အာရှ
အာရှ (အၚ်္ဂလိက်: Asia) ဂှ် ဒှ်တိုက် ပ္ဍဲဂၠးတိဇၞော်အိုတ် ကေုာံ လၟိဟ်မၞိဟ်မပဒတဴဂၠိုင်အိုတ်တုဲ နွံပ္ဍဲကရေက်ဂၠးတိ လပါ်ဗမံက် ကဵု သၟဝ်ကျာရ။ အလုံမွဲအာရှဂှ် နွံဇမၞော်သမၠဲတိ 44,579,000 ကဳလဳမဳတာ ပန်ကၠင် (17,212,000 တိုင်ပန်ကၠင်)တုဲ ပ္ဍဲဂၠးတိ ဒှ်သမၠဲ ဗလးတိ ၃၀%၊ ဗလးမုက်ဂၠးတိ ၈.၇% ရ။ တိုက်အာရှဂှ် ဒှ်ဌာန်ဒတန် ကောန်မၞိဟ်တအ် မပဒတဴဂၠိုင်မွဲတုဲ သီုဒှ် ဒတန် ဂကောံမၞိဟ် တြေံအိုတ်မွဲရ။[၅] အာရှဂှ် ဒှ်ဆ သမၠဲဇၞော်သၟး ဟွံသေင်၊ သီုဒှ် ဂကောံမၞိဟ်မကၠေတ်ဂၠိုင်တုဲ ဍုင်ကွာန် ဂၠိုင်ကီုရ။ မၞိဟ်နွံ သီုဖအိုတ် ၄.၅ ဗဳလဳယာန် (အတိုင်စရင် နူဂိတုဂျောန် ၂၀၁၉)တုဲ အလုံမွဲလိုက်မ္ဂး ဒှ်လၟိဟ်မၞိဟ် ၆၀% ရ။[၆]
.svg) | |
| ဨရိယာ | 44,579,000 km2 (17,212,000 sq mi) (1st)[၁] |
|---|---|
| လၟိဟ်မၞိဟ် | 4,560,667,108 (2018; 1st)[၂][၃] |
| ဂတီု လၟိဟ်မၞိဟ် | 100/km2 (260/sq mi) |
| GDP (nominal) | $31.58 trillion (2019; 1st)[၄] |
| GDP (PPP) | $65.44 trillion (2019; 1st)[၄] |
| Demonym | Asian |
| ဍုင်ဂမၠိုင် |
49 UN members, 1 UN observer, 5 other states |
| ဒေသ မဗဒဗဒါဲဂမၠိုင် | |
| ဍုင် ဟွံလုပ်ဂကောံ ကုလသမဂ္ဂဂမၠိုင် | |
| အရေဝ်ဘာသာဂမၠိုင် | List of languages |
| အခိင် | UTC+2 to UTC+12 |
| ဒဝ်မိန် အေန်တာနေတ် | .asia |
| ဍုင်ဇၞော်ဂမၠိုင် | |
ကရေက်ဂၠးတိ မစၟတ်သမ္တီလဝ် အာရှ ဂှ် ဗွဲဓမ္မတာမ္ဂး ဒှ်ကရေက်ဒေသ ဗွဲဗမံက်မ္ဂး ဒးမှာသၟိဒ်ပသိဖိက် (Pacific Ocean)၊ ဗွဲသၠုင်ကျာမ္ဂး ဒးမှာသၟိဒ်အိန္ဒိယ (Indian Ocean) ကေုာံ ဗွဲသၟဝ်ကျာမ္ဂး ဒးမှာသၟိဒ်အာတိက် ( Arctic Ocean)ရ။ ပယျဵုအာရှ ကဵု ဥရဝ်ပ ဂှ် ပါ်ကရေက်လဝ် နကဵုတၞောဝ်ဝင် ကေုာံ အခိုက်အလိုက်ပြဝေဏဳတုဲ မပါ်ကရေက်လဝ် နကဵုပထဝဳ ချိုတ်ချိုတ်ပၠိုတ်ပၠိုတ် ဟွံမဲရ။ အာရှ ကဵု ဥရဝ်ပ ဂှ် မပါ်လဝ် နကဵုယေန်သၞာင်၊ ဂကူ၊ အရေဝ် ရးဗမံက် ကဵု ရးပလိုတ်ရ။ ပယျဵု အပိုင်အခြာ အာရှ ဗွဲမဂၠိုင် မဒုင်လဝ်တဲဂှ် မြံင်သူဇ် (Suez Canal) လပါ်ဗမံက်ဂှ် ဒှ်အာရှ မပါ်လဝ်ကဵု အဖရိက၊ တုဲပၠန် လပါ်ဗၟံက် ကလိုဟ်ၜဳ တူရကဳ (Turkish Straits)၊ ဒဵုဥရလ်တအ် (Ural Mountains) ကေုာံ ၜဳဥရလ်တအ် (Ural River) တုဲပၠန် လပါ်သၠုင်ကျာ ဒဵုခဴခသုသ် (Caucasus Mountains)၊ ၜဳခသပိယေန် (Caspian Sea) ကေုာံ ၜဳဒမြိုင် (Black Sea)တအ်ဂှ် ပါ်လဝ် ပယျဵု ကုဥရဝ်ပ ရ။[၇]
ဍုင်ကြုက် ကဵု သာပ်တိုက်အိန္ဒိယ (Indian subcontinent)ဂှ် ဒှ်လဝ် ဒေသပရေင်ပိုန်ဒြပ်ဇၞော်အိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိ နူစ အေဒဳ ၁ စဵုကဵု ၁၈၀၀ ရ။ ဍုင်ကြုက် ဒှ်လဝ် ဍုင်ဒြဟတ်ပရေင်ပိုန်ဂြပ် ဇၞော်အိုတ် ပ္ဍဲရးဗမံက်တုဲ သီုဓလီုလဝ် ပရေင်ပိုန်ဒြပ် ရးဗမံက် ဗွဲမဂၠိုင်ရ။[၈][၉][၁၀] ဟိုတ်နူ ပရေင်ဒြပ်ရတ်ထဝ်သြန် ကေုာံ ယေန်သၞာင်အိန္ဒိယ မမြဟ်ပြာထာဂှ်တုဲ ပကဵု ညံင်ကောန်ယူရောပ်တအ် စိုတ်ဂွံလုပ်စ သွက်ဂွံ သွံရာန်ဗၞိက်၊ နူဂှ် ဗွဲကြဴ သီပထောအ် ကဝ်လဝ်နဳရ။[၁၁] ကောလုမ်ဗုသ် ညးလ္ၚတ်ဂၠံင် မတတ်မှာသၟိဒ် အာတ်လာန်တိတ် နူဥရဝ်ပ ဗီုလဵု ဂွံစိုပ် အမေရိကဂှ် သီုဟွံစိုပ် အမေရိက စိုပ်အာ အိန္ဒိယတုဲ ညးဒးအာစိုတ် စိုတ်လုပ်စ ကုယေန်သၞာင် ပြဝေဏဳအိန္ဒိယရ။ ဂၠံင်ဇၞော်သုတ် ( en:Silk Road )ဂှ် ဒှ်ဂၠံင်ဗၞိက် အဓိက အကြာရးဗမံက် ကဵု ရးပလိုတ် ပ္ဍဲဂၠံင်ဒဵုတုဲ ကလိုဟ်ၜဳ မလက္ကာ ( en:Straits of Malacca ) ဂှ် ဒှ်ဂၠံင်ဍာ် အဓိကရ။ တုဲပၠန် အာရှဂှ် ဒှ်ဌာန်တွုပ်သုက် ဘာသာစ္ၜောဲစ္ၜော်ဂၠးတိဇၞော်ဂမၠိုင် မပ္တံကဵု ဘာသာဟိန္ဒူ၊ ဘာသာ en:Zoroastrianism ၊ ဘာသာဂျူ၊ ဘာသာဇိန် (Jainism)၊ ဘာသာဗုဒ္ဓ၊ ဘာသာကောန်ဖူ (Confucianism)၊ ဘာသာတဴ (Taoism) ဘာသာခရေတ်၊ ဘာသာအေဿလာမ်၊ ဘာသာသိခ်တအ်ရ။
အပိုင်အခြာ ကေုာံ ဇမၞော်သမၠဲတိ မကော်စ အာရှဂှ် ဒှ်ကၠုင် နူခေတ်တြေံတမၠာတုဲ ဗီုမပါ်ဂှ် လတူနူ နကဵုရူပပထဝဳဂှ် ဆက်စပ် ကုမနုဿပထဝဳဂၠိုင်ရ။ ပွိုင်တိဍာ်အာရှဂှ် မပိုင်ခြာလဝ် နကဵုဂကောံဂကူမၞိဟ်၊ ယေန်သၞာင်ပြဝေဏဳ၊ ပွဳပွူ၊ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်၊ တၞောဝ်ဝင် ကေုာံ သၞောတ်အလဵုအသဳဂမၠိုင်ရ။ စပ်ကဵု ပရေင်ဥတုပၠန်လေဝ် ပြံက်နှဴဒၟံင် နကဵု ဒၞာဲမဂံက် ဒၞာဲမကတဴရ။
ပွံက် ကေုာံ ပယျဵုဓနက်
ပလေဝ်ဒါန်ပယျဵု အာရှ-အဖရိက
ပလေဝ်ဒါန်ပယျဵု အကြာ အာရှ ကဵု အဖရိကဂှ် ဒှ်ၜဳဗကေတ် (Red Sea)၊ ပ္ၚံက်ၜဳသုဇ် (Gulf of Suez) ကေုာံ မြံင်သုဇ် (Suez Canal)ရ။ ဍုင်အဳဂျေပ်ဂှ် ဒှ်ဍုင် မဆက်အကြာတိုက်ၜါ မုဟ်တကအ်သိနာဲ (Sinai peninsula)ဂှ် နွံ ပ္ဍဲတိုက်အာရှတုဲ သၟေဟ်တအ်ဂှ် လုပ်အာ ပ္ဍဲတိုက်အဖရိက ရ။
ပယျဵု အာရှ-ဥရဝ်ပ
ပလေဝ်ဒါန်
ပယျဵုအကြာ အာရှ ကဵု ဥရဝ်ပဂှ် ပိုင်ခြာ စၟတ်သမ္တီလဝ် နကဵုဝင် နကဵုတၠပညာကောန်ဍုင်ဥရဝ်ပတအ်ရ။[၁၂] ဟိုတ်ဂှ်ရ မွဲခေတ်ကဵုခေတ် ပိုင်ခြာလဝ် ဟွံတုပ်လဝ်ရ။
ပယျဵု အာရှ-အဝ်သတေလျ
ပလေဝ်ဒါန်ပယျဵု အကြာ အာရှ ကဵု အဝ်သတေလျာဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် ပါ်လဝ် ပ္ဍဲဒၞာဲတကအ်မလေဂမၠိုင် မကော်ဂး Malay Archipelago တအ်ရ။ တကအ်မလုကု (Maluku Islands) ပ္ဍဲအေန်ဒဝ်နဳရှာဂှ် စၟတ်သမ္တီဂး ဒၞာဲပယျဵု အာရှအဂၞဲ၊ နျူ ဂွေနေဲ (New Guinea) တကအ်လပါ်ဗမံက်ဂှ် ဒှ်ဒၞာဲ အဝ်သတေလျရ။ မအရေဝ် အာရှအဂၞဲ ကဵု အဝ်သတေလျာဂှ် စပါ်ကၠုင် နူကဵု ၁၉ ဗွဝ်ကၠံရ။
နိရုတ္တိ
ပလေဝ်ဒါန်
ကသပ်လညာတ်မ္ဂး မကော် အာရှ ဂှ် နူတမ်ဝါဒိတေအ် ဒှ်ယၟု မကော် ဂကောံမၞိဟ်ဂကူဂရိတ်[၁၃]တုဲ ဟွံရန်တၟအ်လဝ် အလုံမွဲတိုက်အာရှ ဗီုမစၟတ်သမ္တီလဝ် လၟုဟ်ဂှ်ရ။ အာရှ နအရေဝ်ဘာသာမန်ဂှ် ကေတ်နူ အရေဝ်အင်္ဂလိက် Asia၊ မအရေဝ်အင်္ဂလိက်ဂှ် နူတမ် ကၠုင်နူအရေဝ်လေတ်တေန် "Asia"ရ။ လေတ္တေန် ကေတ်နင် နူလဵုပၠန်ရောဂှ် ဟွံတီကေတ်တုဲ လညာတ်နွံ နာနာသာ်ရ။ အာရှ နဒဒှ်တိုက်မွဲ မၞိဟ်မချူကၠာအိုတ်ဂှ် ဒှ်ပၠိနဳ Pliny.[၁၄]
Thomas Roy Reid III စှ်ေစိုတ် မအရေဝ် အာရှ ဝွံ ဒှ်တမ်မအရေဝ်လေတ္တေန် ဟွံသေင်၊ ဒှ်မအရေဝ် အာစူရဳယာန် (Assyrian) အာသူ (asu) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ဗမံက်၊ (သွက်မအရေဝ် ဥရဝ်ပ ဂှ် ဨရေပ် ereb မဂွံအဓိပ္ပါယ် ပလိုတ်) [၁၃] မအရေဝ်ဂရိတ်/လေတ္တေန် Ἀσία မစၠောအ်အက္ခရ် Asia ဂှ် ဒှ်ယၟု ရးမၞုံ ပ္ဍဲအေန်ပါယာရဝ်မမွဲ တ္ၚဲဏအ် ဒၞာဲဍုင်တူရိကဳ ရ။ အာရှ နဒဒှ် တိုက်မွဲဂှ် စစကာကၠုင် နူၜိုတ် ၄၄၀ ဘဳသဳတေအ်ရ။
နိဿဲ
ပလေဝ်ဒါန်- ↑ (2006) National Geographic Family Reference Atlas of the World. Washington, DC: National Geographic Society (U.S.), 264။
- ↑ "World Population prospects – Population division". United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division.
- ↑ "Overall total population" – World Population Prospects: The 2019 Revision (xslx). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division.
- ↑ ၄.၀ ၄.၁ နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedIMF_Data - ↑ The World at Six Billion. UN Population Division. Archived from the original on 5 March 2016။,Table 2
- ↑ Population of Asia. 2019 demographics: density, ratios, growth rate, clock, rate of men to women.. Retrieved on 2 June 2019။
- ↑ (1999) National Geographic Atlas of the World, 7th, Washington, D.C.: National Geographic. ISBN 978-0-7922-7528-2။ "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
- ↑ Nalapat, M. D.. Ensuring China's 'Peaceful Rise'. Archived from the original on 10 January 2010။
- ↑ (2000) Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st Century. WBI Development Studies. World Bank Publications. Accessed January 22, 2016. World Bank Publications. ISBN 978-0-8213-5005-8။ 9 November 2017 တင်နိဿဲဏအ် ကလေင်စၟဳစၟတ်တုဲ။
- ↑ The Real Great Leap Forward. The Economist (30 September 2004). Archived from the original on 27 December 2016 ။
- ↑ [၁]
- ↑ Neal Lineback (9 July 2013). "Geography in the News: Eurasia's Boundaries". National Geographic. Archived from the original on 8 May 2016. Retrieved 9 June 2016.
{{cite magazine}}: Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ ၁၃.၀ ၁၃.၁ Reid, T.R. Confucius Lives Next Door: What living in the East teaches us about living in the west Vintage Books(1999). နိဿဲ ဗၠေတ် - Invalid
<ref>tag; name "reid" defined multiple times with different content - ↑ Asia – Origin and meaning of Asia by Online Etymology Dictionary. Archived from the original on 25 May 2017။ Retrieved on 9 November 2017။