အာလူ
တၞံအာလူ (အၚ်္ဂလိက်: Potato, Burmese: အာလူး) ဂှ် ဒှ်ဂကူတၞံသၟတ် အာယုက်မွဲသၞာံ နွံသမၠုင်အကြာ ၂၅-၁၀၀ cm တုဲ မလုပ်လၟိဟ် ဂကူတၞံ မတဵုဂၠိုင်အိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိဝွံရ၊၊ တၞံအာလူ အရာမတိုန်ဒၟံင် လတူတိ မပ္တံ တၞံ၊ တၞး၊ ကဴ၊ သတ်တအ်ဂှ် ဒှ်ဂျိ စဟွံဂွံရ၊၊ ခၟာဲအာလူ မမံက်ဒၟံင် လတူတိ မဒှ်အာအသာ် သၚေက်တအ်လေဝ် ဒှ်ဂျိမာန်ကီုရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် အာလူ သီုဖအိုတ် နွံလ္ၚီဂကူပြင်ရ၊၊
| တၞံအာလူ | |
|---|---|
| |
| တၞံအာလူ | |
| မပါ်ဂကူ အတိုင်နဲသိပ္ပံ | |
| လောက: | Plantae |
| လပါ်ဂကူ: | Magnoliophyta |
| ဂကောံဂကူ: | Magnoliopsida |
| Subclass: | Asteridae |
| လၟေင်ဂကူ: | Solanales |
| ဇာတ်ဂကူ: | Solanaceae |
| လစှ်ေဇာတ်ဂကူ: | Solanoideae |
| Tribe: | Solaneae |
| ဗဳဇဂကူ: | 'Solanum' |
| Subgenus: | Solanum subg. Potatoe |
| Section: | Solanum sect. Petota |
| Subsection: | Solanum subsect. Potatoe |
| ယၟုရုက္ခဗေဒ | |
| Solanum tuberosum L., 1753
| |
|
| |
| ယၟုတၞဟ် | |
|
| |
တၞံအာလူဝွံ တမ်ဗဳဇဍေဟ် ကၠုင်နူ ဒေသအမေရိကသၠုင်ကျာ မစကတဵုဒှ် သၞာံနူၜိုတ် ၄၀၀၀ ဘဳသဳ၊ ပ္ဍဲအေဒဳ ၁၅၀၀ ဂှ် ဂကူသပိန်တအ် ကေတ်နင် တၞံအာလူ ဇရေင်ယူရောပ်တုဲ နူဂှ်မွဲကဆံင် တၞံအာလူ ပြးဇးအာ ကရေက်ဂၠးတိ လပါ်ဗၟံက် အိန္ဒိယ၊ ကြုက် သီုကဵု ဍုင်ဗၟာ ဒေသသေံဇၞော်တအ်ရ၊၊
ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် အာလူဂှ် ဒှ်စၞစအဓိက မတုပ်ကုသ္ၚု ကေုာံ ဖၞံ/ပါဿတာတုဲ ပ္ဍဲအာလူဂှ် ဟိုတ်မၞုံကဵု ဓါတ်ကာဗောဟာက်ဒရုက် (carbohydrates)တုဲ နူကဵု ဌာနကောပ်ကာအဟာရ ဍုင်ဒိန်မက် ဆဝ်မ္ၚုဟ်ကောန်ဍုင်ညးတအ် ညံင်ဂွံစ အာလူ နဒဒှ် စၞအဓိက လၟိုန်တ္ၚဲရ၊၊[၁]
နိရုတ္တိ ပလေဝ်ဒါန်
ယၟုမ္ဂး အာလူ ဝွံ မန်ပိုဲ ကေတ်နူ သံသကြိုတ်၊ ဟိန္ဒဳ အာလူ (आलू ālū) ပ္ဍဲအခိင် မတုပ်ကဵု ဗၟာတအ်ကီုရ၊၊ အာလူဂှ် စိုပ်ကၠုင် ဒေသအိန္ဒိယ နူကောန်ယူရောပ်တအ်တုဲ နူဂှ် မွဲကဆံင် စိုပ်ကၠုင် ဍုင်မန်ဗၟာတုဲ မန်ဗၟာတအ်လေဝ် ကော်ဗက် အတိုင်ဂလာဟိန္ဒဳကီုရ၊၊ အဓိပ္ပါယ် အာလူ ပ္ဍဲသံသကြိုတ်ဂှ် ဒှ်တၞံစရိုဟ် ရ၊၊ [၂] ညးလ္ၚဵုတအ် မိက်ဂွံခၞံဗဒှ်ပတိုန် နကဵု ဝေါဟာရမန်ဇေတ်တ်တုဲ ဖျေဲဂလာ မိက်ဂွံကဵုကော်ကီုလေဝ်(ပ္ဍဲပြကိုဟ်အဘိဓာန် မန်-အင်္ဂလိက် နာဲထောန်ဝဵု၊ ၂၀၀၀ မုက်၈၂၆ ဂှ် ဖျေဲဂလာ potato) ဟိုတ်နူမအရေဝ် အာလူ ဍုက်ဒၟံင်ပါင် ကောန်မန်တအ်တုဲ ပရေင်ခၞံဗဒှ်တၟိဂှ် ဟွံအံင်ဇၞးကွေဟ်ဟ်ရ၊၊ တၞံအာလူဂှ် ဒှ်ဂကူတၞံဇုက် ဟွံသေင်၊ ဒှ်ဂကူတၞံတဝ်မွဲတုဲ ပ္ဍဲဒေသမန် တၞံတဝ် မၞုံကဵု ခၟာဲဂှ် ဂၠာဲဟွံဆဵုရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ မအရေဝ်ဝွံ ဂွံဗဒှ်ပတိုန် နကဵု ဗီုမန်ဇေတ်တ်ဂှ် ဝါတ်ဒၟံင်ရ၊၊ တၞံဖျေဲတအ် တၞံကွာဲတအ်ဂှ် ဒှ်ဂကူတၞံဇုက် ဖအိုတ်ရ၊၊ တၞံဝုန်ဂလာဂှ်လေဝ် ဒှ်တၞံဇုက်တုဲ နွံကဵု ခၟာဲ ဗီုအာလူကီုတုဲ ဝုန်ဂလာ ညးဒေသလ္ၚဵု ကော် ဝုန်ရိုဟ် ဂှ် အရေဝ်ယူရောပ်တအ် ဗွဲမဂၠိုင် ကော်စ (Sweet Potato) မဂွံအဓိပ္ပါယ် အာလူထၞာတ် ရ၊၊
ဗၟံက်ထ္ၜး ပလေဝ်ဒါန်
တၞံအာလူဂှ် ဒှ်ဂကူတၞံဇမ္ဍိုန် ဗွဲဓမ္မတာ အာယုက်နွံ မွဲသၞာံ သၠုင်ၜိုတ် ၆၀ cm (24 in)၊၊ ယဝ်ရ နွံပ္ဍဲခယံက်မ္ဂး တၞဟ်န ဂွံဂွံလျးတ္ၚဲတုဲ မလေပ်ပၠောဝ်ဂၠိင်မာန်ရ၊၊ ကဴအာလူဂှ် တုပ်ကဵု ကဴခဍောင်တုဲ လဆောင် နကဵုအသာ်ဗုလေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်မာန်ကီုရ၊၊ သတ်ဍေဟ်၊ မဍေဟ် နွံကီုရ၊၊
ဒၞာဲတမ်ဗဳဇ ပလေဝ်ဒါန်
ဂကူအာလူ သီုဖအိုတ် အလုံမွဲဂၠးတိမ္ဂး နွံ ၜိုတ် မသုန်လ္ၚီဒှ်ရ၊၊ ပၞောဝ်တအ်ဂှ် ၜိုတ်ဂကူ ပိလ္ၚီဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲအကြာဒဵု စောဝ် ဒဵုအာန်ဒေသ် (Andes or Andean Mountains)မဒှ်ဓရောင်ဒဵုဂၠိင်အိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိ မၞုံပ္ဍဲ အမေရိကသၠုင်ကျာ ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲဒၞာဲဍုင်ပေရူ၊ ဗောလိဗိယာ၊ အဳကွေဒေါရ်၊ ချဳလဳ ကေုာံ ကောလောဗိယာ တအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲအကြာဒဵုဏအ် တၞံမြေက်အရိုင် (Capsium baccatum) ကရောတ် ကေုာံ တၞံစၞစဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊ ပ္ဍဲဂကူတၞဟ်ခြာ မသုန်လ္ၚီဂှ် ဂကူအရိုင်တမ် နွံ ၂၀၀ ဂကူရ၊၊ အကြာဂကူအရိုင်တအ် ဟိုတ်နူကၞာတ်စာတ်တုဲ ကတဵုဒှ်အာ ဂကူဗွဲမဂၠိုင် စဵုကဵု မသုန်လ္ၚီဒှ်မာန်ရ၊၊ ဂကူမတဵုဂၠိုင်အိုတ်ဂှ် ဒှ်ဂကူ Solanum tuberosum ရ၊၊
ဝင် ပလေဝ်ဒါန်
အာလူဂှ် နူတမ်ဝါဒိတေအ် ကၠုင်နူ ပ္ဍဲဒေသ အခိင်လၟုဟ် မကော်စ ဍုင်ပေရူ ကဵု ဍုင်ဗောလိဝိယာ ဗွဲဒိုဟ်ဗာယပ်[၃] အကြာဘဳသဳ ၈၀၀၀ ကဵု ၅၀၀၀ [၄] ဗွဲကြဴ ပြးဇးအာ အလုံဂၠးတိတုဲ အာလူဂှ် ကတဵုဒှ်အာ ပုင် (ဝါ) စၞစအဓိက ကောန်မၞိဟ် ဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊
ဂကူအာလူ မၞိဟ်မတဵုဂၠိုင်အိုတ်ဂှ် ဂကူ Solanum tuberosum tuberosum မကၠုင်နူတမ် နူကဵုတကအ်ချဳလော အာချဳပေလဂေါ (Chiloé Archipelago) ဗဒါဲ Ancon မၞုံပ္ဍဲလဒေါဝ် ဍုင်ပေရူ နူကဵုအခိင်ဘဳသဳ ၂၅၀၀ တေအ်ရ၊၊[၅] တၞံဂကူဂှ် ကောန်ဂကူရးတၞံ ပ္ဍဲဒေသဂှ် တဵုကၠုင် သၞာံဗွဲမလအ် ကၠာသပိန် ဟွံဂွံလုပ်သီဏီရ၊၊
ပ္ဍဲၜိုတ် ၁၆ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူသပိန်တအ် ကေတ်ဖျဴနင် အာလူ ယူရောပ်တုဲ နူကဵုသပိန်မွဲကဆံင် ပြးဇးအာ အလုံမွဲယူရောပ်၊ နူယူရောပ်ဂှ် ပြးဇးအာ ဂၠးတိလပါ်ဗၟံက်ရ၊၊ အာလူဂှ် ဒှ်အာ ပုင် (ဝါ) စၞစအဓိက ကောန်ယူရောပ်တအ်ရ၊၊
ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၄၅ ဂှ် ပ္ဍဲဒေသ အဳရေလာန် (Ireland) ကေုာံ ဒေသကုန်ဒဵုသကတ်တအ် (Scottish Highlands)ဂှ် အာလူဒးစၟ စၟကိတ်တၞံ နူတၞံကၠောအ်စှ်ေ ခၟာဲတုဲ ဘဲကၞောဝ်ဇၞော် ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲအဳရေလာန် မကော်ဂး Great Irish Famine. [၆]
အဟာရ ပလေဝ်ဒါန်
အာလူထၞေက်ဂှ် ၇၉%ဂှ် ဒှ်ဍာ်၊ ၁၇%ဂှ် ကာဗောဟာက်ဒရုက် (carbohydrates)(၈၈% ဂှ် starch)၊ ၂%ဂှ် ဓါတ်ပရဝ်တိန်တုဲ ဓါတ်ကၠေင်ဂှ် ကြပ်ဟွံမဲ (ရံင် သ္ၚိအင်)၊၊
နိဿဲ ပလေဝ်ဒါန်
- ↑ Kartofler. Miljø- og Fødevareministeriet. Hentet 25. juli 2018.
- ↑ https://en.wiktionary.org/wiki/aloo
- ↑ Spooner, David M.; McLean, Karen; Ramsay, Gavin; Waugh, Robbie; Bryan, Glenn J. (29 September 2005). "A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping". PNAS. 102 (41): 14694–99. Bibcode:2005PNAS..10214694S. doi:10.1073/pnas.0507400102. PMC 1253605. PMID 16203994. Retrieved 10 April 2009. Lay summary.
- ↑ Office of International Affairs (1989). Lost Crops of the Incas: Little-Known Plants of the Andes with Promise for Worldwide Cultivation. nap.edu. p. 92. ISBN 030904264X
- ↑ David R. Harris, Gordon C. Hillman, Foraging and Farming: The Evolution of Plant Exploitation. Routledge, 2014 ISBN 1317598296 p. 496
- ↑ Nowicki, Marcin; Foolad, Majid R.; Nowakowska, Marzena; Kozik, Elzbieta U.; et al. (17 August 2011). "Potato and tomato late blight caused by Phytophthora infestans: An overview of pathology and resistance breeding". Plant Disease. Plant Disease, ASP. 96: 4. doi:10.1094/PDIS-05-11-0458. Retrieved 30 August2011.