ၂၀၀၂ ဂှ် ဒှ်အာ 122,322 တာန်၊ သၞာံ ၂၀၀၃ ဂှ် 160,000 တာန်၊ သၞာံ ၂၀၁၀ ဂှ် စိုပ်အာ စဵုကဵု 480,000 တာန်ရ၊၊ အတိုင်လိက်ပရိုင် New York Times မ္ဂး အခါဲအဳဂှ် မွဲမွဲသၞာံ ဒးပ္တိတ်ဂလိုင်ပတိုန်ဒၟံင် ၂၀﹪ ဇၟာပ်ပ်သၞာံရ၊၊[၁၄] အခါဲအဳဂှ် ဒှ်ကၠုင် စၞစဇၟာပ်မၞိဟ် ကောန်မၞိဟ်တအ်မာန်တုဲ ပရေင်နွံပၟိက် လတူအခါဲအဳလေဝ် ဇၞော်ကၠုင်မာန်ရ၊၊
မတဵုလွဳ
ပလေဝ်ဒါန်အခါဲအဳဂှ် ပ္ဍဲဒေသအမေဇြုမ်တေအ်ဂှ် တိုန်ဒၟံင် နဒဒှ်သဘာဝဂၠိုင်တုဲ ပ္ဍဲခေတ်လၟုဟ် ဟိုတ်နူ မၞိဟ်တအ် စကာဂၠိုင်ကၠုင်တုဲ ပရေင်တဵုလွဳ နကဵုကၠအ်အခါဲအဳဂှ် စကတဵုဒှ်ကၠုင်ကီုရ၊၊ အခါဲအဳဂှ် ဒှ်တၞံမတိုန် နူကဵုဂြိုပ်ဂမ္တဴမွဲတုဲ ညံင်ရဴတၞံသတ်ကီု ဓါတ်ဂမ္တဴ ကဵု ဗၠိုက်ဍာ် ဟိုတ်နူဍာ်ဇၞော်တအ်ဂှ် ဍေဟ်ဟွံဖေက်ရ၊၊ အခါဲအဳဂှ် ပ္ဍဲဒေသဂံက်ဂံက်တအ် ဍေဟ်ဂျိုင်ဟွံမာန်ရ၊၊ ဓါတ်ဂမ္တဴ အောန်နူ ၁၀ °C ဒဳဂရဳမ္ဂး ဍေဟ်ဂျိုင်ဟွံမာန်ရ၊၊ ဍေဟ်ဂွံဂျိုင်မာန်ဂှ် အောန်အိုတ် ဓါတ်ဂမ္တဴ ၂၁ °C ဒးနွံရောင်၊၊ ပ္ဍဲဍုင်မန် ဓါတ်ဂမ္တဴ နွံအကြာ ၂၀ - ၃၇ °C [၁၅]တုဲ စပ်ကဵု ဓါတ်ဂမ္တဴတုဲ တဵုအခါဲအဳ ဂွံမာန်ခိုဟ်ဟ်ရ၊၊ ဂကူတိ ဒၞာဲအခါဲအဳ မဒးစိုတ်ဂှ် ဒှ်ဂကူတိဗစး acidic soil မနွံ pH 5.5 - 6.5 ရ၊၊[၁၆]
စပ်ကဵု လၟိဟ် pH ဂှ် ညးပိုင်ခြာလဝ် ဗီုဏအ်ရ၊၊ ဖျး (Acid) ကဵု ဖျိုတ် (Alkaline) (ဖျး ယဝ်အိုတ် ဒှ်ဖျိုတ်)၊၊ နူ ၀ စဵု ကဵုစိုပ် ၁၄ ရ၊၊ ဖျးအိုတ် စဵုကဵု မစထောအ် အရာတၞဟ် ဗီုကဵု ဍာ်အာက်သေတ် (လောင်းမီး)တအ်ဂှ် နွံလၟိဟ် pH ၀၊ ဖျိုတ်အိုတ်အစောန်ဂှ် နွံလၟိဟ် pH ၁၄၊၊ ၀-၆ ဒှ်ဖျး၊၊ ၀ ဂှ် ဖျးဂၠိုင်နူ ၆၊၊ ၇ ဂှ် ဒှ်လဒေါဝ် (ဟွံဖျး ဟွံဖျိုတ်)၊ ၈-၁၄ မ္ဂး ဒှ်ဖျိုတ်ရ၊၊ ၁၄ ဂှ် ဖျိုတ်ဂၠိုင်နူ ၈၊၊ တၞံဆု ဗွဲမဂၠိုင် ဒးစိုတ် မလေပ်တိုန် ပ္ဍဲတိလဒေါဝ် (pH 7)ရ၊၊ တၞံအခါဲအဳဂှ် ဒးစိုတ် ပ္ဍဲကဵု pH အကြာ ၅.၅ ကဵု ၆.၆ ၊၊ ဟီုကၠးကၠးမ္ဂး တၞံသတ် ပ္ဍဲဍုင်မန်လေဝ် ဒးစိုတ် တိဗီုဏအ်ကီုရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဒၞာဲတဵုတၞံသတ်ဂွံဂှ် တဵုတၞံအခါဲအဳ ဂွံကီု မြဴသာ်ဝွံ စၟတ်သမ္တီ ဗွဲသာမညဂွံရ၊၊ ဓါတ်ဗ္စး ပ္ဍဲတိဂှ် ဒးစမ်ၜတ်ကေတ် နကဵုဗဒါ မၜတ် pH တုဲ ဂွံတီကေတ် လောဲလောဲမာန်ရ၊၊[၁၇]
ဗီုဂွံတဵု
ပလေဝ်ဒါန်- ကေတ်မအခါဲအဳတုဲ တုင်လဝ် ပ္ဍဲဍာ် ပွိုင် ၂၄ နာဍဳ
- ကေတ်ထိုင် ဇမၞော်(မွဲဂါလန်)တုဲ စုတ် တိဝါဲ ကဵု ဖအ်တဵုတၞံဆု？(peat and perlite) ညးကဝက်အဲကဝက်၊၊ ပလုမ်တိုပ်စုတ် မ ဇယိုဟ် မွဲၝောအ်တဲ၊၊ တုဲမ္ဂး ဂြောပ်အုပ်လဝ် နကဵုယာတ်ပလာသတေတ် အးအး သွက်ဂွံဂွံ ဓါတ်ဂမ္တဴ၊၊
- ပ္ဍဲအကြာ ၁-၂ ဂိတုမ္ဂး ဍေဟ် စကၠုတ်ကၠုင်ရ၊၊ ဍေဟ်ကၠုတ်တုဲမ္ဂး ယာတ်ပလာသတေတ် မဂြောပ်လဝ်ဂှ် ပ္တိတ်ထောအ်ညိ၊၊ စွံလဝ် တၞံဍောတ်တ်တအ် ပ္ဍဲကဵုသၞိင် သၟဝ်ကၟဳညိ၊၊
- ညံင်တိ ဂွံဍုက်ဍေက်ဒၟံင်ဂှ် ဖန်ကဵုဍာ်ညိ၊၊ ကာလတၞံသၠုင်တိုန် ၜိုတ် သမၠုင် ၂ ၝောအ်တဲမ္ဂး ပြံင်စုတ် ပ္ဍဲထၟာဲတဵုတၞံဆု ပါင် ၄ ၝောအ်တဲဒါဲယာမဳတာ မစုတ်လဝ်တိဝါဲတဵုတၞံဆု၊၊
- ကဵုဍေဟ်တိုန် ပ္ဍဲကဵုထၟာဲဂှ် ပွိုင် ၆ ဂိတု၊ စဵုကဵုသမၠုင် ၂၀ ၝောအ်တဲ၊၊
- တၞံဂှ် ပ္တိတ်မ္ၚး ကဵုဒးသၞိင်ညိည၊၊ တိဂှ် ဒးဒှ်တိဝါဲ၊ နွံကဵုဓါတ်ဗ္စး ကေုာံ ဍာ်စှ်ေလောဲ၊၊
- ကာလဖျေဟ် ပ္ဍဲဒၞာဲမတဵုမ္ဂး ဒးၜံက်ကတိုင် ပါင် ၁၅ ၝောအ်တဲဒါဲယာမဳတာတုဲ မွဲတၞံကဵုမွဲတၞံ ဒးခြာ ၁၅ ပေ၊၊
- တဵုတုဲမ္ဂး ကဵုဍာ်ကဵုမှာန်ညိ၊၊ ဆဂး ညံင်ဟွံဂွံဇြိုတ်အာဍာ်ဂှ်လေဝ် ဒးစွံသတိရ၊၊
- မွဲသၞာံ ၜါအလန် စုတ်ကဵုဝါဲညိ၊၊
- ကာလဍေဟ်ပေင်အာယုက် အကြာ ၃-၅ သၞာံမ္ဂး ဍေဟ်စသတ်ရ၊၊
- ဍေဟ်စကဴကၠာ၊ ကဴတိတ်မ္ဂး ဍေဟ်စသတ်ရ၊၊
- အခိင်ၜှ် အခါဲအဳဂှ် နွံဒၟံင် အကြာ ဂျူလာင် ကဵု ဒဳဇြေန်ပါ၊၊[၁၈]
ဗီုရုပ်ဂမၠိုင်
ပလေဝ်ဒါန်-
A grove of açaí palms in Brazil -
-
An açaí harvest -
Japanese açaí candy
နိဿဲ
ပလေဝ်ဒါန်- ↑ "Synonyms for Euterpe oleracea Mart., Hist. Nat. Palm. 2: 29 (1824)". Royal Botanic Gardens, Kew, UK. 2017.
- ↑ "Palm trees" (PDF). The Food and Agriculture Organization of the United Nations. Archived (PDF) from the original on 18 May 2019.
- ↑ Zarin, Daniel; Alavalapati, Janaki R. R.; Schmink, Marianne; Putz, Frances E. (2004). Working Forests in the Neotropics: Conservation Through Sustainable Management?. Columbia University Press. ISBN 9780231129077.
- ↑ ၄.၀ ၄.၁ Brondízio, Eduardo S.; Safar, Carolina A.M.; Siqueira, Andréa D. (1 March 2002). "The urban market of Açaí fruit (Euterpe oleracea Mart.) and rural land use change: Ethnographic insights into the role of price and land tenure constraining agricultural choices in the Amazon estuary". Urban Ecosystems. 6 (1): 67–97.
- ↑ FERREIRA, A. B. H. Novo Dicionário da Língua Portuguesa. Segunda edição. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1986. p.19
- ↑ "Acai – What is it and Where Does it Come From?". International Business Times. 10 September 2009. Retrieved 20 June 2018.
- ↑ ၇.၀ ၇.၁ Schauss, AG; Wu, X; Prior, RL; Ou, B; Patel, D; Huang, D; Kababick, JP (2006). "Phytochemical and nutrient composition of the freeze-dried amazonian palmberry, Euterpe oleraceae Mart. (acai)". J Agric Food Chem. 54 (22): 8598–603.
- ↑ Colapinto, John (30 May 2011). "Strange Fruit". The New Yorker.
- ↑ de Santana, A.C. "Açaí pulp demand in the retail market of Belem, state of Para". Revista Brasileira de Fruticultura. Retrieved 1 May 2017.
- ↑ D'Souza, Karen (5 October 2017). "Acai bowls: Healthy snack or sugar bomb?". Mercury News. Retrieved 21 December 2018.
- ↑ Shannon-Karasik, Caroline (20 November 2018). "Are Acai Bowls Really Healthy?". Women's Health. Retrieved 21 December 2018.
- ↑ Stanley, Andrea (18 January 2017). "Are Acai Bowls Really Healthy?". Shape. Retrieved 21 December 2018.
- ↑ ၁၃.၀ ၁၃.၁ Pacheco-Palencia LA, Mertens-Talcott S, Talcott ST (June 2008). "Chemical composition, antioxidant properties, and thermal stability of a phytochemical enriched oil from Açaí (Euterpe oleracea Mart.)". J Agric Food Chem. 56 (12): 4631–6.
- ↑ https://www.indianafoodreview.com/archives/issue-1/consequences-of-acai Archived ၂၀၁၉-၀၈-၂၆ at the Wayback Machine
- ↑ https://www.albatros-travel.dk/destinationer/asien/burma/klima
- ↑ doityourself.com; Growing Acai Berries: Soil and Climate
- ↑ https://kemienidinhverdag.dk/leksikon/ph-skalaen/
- ↑ plantinstructions.com; How to grow Acai berries (26.08.2019)