အံင်ဇေယျ

အံင်ဇဲယျ (Alaungpaya) (ဗၟာ: အလောင်းဘုရား, ရမ်သာင်: [ʔəláʊɰ̃ pʰəjá]; သီုကဵု မကော်စ အလံင်ဖယျာ (၂၄ အဝ်ဂေတ် [လဆောဝ်ဟီု ၁၃ အဝ်ဂေတ်]၁၇၁၄  – ၁၁ မေ ၁၇၆၀) ဂှ် ဒှ်သၟိင်ဨကရာဇ်ဂကူဗၟာ ညးမစံင်ပလီု ဍုင်မန်ဂမၠိုင်၊ ဂစိုတ်ပဠက် ဂကူမန်တုဲ ဒက်ပ္တန်လဝ် တၞောဝ်သၟိင်ဗၟာကုံဗံင်။ ကိုပ်ကၠာညးဟွံဂွံချိုတ် ဟိုတ်နူ ဘဲအခိင်မဗတိုက်ဒၟံင် နိဂီုသေံဝွံ နူဘဝ ညးဇၞော်ကွာန်မွဲဂှ် ဂွံဒှ်သၟိင်ဂကူဗၟာတုဲ အာဗတိုက်ပလီုလဝ် မဏိပူရ်၊ သီကေတ် ဍုင်လာန်နာ၊ ဗတိုက်ပလီုကၠေအ် ဍုင်မန် သီုဂွံဂစိုတ်ပဠက်ဏာလဝ် ဂကူမန်တအ်ကီုရ။ အခိင်မဗတိုက် နိဂီုသေံဂှ် ဒးသေနတ် လပါ်လက်ကြဴတုဲ ဂရေက်စဴ စိုပ်ဗဒါဲမုတ္တမဂှ် ချိုတ်အာရ။ ဍုင်လ္ဂုင် နူကဵု ဒၞာဲမဒှ်ဒၟံင်ကွာန်တမ္ၚာဂှ် လုပ်သီကေတ်တုဲ ပဒတဴဒၟံင် ပ္ဍဲကွာန်ဂှ်တုဲ သၠာဲထောအ်ယၟုဍုင် ဍုင်ယာန်ဂုန် နကဵု ဘာသာဗၟာ မဂွံအဓိပ္ပါယ် ဍုင်သၞအိုတ် (ဝါ) သၞ မဒှ်ဂကူမန် အိုတ်ရ။

အံင်ဇဲယျ အလောင်းဘုရား
Statue of Alaungpaya in front of the National Museum, Yangon
King of Burma
တိုန်နန်	29 February 1752 – 11 May 1760
အဘိသိက်	17 April 1752
မဒုင်ကေတ်အာဲနူ	Mahadhammaraza Dipadi
Successor	Naungdawgyi
သၠးဂၠံဂဝ်	ထာမ်ပလိက်:OldStyleDate Friday, 1st waning of Tawthalin 1076 ME Moksobo
စုတိ	၁၁ မေ၊ ၁၇၆၀(1760-05-11) (အာယုက် ၄၅) Sunday, 12th waning of Kason 1122 ME Kinywa, Martaban
ဒၞာဲမပၠုပ်ဂိုဟ်	May 1760 Shwebo
တၠသ္ၚိ	Yun San
ကောန်ဇာတ် among others...	Naungdawgyi Hsinbyushin Bodawpaya
ယၟုပေင်င် Sīri Pavara Vijaya Nanda Jatha Mahādhammarāja သီရိ ပဝရ ဝိဇယ နန္ဒ ဇဌ မဟာ ဓမ္မရာဇ
နန်	Konbaung
မအံက်	Min Nyo San
မိအံက်	Saw Nyein Oo
ဘာသာ	Theravada Buddhism

နကဵု ဂကူဗၟာတအ်မ္ဂး ပၠုပ်စုတ်လဝ် ပ္ဍဲစရင် သၟိင်ဨကရာဇ်ဗၟာ ဇၞော်အိုတ် မွဲကရောမ် ကု သၟိင်အနဝ်ရထာ ကေုာံ သၟိင်ဖရင်နံင် မဒှ်သၟိင် မသီကေတ် ရးနိဂီုမန်ဂမၠိုင်တုဲ စုတ်ပၠုပ်လဝ် သၟဝ်တဲ ဂကူဗၟာညးတအ်ရ။

ဝင်အတိက်

အံင်ဇဲယျ မဂွံအဓိပ္ပါယ် (ဇမၞးလတူဇမၞး) က္တဵုဒှ်မၞိဟ် ပ္ဍဲကွာန်မုသုဲဗဝ်၊ မဒှ်ကွာန်လၟ မနွံဗဒါဲကြုင်မူ နူဍုင်ဇၞော်အင်ဝ ဗွဲဒိုဟ်ဗာယပ် နွံၜိုတ် ၁၀၀ ကဳလဝ်မဳတာ (၆၂ တိုင်) ပ္ဍဲ ၂၄ အဝ်ဂေတ် ၁၇၁၄ ဇရေင် မအံက် မင်ညိုသာန် (မင်းညိုစံ) မိအံက် စောညိင်ဥူ (စောငြိမ်းဦး) ရ။ ညးဒှ် ကောန်မရနုက်ကဵု ၜါ။ အပါညးဂှ် ဒှ်ဇမၞော်ကွာန် ကွာန်မုသဝ်ဗဝ်၊ အနာဲညး ကျဝ်သောဲထေန် (ကျော်စွာထင်)၊ ဗွဲကြဴ ကလိဂွံ ယၟု စဳတာမင်ဂျဳ (စည်သာမင်းကြီး)၊ မဒှ် သၟိင်စဍုင် ခရိုင်မူ။ နကဵု အံင်ဇဲယျမ္ဂး ညးဟီု ညးဂှ် ဒှ်မၞိဟ်တၞောဝ်သၟိင်ဗၟာ ဍုင်အင်ဝ မဝ်ညှေန်သတဝ် (မိုးညှင်း သတိုး)၊ သၟိင်နရပတိ ပထမ ကေုာံ သၟိင်သဳဟသူရ မစောန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု တၞောဝ်သၟိင် ဍုင်ဗုကာံရ။ သၞာံ ၁၇၃၀ အံင်ဇဲယျ သၞက်ကရောဲ ကု ကောန်ၝောအ်ကောန်ဒေအ်ညးယောန်သာန် 1730 (ယွန်းစံ)၊ မဒှ် ကောန်ဝုတ် ညးဇၞော် ကွာန်စဳပုတ္တရာ မဒှ်ကွာန် ဗဒါဲကွာန်မုသဝ်ဗဝ် ရ။ ညးတအ် က္လိဂွံ ကောန်တြုဟ် တြဴ ကောန်ဗြဴ ပိ (ကောန်ဗြဴစတုတ္တဂှ် ချိုတ်နူဍောတ်တ်)။

ညးဇၞော် ကွာန်မုသဝ်ဗဝ် ကေုာံ ဒု-ညးဇၞော် ဒေသကွာန်မူ

အံင်ဇဲယျ က္တဵုဒှ်မၞိဟ် ပ္ဍဲလက်ထက် တၞောဝ်သၟိင်တံင်ငူ အဝဵုသြဇာသၠုင်တုဲ ဍုင်အင်ဝဂှ် ဒြဟတ်ဍိုန်လျ၊ စဵုဒၞာ သၞဍုင်မဏိပူရ်တုဲ နူ သၞာံ ၁၇၂၄ ဂှ် အလုံမွဲ ဒေသဍုင်ဗၟာသကုတ်လတူဂှ် ဟွံမဲကဵု ပရေင်ၜိုဟ်လလမ်ရ။ ဍုင်ဇင်မာဲ မပုန်တိတ် နူအင်ဝ နူသၞာံ ၁၇၂၇ ဂှ် နကဵုအင်ဝ က္လေင်သီကေတ် ဟွံမာန်၊ ဍုင်သေံဇၞော်ဂမၠိုင် မဒးဒုင် သီဏာလဝ် ကုကြုက်မာန်ဆူ နူကဵု သၞာံ ၁၇၃၀တအ်ဂှ်လေဝ် စဵုဒၞာကဵု ဟွံမာန်။

ဒေသမူဂှ်လေဝ် အဝဵုသြဇာ မဏိပူရ် ဓလီုဂွံကီုရ။ ၜိုန်ရ နကဵုဍုင်ဂှ် ဍုင်ဗၟာဂှ် ဇၞော်နူ မဏိပူရ် တၟာဂလိုင်ကီုလေဝ် နကဵုအင်ဝ စဵုဒၞာဗတိုက်ကဵု မဏိပူရ် ဟွံမာန်ရ။ ညးဍုင်ကွာန်တအ် ဒးဒုင်ဒၟံင် ဘဲပၞာန်မဏိပူရ် ကေုာံ ဒးဒုင်သီထ္ၜောဝ်ဏာ ဒြပ်ရတ်ဂမၠိုင်တအ်ဂှ်လေဝ် မုဟွံဂံင်ဟီုအိုတ်ရ။

ပ္ဍဲအခိင် ဍုင်မကတဵုဒှ်ဒၟံင် ဗီုဏအ်ဂှ် မၞိဟ် ဗီုကဵုအံင်ဇဲယျတအ် သွက်ဂွံလုပ်ကေတ်တာလျိုင်ဂှ် ဖန်ဇန်ကၠုင်ရ။ နကဵုညးတေအ် ညးတေအ် ဂွစၞးအပါညးတေအ် ပမၞိဟ်ဇၞော်ကွာန်မွဲတုဲ မုလေဝ် စဵုဒၞာကဵု ဍုင်ကွာန် ဟွံမာန်။ ညးဂှ် ဒှ်မၞိဟ် သမၠုင်မွဲ မနွံသမၠုင် ၅ ပေ ၁၁ ၝောအ်တဲ (၁,၈၀ သေတ္တဳမဳတာ) (အတိုင်ကလုတ်အင်္ဂလိက် မချူဗၟံက်လဝ်) ညးပ္ကောံမၞိဟ်တုဲ စဵုဒၞာကွာန်၊ ဗတိုက်ကဵု ရဲသပုန်ဂမၠိုင်၊ ဒမၠဂမၠိုင်ရ။

နကဵုသၟိင်ဍုင်အင်ဝ ဒှ်ကၠုင် ဂဝိင် သပုန်အပ္ဍဲအကြာဂကူဇကု ညံင်ဟွံဂွံမံက်တိုန်ကၠုင်ကီုရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၇၃၆၊ သၟိင်တံင်ငူရာဇာ ညးမဒှ် သကိုပ်ပၞာန်ဍုင်အင်ဝ ကော်ဆဵု အံင်ဇဲယျ သွက်ဂွံစၟဳစၟတ် ဒဒှ်ရ ညးဇၞော်ကွာန်တအ်ဂှ် ဂစာန်ပုန်ဒၟံင် ကုဍုင်ဟာရ။ တံင်ငူရာဇာ ညာတ်ကေတ် ဒဒှ်ရ အံင်ဇဲယျ ဟွံကဵု ဘဲကုဍုင်တုဲ ပ္အပ်ကဵု မဟိမုဗလနန္ဒကျဝ် ကုအံင်ဇဲယျရ။ အံင်ဇဲယျ ဂွံဒှ် ဒု-ဥက္ကဋ္ဌ ဒေသမူ မွဲစွံ ကုအနာဲညး နဒဒှ် ဥက္ကဋ္ဌဒေသဂှ်ရ။ ညးဂွံဒှ် သၟိင်အခေါန် မကော်စ ဗီုဗၟာ ကျေကိုင် (ကြေးကိုင်, [tɕéɡàɪɰ̃])၊ မဒှ်မၞိဟ် မဂွံအခေါင် ကံက်အခေါန် ကေုာံ ကဵုအမိင် ပ္ဍဲအရာအကံက်အခေါန်ရ။

မဒက်ပ္တန် တၞောဝ်သၟိင်ကုံဗံင်

အဝဵုသြဇာ အင်ဝဂှ် ဆက်တုဲ ဍိုန်လျစှ်ေဒၟံင်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၇၄၀ မန် နူကဵု ဒေသသၟဝ် လလောင်တြး ဍုင်ဗၠးၜးတုဲ က္လေင်ဒက်ပ္တန် ဍုင်ဨကရာဇ်ဟံသာဝတဳ မစွံလဝ် ရာဇဌာနဳ ပ္ဍဲဗဂေါ။ နကဵု အင်ဝ ၜိုန်ရကၠုင်ဗတိုက်ဒၟံင် ဟံသာဝတဳဂၠိုင် ကဵုအလန် ကီုလေဝ် က္လေင်သီကေတ် ဟံသာဝတဳ ဟွံမာန်။ သၞာံ ၁၇၅၁ ဂှ် နကဵုမန် ဇက်တိုန် ဍုင်အင်ဝ နကဵုဒြဟတ်ဇၞော်ဇၞော်၊ သၞာံ ၁၇၅၂ ဂှ် နကဵုမန် က္လိဂွံအရီုအဗင်သေနာတ် အမၠံက် နူပြင်သေတ် ကမ္မဏဳ ပြင်သေတ်-အိန္ဒိယဗမံက် (French East India Company) ကေုာံ ဒါတ် ကေုာံ ပဝ်တူဂြဳတုဲ သီဂွံအာ ဍုင်အင်ဝတုဲ အလုံမွဲ ဒေသဍုင်ဗၟာဂှ် ဒးဒုင်သစ္စာ ကုသၟိင်မန်ရ။ ဆဂး ညးလ္ၚဵု ဗီုကဵု အံင်ဇဲယျဂှ် ဟွံဒုင်သစ္စာ စၞးဂှ် တဝ်စၞေဟ် ကုမန်ရ။

အံင်ဇဲယျ ပ္ကောံဂွံ သီုဖအိုတ် ၄၅ ကွာန် ပ္ဍဲကဵု ဒေသမူ သွက်ဂွံတဝ်စၞေဟ်ကဵုမန်ရ။ ညးတအ် ပ္ကောံလဝ် မၞိဟ်ဂမၠိုင်တုဲ ပခိုင်လဝ် ဒပ်ပ္ဍဲကဵု မုသဝ်ဗဝ်ဂှ်ရ။ ပ္ဍဲ ၂၉ ဖေဖဝ်ဝါရဳ ၁၇၅၂ (ဂိတုပေင်ဖဝ်ရဂိုန် ၁၁၁၃) ဂှ် ကၟာင်ဍုင်အင်ဝ လပါ်မ္ၚး သရိုဟ်၊ ပ္ဍဲတ္ၚဲဂှ် အံင်ဇဲယျ ခပ္တိုန် ဇကုဇကု နဒဒှ် သၟိင်ဨကရာဇ်မွဲတုဲ ကဵုယၟုဇကု အလံင်ဖယျာ မဂွံအဓိပ္ပါယ် ဗောဓိသတ် အလံင်ကျာ်တုဲ ဒက်ပ္တန် တၞောဝ်သၟိင်ကုံဗံင်ရ။ မဟိမုသၟိင်တၠညး ပေင်ပေင်ဂှ် သဳရိပဝရ ဝိဇယနန္ဒဇာထ မဟာဓမ္မ ရာဇာဓိရာဇာ အလောင်းမင်းတရားကြီး။

ဇၟာပ်မၞိဟ်ဂှ် ဒုင်တဲ ညးသီုဖအိုတ် ဟွံသေင်ရ။ ကြဴနူ ပၞာန်မန် သီဂွံအာ ဍုင်အင်ဝ ပ္ဍဲ ၂၃ မာတ် ၁၇၅၂ ဂှ်တုဲ အလဵုဇကု အပါညး ညိုသာန် ဒုင်ကျကီုရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ပ္ဍဲညးတအ် လွဟ် ကေုာံ မကမ် နွံဆ ညိညဓဝ်တုဲ နကဵု နဲလဵုလေဝ် ဂွံတဝ်စၞေဟ် ကုပၞာန်ဟံသာဝတဳ ဟွံမာန်ရ။ နကဵု လညာတ်အံင်ဇဲယျမ္ဂး "မၞိဟ်ဂၠိုင်အောန် ဒြဟတ်ဂၠိုင်အောန်ဂှ် အဓိက ဟွံသေင်၊ ကောန်ပၞာန်ဇကု မနွံကဵု ဂြိုဟ်ဇေတ်ဇေတ် ကေုာံ စိုတ်ထတ်ဇေတ်ဇေတ်ဂှ်ဟေင် အဓိကရ။" တုဲ ညးပခိုင်ဗဗိုန်လဝ် ကၟာင်ကွာန်မုသဝ်ဗဝ်ဂှ်ရ။ ဂြိုပ်ဒဵု မနွံမ္ၚးကွာန်တအ်ဂှ် ညးကဵု သ္အးပသောင် ဖလာတ်လဝ်၊ တုဲပၠန် ကၟာဍာ်ဂမၠိုင်လေဝ် ညးကဵု ပလီုထောအ်ဖအိုတ်ရ။

ကလေင်ပ္ကောံ နိဂီုဗၟာ (၁၇၅၂ - ၁၇၅၉)

ဍုင်ဗၟာ လတူ (၁၇၅၂ - ၁၇၅၄)

ကုံဗံင်ဂှ် ဒှ်ဂကောံသပုန်ညိည မပြးဇးဒၟံင် အတေအ်မွဲဂကောံ အဏအ်မွဲဂကောံ ပ္ဍဲဒေသဍုင်ဗၟာလတူဂှ်ရ။ နကဵုမန်တအ်ဂှ် ဟိုတ်နူ တော်ဗၠေတ် ပတှ်ေကေတ် သၟိင်တၠဂမၠိုင် ပ္ဍဲဍုင်ဗၟာတအ်ဂှ် ဒုင်သစ္စာဇကုအိုတ်တုဲ ကောန်ပၞာန်ဇကု ပိစွံၜါစွံဂှ် ကဵုက္လေင်ဖျဴနင် ဍုင်ဗဂေါတုဲ ပ္ဍဲအင်ဝဂှ် ကောန်ပၞာန်သှ်ေဒၟံင် ဟွံပေင် မွဲလက်၊ သွက်ဂွံ ဗတိုက် ကုရဲသပုန်တအ်ဂှ်ရ။

ပၞာန်ဟံသာဝတဳ ဖျေဟ်လဝ်ဒပ် မ္ၚးဍုင် ဗွဲဒိုဟ်သၟဝ်ကျာ အခိင်လၟုဟ် နွံ သၠုင်ကျာသေတ်ကိုင်တုဲ ဒက်လဝ် မိတ် ကုသေံကွေဟ် ဍုင်မဒယ အခိင်လၟုဟ် မနွံပ္ဍဲရးမာန္တလေ လပါ်သၟဝ်ကျာ။

ပၞာန်ဟံသာဝတဳ မဗလးနင် ဒပ်ပၞာန်ဇကု သွက်အံင်ဇဲယျ ဂွံယဵုဒုင်သစ္စာ ဗွဲကိုပ်ကၠာ ၜါဒပ်ဂှ် နကဵု ဒပ်အံင်ဇဲယျ နကဵု နဲပြယာဲဂှ် လၞိန်ဗပိန်မာန်အာရ။ တုဲဂှ် ဒပ်ဟံသာဝတဳ နကဵုအလဵုဇကု သကိုပ်ပၞာန် တၠဗန် ကၠုင်ဗတိုက် နကဵု ဒြဟတ်ပၞာန်မဂၠိုင်ကဵုလ္ၚီကီုလေဝ် ကေတ်ဇၞးအံင်ဇဲယျ ဟွံမာန်၊ ဒးက္လေင်စဴကၠုင်ရ။ ပရိုင်ဂှ် ပြးဇးအာ အလုံဒေသမွဲတုဲ အံင်ဇဲယျ ပ္ကောံဂွံအာ မၞိဟ်အလုံမွဲဒေသမူဂှ်ကီု သီုကဵု ဒေသတၞဟ်တအ်ရ။ နကဵု မခပ္တိုန် ကလောကောဒေအ်ဇကု နဒဒှ် သကိုပ်ဒပ်တုဲ ဒက်ပ္တိုန် ဒပ်နာနာသာ်ရ။ တုဲဂှ် ဗၟာဒေသတၞဟ်တအ်လေဝ် ကၠုင်ကောံ ကုအံင်ဇဲယျ၊ တုဲပၠန် ပၞာန်ဗၟာ နူကဵု နန်အင်ဝတြေံဂှ်လေဝ် ကၠုင်ပံင် ကုအံင်ဇဲယျကီုရ။ ၜိုတ် အံက်တဝ်ဗါ ၁၇၅၂ ညးဗ္တိုက် ကုဒပ်မန်ဟံသာဝတဳ မနွံပ္ဍဲလပါ်သၟဝ်ကျာ ဍုင်အင်ဝတုဲ ဒပ်ပၞာန်မန် မနွံလတူဍုင်အင်ဝတအ်ဂှ်ကီု သီုကဵု ဒပ်သေံကွေဟ်တအ်ဂှ် ဒးဆုတ်စှ်ေကၠုင် ပဒတဴ ပ္ဍဲအင်ဝအိုတ်ရ။

ၜိုန်ရ ပၞာန်မန်တအ် ဒးကျဒၟံင် ဂၠိုင်ကဵုအလန်ကီုလေဝ် နကဵု ဗဂေါဂှ် ဟွံဗလးဏာ ဒပ်ပၞာန်နူကဵု ဟံသာဝတဳဏီဖိုဟ်ရ။ ပ္ဍဲ သၞာံ ၁၇၅၄ ဇာန္နဝါရဳ ၃ ဂှ် ဒပ်ပၞာန်က (ဝါ) ဒပ်အံင်ဇဲယျ သီဂွံအာ ဍုင်အင်ဝရ။ အံင်ဇဲယျ သီဂွံ ဍုင်အင်ဝတုဲ သၟိင်သေံဂမၠိုင် စဵုကဵု စိုပ်မဝ်မိတ်ဂှ် ကၠုင်ခစ အံင်ဇဲယျ ဖအိုတ်ရ။

ပ္ဍဲဂိတုမာတ် ၁၇၅၄ ဂှ် ဟံသာဝတဳ ဗလးဏာ ဒပ်ဇကု သွက်ဂွံအာ ဗ္တိုက်အင်ဝရ။ ဆဂး ပ္ဍဲၜိုတ် ဂိတုမေဂှ် ဒပ်ပၞာန်မန်တအ် ဒးဆုတ်စှ်ေကၠုင်တုဲ အံင်ဇဲယျ ဂွံပိုင်အာ အလုံမွဲ ဒေသလတူဂှ်ရ။

ဍုင်ဗၟာ သၟဝ် (၁၇၅၅–၁၇၅၇)

ပၞာန်ကုံဗံင်အံင်ဇဲယျ မလုပ်သီကေတ် ဍုင်မန်၊ ကြဴနူ သီဂွံ ဍုင်ဗဂေါတုဲ သီုအာဗတိုက်လဝ် ဇင်မာဲ၊ မုတ္တမ၊ ထဝါဲ။

နကဵု ပၞာန်အကြာ ဍုင်ဗဂေါ ကဵု ဍုင်အင်ဝဂှ် အံင်ဇဲယျ ကေုာံ က္ဍိုပ်သကိုပ်ဗၟာတအ် ဖန်ဗဒှ် အဓိကဵုဂကူ အကြာ ဂကူဗၟာ ကဵု ဂကူမန်ရ။ က္ဍိုပ်သကိုပ်မန် မနွံဒၟံင် ပ္ဍဲဒေသ ဒၞာဲဂကူဗၟာဂၠိုင်တအ်ဂှ် ပါဲဘဲလမျီုတုဲ ဒးဒြေပ်ဒဴစှ်ေကၠုင် လပါ်ဍုင်မန်အိုတ်ရ။ ဍုင်တံင်ငူဂှ်လေဝ် အံက်တဝ်ဗါ ၁၇၅၄ဂှ် ဂကူဗၟာတအ် သီကေတ်အဝဵု နူမန်တုဲ ပံင်ကဵု အံင်ဇဲယျကီုရ။ အရာဏအ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု သွက်ဒြဟတ်ပၞာန်ဗၟာအံင်ဇဲယျ ဂွံဇၞော်တိုန် ဗွဲမလောန်ကီုရ။

ပါဲနူ ဂကူဗၟာတုဲ ဂကူသေံ၊ ကချေင်၊ ကုကဳတအ်လေဝ် နဒဒှ် ဍိက်ဗၟာဂှ် ဒးလုပ် ပ္ဍဲဒပ်ပၞာန်အံင်ဇဲယျတုဲ ကၠုင်ဗတိုက် ဍုင်မန် ပ္ဍဲဇာန္နဝါရဳ ၁၇၅၅ ဂှ်ရ။ ၜိုတ် ဂိတုမေဂှ် ပၞာန်အံင်ဇဲယျ သီဂွံအာ ရးဖာသီ ကေုာံ ဍုင်လ္ဂုင်တုဲ ဍုင်လ္ဂုင် (ဒဂုင်) ဂှ် ရန်တၟအ်ကဵု ဂကူမန် မဒှ်သၞဗၟာအိုတ်တုဲ ညးသၠာဲထောအ် ယၟု နကဵုဘာသာဗၟာ ယာန်ကုန် (ရန်ကုန်) (ရန် = သၞ/မန်၊ ကုန် = အိုတ်) ရ။ ဆဂး ပ္ဍဲဍုင်သြေင်ဂှ် ဟိုတ်နူဒပ်ပၞာန်ပြင်သေတ်တအ်လေဝ် နွံဒၟံင်ကီုတုဲ နကဵု ဒပ်အံင်ဇဲယျ ဗတိုက်သီကေတ် ဟွံမာန်ရ။

အံင်ဇဲယျ ဒက်မိတ် ကုကုမ္မဏဳအိန္ဒိယဗမံက် (East India Company) မဒှ် ကုမ္မဏဳအင်္ဂလိက်တုဲ တုပ်လဝ်စိုတ် ဗတိုက်ကဵုမန်တုဲ နကဵုဗၟာ ကဵုတိဍာ် ကုအင်္ဂလိက်တုဲ အံင်ဇဲယျ က္လိဂွံ ဒြဟတ်လွဟ်၊ သေနာတ်၊ ကေုာံ ကောန်ပၞာန် အင်္ဂလိက် သွက်ဂွံဗတိုက်ကဵုမန်ရ။ ၜိုန်ဂှ်ရ ဒပ်ပၞာန်အံင်ဇဲယျ ဒးဗတိုက် ကဵုဒပ်မန် ပ္ဍဲသြေင် ပွိုင် ၁၄ ဂိတုတုဲ ပ္ဍဲဂိတုဂျူလာင် ၁၇၅၆ ဂှ် သီဂွံအာ ဍုင်သြေင်ရ။ ဍုင်သြေင် စိုပ်အာ သၟဝ်တဲ အံင်ဇဲယျတုဲ ဒပ်ပၞာန်အံင်ဇဲယျ နကဵု ဒြဟတ်ပၞာန်အင်္ဂလိက်၊ ကေုာံ ကောန်ဒဵုဂမၠိုင် အာဗတိုက်ဍုင်ဗဂေါတုဲ ဂိတုမေ ၁၇၅၇ ဂှ် အံင်ဇဲယျ သီဂွံအာ ဍုင်ဗဂေါတုဲ ဍုင်ဗၠးၜးမန်တၟိတၟိ မဒက်ပ္တန်ဂွံ ဆ ၁၇ သၞာံဓဝ်ဂှ်လေဝ် ဒးဒုင်စံင်၊ ဂကူမန်လေဝ် ဒးဒုင်စံင်ယဇ် လၟိဟ်ဂၠိုင်ကဵုကိုဋ်ရ။

နူဂှ် ပၞာန်အံင်ဇဲယျ ဆက်ဗ္တိုက်အာ ဍုင်ဇင်မာဲ ကေုာံ ဍုင်သေံတၞဟ်တုဲ ဇင်မာဲ ဒးဒုင်မံင်သၟဝ် ပလံင်အခေါင်ရ။ သၟိင်ဍုင်မတ္တမ ကဵု သၟိင်ထဝါဲလေဝ် ဒုင်ပလံင်အခေါင်ကီုရ။

ဍုင်သေံဇၞော် သၟေဟ်ဂမၠိုင် (၁၇၅၈ - ၁၇၅၉)

ပ္ဍဲ ၁၇၅၈ ဂှ် အံင်ဇဲယျ ဇက်ပၞာန် လပါ်သၟဝ်ကျာ မဒှ်သၟိင်ဍုင်သေံဇၞော် (အခိင်လၟုဟ် တွဵုရးကချေင် လပါ်သၟဝ်ကျာ ကဵု လပါ်ဗမံက်) မဒှ် ဒၞာဲကြုက်တအ် မသီကေတ်လဝ် နူ ၁၇၃၀တအ်ဂှ်ရ။ ၜိုတ် ၁၇၅၉ လပါ်စဂှ် ဒေသတအ်ဂှ် စိုပ်အာ သၟဝ်တဲဗၟာ သီုဖအိုတ်ပၠန်ရ။ ဗွဲကြဴ ဒေသတအ်ဂှ် ကြုက်ကလေင်သီကေတ်ပၠန်ရ။

Cape Negrais (1759)

Alaungpaya then turned his attention to the East India Company (EIC) outpost at Cape Negrais at the southwestern tip of the Irrawaddy Delta. The British, concerned with the success of French-backed Hanthawaddy, had landed the island back in 1753, constructing a fort there. During the war with Hanthawaddy, Alaungpaya offered to cede the island to the British in return for military help. However, the British turned down Alaungpaya's offer, as they claimed they could not spare any arms because they too were engaged in their own war against the French. In 1758, Alaungpaya got the news that the East India Company's agents had sold ammunition and arms (500 muskets) to Mon rebels. (Historian GE Harvey claims that the news was a fabrication of Alaungpaya's advisers and that the arms provided were five muskets, not 500.) On 6 October 1759, a 2000-strong Konbaung battalion overran the fort, demolishing it as they withdrew.

External wars

Manipur (1756, 1758)

A Manipuri Cassay horseman in the service of Konbaung army

Siam (1759–1760)

The main battle route in the Burmese-Siamese War

The Ayutthaya Kingdom was one of Southeast Asia's most wealthiest and most cosmopolitan polities in the 18th century. Prior to the Konbaung dynasty's rise, Ayutthaya Siam and Taungoo Burma had been relatively peaceful for over 150 years, with a brief period of hostilities when King Narai of Ayutthaya launched an ill-fated expedition to vassalize Burmese-aligned Lan Na in the mid 17th century. The Konbaung dynasty had harbored to seize Ayutthaya's wealth and resources for the benefit of its own rulers.

Siamese and Burmese interests in the Tenasserim have clashed on and off since the 16th century. Since the Burmese reconquest of Northern Tenasserim in the early 17th century, control of the economically lucreative Tenasserim coast was shared between Siam and Burma: Burma controlling the Northern Tenasserim ports of Mawlamyine and Tavoy while Siam controlled the Southern Tenasserim ports of Mergui and Tenasserim.

Ayutthaya's support of the Mon rebels against Upper Burma, particularly in the aftermath of the fall of Lower Burma encouraged Alaungpaya to attempt an all-out attack on Ayutthaya in order to end Ayutthaya as a formidable opponent against Alaungpaya's interests for internal security and in an attempt to recreate Bayinnaung's conquests.

Invasion of Ayutthaya

After the rainy season of 1759, Alaungpaya and his armies returned to the south to deal with the still-unstable Lower Burma. One year back, a major Mon rebellion broke out, temporarily driving out the Konbaung governor of Pegu (Bago). Although the rebellion was put down, Mon resistance was still operating in the upper Tenasserim coast (present-day Mon State), where Konbaung control was still largely nominal. Siam provided shelter to the rebel leaders and their resistance troops. Alaungpaya sought assurances from the Siamese king that they would not intervene in the Burmese affairs and to surrender rebel leadership. But the Siamese king refused Burmese demands and prepared for war.

In December 1759, Alaungpaya's 40,000-strong Burmese army left Martaban to invade Siam via Tenasserim. His second son, Hsinbyushin was his deputy. The Burmese occupied the town of Tenasserim, moved eastward over the Tenasserim Hills to the shore of the Gulf of Siam, turned north and captured the coastal towns, Kuwi, Pran Buri, and Phetchaburi. Siamese resistance stiffened as the Burmese approached the capital of Ayutthaya, but nonetheless, they were driven back with heavy losses in men, guns, and ammunition.

The Burmese armies reached Ayutthaya in April 1760. Only five days into the siege, however, Alaungpaya suddenly fell ill. Thai sources say he was wounded by a cannon shell explosion while he was inspecting the cannon corps at the front, but Burmese sources state clearly that he fell ill, and given the inglorious nature of death by illness it is unlikely they were trying to hide the truth. His ailment has been stated as "dysentery" or "scrofula"

The Burmese began their retreat on 17 April 1760 (3rd waxing of Kason 1122 ME). Only Minkhaung Nawrahta's 6000 men and 500 Cassay cavalrymen remained as the rearguard, successfully fending off Siamese attacks along the route of retreat.

Although the Burmese did not achieve the ultimate objective of toppling Ayutthaya, they formally annexed the upper Tenasserim coast and shifted the border down the coast at least to the Dawei-Myeik corridor.

Death

Alaungpaya's tomb in Shwebo.

Alaungpaya died on Sunday, 11 May 1760 (12th waning of Kason 1122 ME) at the dawn, at Kinywa, near Martaban, after being rushed back from the Siamese front by the advance guard. He had longed for the sights and sounds of home, Shwebo for one last time but it was not to be. His death was made public at Yangon, and his body was taken upstream on a state barge. At Kyaukmyaung landing stage near Shwebo, the whole court came out to meet it, and bore it solemnly through the Hlaingtha Gate of Shwebo. He was buried with the ritual of the kings in the palace city, which once had been his lowly village, amid the mourning of an entire people. He had reigned only eight years, and was not yet 46 when he died. Historian Harvey writes that "men are remembered by the years they use, not by the years they last".

Alaungpaya was succeeded by his eldest son, Naungdawgyi, despite his second son Hsinbyushin's attempt to take over the throne.

Administration

Government

Alaungpaya spent most of his reign in the military campaigns. For the administration of his newly acquired territories, he largely continued the policies of the Restored Taungoo kings—the most important aspect of which was to reduce the number of hereditary viceroyships. Aware that hereditary viceroyships were a constant cause of instability, the king appointed governors in most of his newly conquered territories throughout the Irrawaddy valley. By and large, he reappointed existing governors if they submitted to him without a fight. In fact, most ethnic Mon governors of the south retained their position. He appointed only three viceroys: one at the Seven Hill Districts (present-day Magway Region centered around Mindon), another at Taungoo and the other at Bago, and none of them was hereditary. He made the viceroyships only because of his special personal relationships with those men. (The viceroy of Taungoo was his younger brother, for example. After the death of the incumbents, the offices automatically became governorships.) In accordance with the Taungoo policy, he allowed hereditary viceroyships only in the peripheral regions like the Shan States and Lan Na. (Later Konbaung kings would gradually reduce the number of hereditary viceroyships even in the Shan States.)

One key policy change that Alaungpaya initiated, and followed by latter Konbaung kings, was the establishment of military colonies and civilian settlement in Lower Burma. This policy would prove instrumental in eclipsing the Mon civilization by the early 19th century.

Infrastructure

Shwebo Palace

Yangon today

Most of the non-military work he commissioned came during a few brief hiatuses between campaigns. In 1752, he designated Shwebo as the capital of his kingdom and enlarged what once was a mid-size village into a sizable city. He built a palace on the model of those erected by the ancient kings. In 1758, he built the Mahananda Lake to supply Shwebo with water. He also built canals by damming the Mu river for agriculture but the work decayed after his death.

His most significant and enduring work was the founding of Yangon. After he conquered the pagoda town of Dagon in 1755, he added settlements with people from his home region. (The Mu-valley place names like Ahlon and Kyaukmyaung still endure to this date in Yangon.) By the eve of the First Anglo-Burmese War, Yangon had replaced Syriam (Thanlyin) as the chief port city of the kingdom.

Judiciary

For the land of the law, in 1755 he commissioned the Manu Kye dhammathat (lit. Manu Kye Law Book), a compilation of existing laws and customs, and of the rulings preserved in previous law books. Although the law book was poorly arranged and offered little explanations on contradictory passages, it attained enormous popularity, owing to its encyclopedic nature and to its being written in simple Burmese with little Pali.

Leadership style

Alaungpaya was a charismatic military "leader of the first quality" who deeply inspired his people to do greater things. He was lavish in his praise and rewards but also merciless in failure. According to GE Harvey, "men felt that when he led them they could not fail", and "to be named at one of his investitures was the ambition of men's lives."

Legacy

Statue of Alaungpaya in front of the DSA

Rise of Konbaung Dynasty

The most important legacy of Alaungpaya was the restoration of central rule in Burma for the first time in four decades, and the rise of the Konbaung Dynasty. Alaungpaya, according to the Burmese historian Htin Aung, led a people "divided and broken, humiliated and ashamed" and "left to his successors a people united and confident, holding up their heads again in pride and in glory". But Htin Aung also cautions that Alaungpaya "had led his people in waging war but his leadership was still sorely needed to wage a peace. He had roused his people to the fever heat of nationalism but he was denied the time and the opportunity to calm them down to tolerance and restraint". Indeed, overconfident Konbaung kings that followed him would go to war with all the neighbors in the next seven decades on their way to founding the second-largest Burmese empire, until they were defeated by the British in present-day northeastern India.

Charges of Bamar nationalism

Alaungpaya has also been named as the first king of Burma to consciously manipulate ethnic identity as a means to military and political domination. To date, Mon nationalists hold him accountable for the utter destruction of the Mon country, and the end of centuries-long Mon dominance of Lower Burma. According to one Mon nationalist historian, "the racial oppression practiced by Alaungpaya was worse than that of previous kings. He ended the cultural autonomy adopted by the Burmese rulers of the Pagan era, and by kings Tabinshwehti and Bayinnaung, and colonized the Mon state".

The charges need to be balanced with the fact that Alaungpaya was merely reacting to what historian Victor Lieberman calls "dismally self-defeating" policy of ethnic polarization of the Restored Hanthawaddy. It was the self-professed Mon kingdom that first attacked his homeland in 1752 and had begun persecutions and pogroms against Bamars in the south since 1740. The upstart southern kingdom had portrayed itself "as a quintessentially Mon kingdom, ordained by prophecy, wherein Mon language and cultural symbols would enjoy pride of place, and the Burman north would become a tributary". About 8,000 Bamars were massacred in 1740 alone. After executing scores of Avan captives in 1754, the Hanthawaddy leadership obliged all Bamars to wear an earring with the stamp of the Bago heir-apparent and to cut their hair in Mon fashion as a sign of loyalty to the southern kingdom. Moreover, while Alaungpaya was merciless in his sacks of Thanlyin and Bago where the moats "ran red with gore", elsewhere he reappointed Mon governors who submitted.

In all, Alaungpaya's rule of Lower Burma lasted less than two years, most of which he spent elsewhere fighting. Indeed, it was the latter kings of Konbaung that increasingly suppressed Mon culture with each rebellion in 1762, 1774, 1783, 1792, and 1824–1826.

မရှ်ေသှ်ေ

Statue of Alaungpaya (far right) along with the statues of Anawrahta (far left) and Bayinnaung (middle) in front of the DSA.

Alaungpaya, as the founder of the Third Burmese Empire, is considered one of the three greatest Burmese kings, alongside Anawrahta and Bayinnaung, the founders of the First and Second Burmese Empires, respectively.

• Team Alaungpaya, one of the five student teams in Burmese schools
• Statue of Alaungpaya is one of three statues of kings that towers over the Naypyidaw square. The other two are the statues of Anawrahta and Bayinnaung.
• Statue of Alaungpaya is one of three statues of kings in front of the Defence Services Academy. The other two are the statues of Anawrahta and Bayinnaung.
• UMS Aung Zeya, Myanmar Navy Frigate
• Aung Zeya Bridge, a suspension bridge in Yangon
• Aung Zeya Road, a road in Yangon
• The Golden Letter of King Alaungpaya to King George ll of Great Britain of 7 May 1756 was inscribed into the UNESCO Memory of the World register. It contains a proposal for trade between the two countries, with text engraved on a pure gold leaf, decorated with 24 rubies, which is the sole surviving golden letter from Burma.

ဂကောံသ္ၚိကၟိန်

ဂၞကျာ်ဂမၠိုင်

1. Me Yun San, Chief Queen
2. Shin Pyei
3. Shin Min Du
4. Thida Mahay
5. Shin Kla
6. Shin Shwe Kho Gyi
7. Shin Shwe Kho Gale

ကောန်တြုဟ်ဂမၠိုင်

1. Naungdawgyi, 1734–1763
2. Hsinbyushin, 1736–1776
3. Amyint Mintha, 1743–1777
4. Bodawpaya, 1745–1819
5. Pakhan Mintha, 1749–1802
6. Sitha Mintha, 1753–1782
7. Pindale Mintha, 1754–1785
8. Myingun Mintha, d. 1804
9. Kodaw-gyi, died young
10. Myawaddy Mintha, d. 1792

ကောန်ဝုတ်ဂမၠိုင်

1. Khin Myat Hla, died young
2. Me Tha, Sri Maha Mangala Devi, Princess of Kanni, b. 1738
3. Me Myat Hla, 1745–1788
4. Me Sin, Princess of Bago, 1747–1767
5. Me Minkhaung, Princess of Pandaung
6. Min Shwe Hmya, Princess of Zindaw, b. 1754
7. Me Nyo Mya, Princess of Pin

ပြကိုဟ်

• Charney, Michael W. (2006). Powerful Learning: Buddhist Literati and the Throne in Burma's Last Dynasty, 1752–1885. Ann Arbor: University of Michigan။ 
• Hall, D.G.E. (1960). Burma. Hutchinson University Library။ 
• Harvey, G. E. (1925). History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. London: Frank Cass & Co. Ltd။ 
• Htin Aung, Maung (1967). A History of Burma. New York and London: Cambridge University Press။ 
• James, Helen (2004). Southeast Asia: a historical encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor, Volume 2. ABC-CLIO။ 
• Koenig, William J. (1990). "The Burmese Polity, 1752–1819: Politics, Administration, and Social Organization in the early Kon-baung Period", Michigan Papers on South and Southeast Asia, Number 34. Ann Arbor: University of Michigan။ 
• Kyaw Thet (1962). History of Union of Burma. Yangon: Yangon University Press။ 
• Letwe Nawrahta (1961). Alaungpaya Ayedawbon. Ministry of Culture, Union of Burma။ 
•  
• Lieberman, Victor B. (2003). Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context, c. 800–1830, volume 1, Integration on the Mainland. Cambridge University Press။ 
• Maung Maung Tin, U (1905). Konbaung Hset Maha Yazawin. Yangon: Department of Universities History Research, University of Yangon။ 
• Myint-U, Thant (2006). The River of Lost Footsteps—Histories of Burma. Farrar, Straus and Giroux။ 
• Phayre, Lt. Gen. Sir Arthur P. (1883). History of Burma. London: Susil Gupta။ 
• Royal Historical Commission of Burma (1832). Hmannan Yazawin. Yangon: Ministry of Information, Myanmar။ 
• South, Ashley (2003). Mon Nationalism and Civil War in Burma: the Golden Sheldrake. Psychology Press။ 

လေန် မ္ၚး

• Capt. George Baker, Observations at Persaim and in the Journey to Ava and Back in 1755 SOAS
• Treaty between Alaung-hpaya and the British East India Company in 1757 SOAS
• Robert Lester, Proceedings of an Embassy to the King of Ava, Pegu, &C. in 1757. SOAS
• Capt. Walter Alves, Diary of the Proceedings of an Embassy to Burma in 1760. Archived from the original on 2007-01-03။ Retrieved on 2023-02-28။ SOAS
• Michael Symes, An Account of an Embassy to the Kingdom of Ava, sent by the Governor-General of India, in the year 1795, detailed descriptions of Alaungpaya's military campaigns in the south during the 1750s.
• The Golden Letter of King Alaungphaya to King Georg II. Archived ၂၀၂၂-၀၃-၂၃ at the Wayback Machine, 7 May 1756, description by the Lower Saxony State Library, owner of the letter (German)