ခမဳ
ခမဳ (Monk, ascetic) ညးမအေင်သတှ်ေဝွံ ပ္ဍဲဘာသာဇၞော်ဇၞော် ဗွဲမဂၠိုင် နွံတဴအိုတ်ရ။
နိရုတ္တိ
ပလေဝ်ဒါန်ခမဳ ကၠုင် နူအရေဝ်မန်တြေံ ကြယာတမ် ဤ (အေင်) မပလဝ် မနာမ် ဂုံဤ မဂွံအဓိပ္ပါယ် ညးမအေင်၊ ညးမဝေင်ပါယ်။ [Old Mon v. root ဤရ် - ဂုံဤ - ဂမ္အီ - ဂမှီ၊ ဂမီ - ခမဳ]
ဗီုမဂွံဆဵု ပ္ဍဲလိက်မန်တြေံဂမၠိုင်
ယင်ဂုံဤဂုံလောင် မလၞောမ်သီလ် ဍေယ်ကာလ သတြုဗုံရူက်ဂေါး ပ္လိည်မသက်(ကု)တာဝ် ဟန်ဗိဟာရ်ကုံကုံ၊ နဝိရ် ဂၞသၟိင်ၐြီတြိဘုဝနာဒိတျဓမၟရာဇ ဂေါး၊ ဍေးသ္စောဝ်တူန် ဍေယ်ဗိဟာရ်ကုံကုံ (12th AD. လိက်တၟအ်ပရူသၟိင်/ယှိုယ်သဳခုံ၊ ဂ ၅၄ - ဃ ၂)
ဘလ္လိကဂဟ် ပဂမ္အီတုယ် ပမရ်ဝိပဿနာတုယ်။ (15th AD. လိက်တၟအ်ကျာ်လ္ဂုင် ခ၊ ၁၂)
အပေါတ်ခရိခရာ မသာဓါ ကဵုဂမှီ မပ္တံ သပိုင် သ္ၚာ သကိုပ် ခါယဗန် ဗဗေင် နိင်တနိင် ထဍိုဟ်ဍာ်။ (18th AD. လိက်ခၞိင်သၟိင်သေနာပတိရာဇ် ကျာ်မုဋ္ဌောဍုင်ဗဂေါ ၉။)
ဂကူ ကိကႝူလ် အုတ်ကိကႝူလ်ပန် မတာဝ် ဍေယ်ဍူင်အရိမဒ္ဒနပူရ်ဂေါး သ္တ္ဂေတ် ထေစ် သ္ဒသ် ဥပါသ် ကျာက်ဗုဒ္ဓတလေႝယ် ကုဓမၟႝ သင်္ဃ။ (လိက်တၟအ်ပရူသၟိင်/ယှိုဲသဳခုင် ဃ ၃၁)
ခရေတ်ယာန် အံက်သောဒံက် (Orthodox Christianity)
ပလေဝ်ဒါန်
ခရေတ်ယာန် အံက်သောဒံက် (ဝါ) ခရေတ်ယာန်အတိုင်နဲတြေံဂှ် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဍုင်ယူရောပ်လပါ်ဗၟံက် ကေုာံ ဍုင်အဖရိကလ္ၚဵုတအ်ဂၠိုင်ရ။ နကဵုလညာတ်ညးတအ်မ္ဂး ＂ဒေဝတဴတအ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် ညးမထ္ၜးဂၠံင် ကုခမဳတုဲ ခမဳဂှ် ဒှ်မၞိဟ် ညးမထ္ၜးဂၠံင် ကုဒါယကာတအ်＂ရ။ ခမဳ ပ္ဍဲဘာကျာ်ခရေတ်ယာန် အံက်သောဒံက်ဂှ် ညးတအ် မံင်တၞဟ်ခြာ ကုဂကောံမၞိဟ်လိုက်တုဲ ပသကအ် စ္ၜောဲစ္ၜော် ကုကျာ်ဂမျိုင် ကျာ်ထာဝရ ရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် ပ္ဍဲကမၠောန်မရီု ညးဒိုက်ဂတ် ညးဒဒိုက်တအ်ဂှ် ညးတအ် ပါလုပ်ကၠောန်စဒှ်ရ။
ပ္ဍဲဂကောံသင်ခရေတ်ယာန်အံက်သောဒံက် လပါ်ဗၟံက်ဂှ် ဟွံတုပ် ကုသင်ခရေတ်ယာန်လပါ်ရးပလိုတ်တအ်ဂှ် ပ္ဍဲညးတအ် ဖျေဟ်လဝ် ဝိနဲသိက္ခာပိုဒ် ချိုတ်တ်ပၠိုတ်တ် ဟွံမွဲရ။ လၟေတ်ဂၠံင်တရဴညးတအ်ဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် ဒှ်ဂၠံင်လၟေတ် သင်မဟာထေရ် ဗသိလ် St. Basil the Great မချူလဝ် the Greater Asketikon and Lesser Asketikon ကဵု လိက်လၟေတ် Philokalia မဒှ်လိက် သင်မဟာထေရ် နိကဝ်ဒေမောသ် ကျာ်ဇၞော်ဘာဒဵုကျာ် St. Nikodemos of the Holy Mountain ကဵု သင်မဟာထေရ် မကရိယျေတ် St. Makarios of Corinth.
ဂကောံခမဳသင်အံက်သောဒံက် ကြပ်သီုဖအိုတ်ဂှ် ညးတန်တဴ နကဵုအရီုအဗင် (ဝါ) မဒါန် နူညးတၞဟ်တအ် ဟွံသေင်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဘဝမမံင် ပ္ဍဲဘာလကျာ် ညးတအ်ဂှ် ပါ်လဝ် ပိကရေက်ရ။
(က) တိုန်ပဝတ် (လ္ၚောဝ်ကျာ်) ပ္ဍဲကတောလဳကောန် (cathoicon) မဒှ်ဒၞာဲ ကိစ္စဇၞော်အိုတ် ပ္ဍဲအရှာံဘာညးတအ်။ မတုပ်ညံင်သိမ်။
(ခ) ကၠောန်ကမၠောန် နကဵုဇိုင်တဲ ဗီုကဵုတဵုသြောအ် ဇိက်ပတမ်။
(ဂ) လ္ၚောဝ်ကျာ် နကဵုပူဂဵုညးမွဲဓဝ် ကေုာံ လ္ၚတ်ဗှ်လိက်ကျာ် ကေုာံ ဇူ။
ခမဳတြုဟ်တအ်ဂှ် မလေပ်ကဵုပိုန် ပ္ဍဲရုင်ဘောဇန ခုင်ဇမၠိင်တုဲ အခိင်မကဵုဒၟံင်ပိုန်မ္ဂး ဒးမံင်သ္ၚိတ်တ်ရ။ ဘဝညးတအ်ဂှ် ဒးမံင်အတိုင်အခိုက်တြေံတုဲ ပွမသုင်စောဲ ကပေါတ်စက် ဂတာပ်ခေတ်တအ်ဂှ် စဵုဒၞာလဝ်ရ။ ကျာ်ဇၞော်ဘာဂှ် ရုဲစှ်ခပတိုန် နကဵုအတိုင်လၟေင်ဝှ်ရ။
လကျာ်အံက်သောဒံက် လပါ်ဗၟံက်ဂှ် နွံပိသာ်ရ။ ခမဳအာန်ခေါရိတေတ် (anchoritic)တအ်ဂှ် ပဒတဴ မ္ၚးဍုင်ကွာန် နကဵုညးမွဲဓဝ်။ ခမဳသေနောဗိတေတ် (cenobitic)တအ်ဂှ် ပဒတဴ နကဵုဂကောံသင် ခမဳဂမၠိုင်တုဲ တိုန်ဝတ်တုပ်ပ် မၞုံကဵု ကျာ်ဇၞော် အစာ။ ခမဳသကေတေ (skete) ဂှ် မဒှ်ဂၠံင်တရဴလဒေါဝ် အကြာ ဗီုပြင်ၜါဂှ် မံင်ညးမွဲဓဝ်လေဝ်နွံ မံင်နကဵုဂကောံလေဝ်နွံ၊ ဒးအခိင်ကာလမ္ဂး ကောံရေင်သကအ်။ ဥပမာ ဇၟာပ်တ္ၚဲသဳ (တ္ၚဲအဒိုက်) သာ်ဂှ်ဟွံသေင် ပ္ဍဲတ္ၚဲပရဲတအ်မ္ဂး တိုန်ဝတ် မွဲစွံ၊ ၜိုန်ရ မံင်ပြးဇးဒၟံင်ကီုလေဝ် သီုမွဲဂကောံဖအိုတ်ဂှ် နွံကဵု ကျာ်ဇၞော်အစာမွဲဇကုရ။
ခမဳသင်အံက်သောဒံက်တအ်ဂှ် ညးတအ် စုက်လုက် ကုမၞိဟ်မ္ၚး အောန်ကွေဟ်ဟ်ရ။ သီုကဵု ဂကောံသ္ၚိကၟိန်ညး ဗီုကဵုမိမညးတအ်လေဝ် စုက်လုက်စ အောန်ကီုရ။ ခမဳအံက်သောဒံက် ကဵု သဳလအံက်သောဒံက်တအ်ဂှ် အခိင်လဵုလေဝ် အခေါင်ခေပ်သော်ညးတအ် ဟွံမွဲရ။ သော်ပ္ဍဲကၞိပ်ကီု သော်ပ္ဍဲသြိုဟ်တအ်ဂှ် အခိင်လဵုလေဝ် ညးတအ် ဟွံခေပ်ဂှ် နဒဒှ်အဓိဌာန်မွဲဂှ် ညးတအ်စွံလဝ်ရ။
ဗီုမဂွံဒှ်ခမဳ
ပလေဝ်ဒါန်ခမဳ ပ္ဍဲသင်ခရေတ်အံက်သောဒံက်ဂှ် ပတိုန်ကေတ် မွဲတဲဓဝ် ဟွံသေင်။ တိုန်အာသိုက်က် မွဲကဆံင်တုဲ မွဲကဆံင်။ မၞိဟ်မွဲ မိက်ဂွံပါလုပ် ပ္ဍဲဂကောံသင်မ္ဂး ဗွဲကိုပ်ကၠာ လုပ်ပထပိုယ် နဒဒှ်မစမ်ရံင်ကၠာရ။ ထပိုယ်တအ်ဂှ် ကယျိုင်မပိုင်ခြာလဝ် ဟွံမွဲ၊ ဗီုဒးစိုတ် ကြိုင်ဂွံရ။ ဆဂး ထပိုယ်တအ်ဂှ် အခေါင်လတက် အသာ်လမ္စံက် ဟွံမွဲ။ ယဝ်ရထပိုယ်မွဲ မိက်ဂွံတိတ်မ္ဂး အခေါင်တိတ်လဝါယ်ဂှ် ဂွံလောဲလောဲရ။ ပ္ဍဲအခိင်ထပိုယ်ဂှ် ယဝ်ရမံင်စံင် ဒ္ဂေတ်ပြဝ ဟွံကိတ်သၟဟ် ကုဘာလကျာ်မ္ဂး ဒးဒုင်ပတိတ်ထောအ် နူဒဒှ်ထပိုယ်မာန်ကီုရ။ အခိင်ကာလ ကျာ်ဇၞော်စှ်ေစိုတ် ဒဒှ်ရ မၞိဟ်ဂှ် ပခမဳဂွံရမ္ဂး မၞိဟ်ဂှ် ဂွံအခေါင်ပခမဳ (ဝါ) ပလကျာ်ရ။ လ္ၚဵု ရုဲစှ် ပဒတဴ နဒဒှ်ဘဝထပိုယ် မွဲအယုက်လေဝ် နွံကီုရ။ ဂွံစၟတ်သမ္တီ ဂွံအခေါင် ပခမဳရမ္ဂး စၞးပလောအ်ဓမ္မတာဂှ် စလတက်သ္ၚာရ။ ပခမဳတုဲ ဂွံပိပန်သၞာံ ယဝ်ရ ကျာ်ဇၞော်စှ်ေစိုတ် ဒုင်တဲမ္ဂး တိုန်ကဆံင်လတူဂှ် ညးကော်စကဆံင် Stavrophore (ရှေမာဍောတ် Little Schema) နူဂှ်မွဲကဆံင် ဂွံတိုန်ဒှ် ရှေမာဇၞော် (Great Schema)။
ပ္ဍဲခရေတ်ယာန် ရောမာန် ကာတ္တလေတ်မ္ဂး ခမဳဂှ် ဒှ်မၞိဟ် ပ္ဍဲအဝေါင်သာသနာ မမံင် ပ္ဍဲဘာလကျာ်၊ ပ္ဍဲဇြပ် အတိုင်ဒ္ဂေတ်သၞောဝ်ဝိနဲ သင်မဟာထေရ် ဗေနေဒိစ်တ် (St. Benedict) မဖျေဟ်လဝ်ဂှ်ရ။ သင်မဟာထေရ် ဗေနေဒိစ်တ် (အေဒဳ ၄၈၀ - ၅၄၃ ဟွံ ၅၄၇) နူ Nursia ဂှ် ဒှ်ညးမခၞံလဝ် သၞောတ်ဝ်ဝိနဲ သွက်ခမဳတအ် မဒးဒ္ဂေတ်ဗက်တုဲ ဒှ်မၞိဟ် မခၞံဗဒှ်ပတိုန် သၞောတ်လကျာ်ကာတ္တလေတ်ရ။ ညးဒက်ပတန် ဘာဇၞော်ဗေနေဒိစ် ပ္ဍဲ ဒဵုမန်တကေတ်သဳနဝ် ပ္ဍဲရောမ ပ္ဍဲသၞာံ ၅၂၉။
အရာမဒုင်ကအ် ပသစ္စ မဆေင်ကဵုသာသနာခရေတ် ကာတ္တလေတ်ဂှ်လေဝ် သင်မဟာထေရ် ဗေနေဒိစ်တ်ဂှ်ရ မၞိဟ်မခၞံဗဒှ်လဝ်။ ပရေင်ဒုင်ကအ်သစ္စဂှ် နွံပိသာ်၊ ကွေတ်လျုင်ပတှ်ေ (obedience)၊ မပြောံလှာဲဘဝ (conversion of life) ကေုာံ မတန်ကြန် (stability)။ ကွေတ်လျုင်ပတှ်ေဂှ် ဒဒှ်ရ မဒုင်ကေတ် တင်လျုင်ပတှ်ေ ကုကျာ်ခရေတ် ကျာ်ဇၞော်ဘာဂှ် ဒှ်မၞိဟ်စၞးကျာ်ခရေတ်။ မပြောံလှာဲဘဝ ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒဒှ်ရ သၠးကၠေအ် ဘဝခရှ်တုဲ ပြောံလုပ်ဘဝခမဳမပြဲပြဲ၊ သွက်ဂွံချိုတ် သွက်ဘဝဇကုကီု သီုကဵု သွက်ကောန်ညးဂၠးတိဂမၠိုင်တုဲ ဂျိုင်သွက်ကျာ်ထာဝရ ကေုာံ ဂျိုင် သွက်ဂွံကၠောန် ကမၠောန်ကျာ်ထာဝရ။ ခမဳခရေတ်ယာန်ဂှ် ဒှ်သၟာကမၠောန်ကျာ်ထာဝရ။ မတန်ကြန် ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒဒှ်ရ ခမဳတအ်ဂှ် ဘဝဇကုဆက်တန်တဴ ဗွဲမတန်ကြန် ပ္ဍဲဘာလကျာ် စဵုကဵုလအိတ် အယုက်တုဲ တိုပ်ဇွ ပ္ဍဲအဝေါင်သာသနာကျာ်ရ။
သၟိင်သင်ပုပ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ်မဇၞော်အိုတ်တုဲ ညးတအ် ပတှ်ေကေတ် ဒှ်မၞိဟ် မကြပ်ကဵု ကျာ်ဂၠိုင်အိုတ်ရ။
ပရောတေတ်သတာန် ရေဝှာမေရှေန် (Protestant Reformation)
ပလေဝ်ဒါန်ပ္ဍဲအခိင် ၁၆ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဒစဵုဒစး ကတ္တလေတ်တုဲ ကလေင်ပလေဝ်လဝ် ဗီုဒက်ပ္တန်သာသနာရ။ ပ္ဍဲကဵုဂိုဏ်သင်ခရေတ်ပရောတေတ်သတာန်တအ်ဂှ် လကျာ် သဳလ ဟွံမွဲ၊ အစာဓဝ် ရနွံ။ ဂကောံသင်ပလိုတ်ခရေတ်ယာန်မန်ဂှ်လေဝ် ပါလုပ် ပ္ဍဲဂကောံဏအ်ကီုတုဲ ပ္ဍဲညးတအ် လကျာ် (ဝါ) ခမဳဟွံမွဲ ဆအစာဓရ်ရနွံ။ နကဵုလညာတ်ညးတအ်မ္ဂး မၞိဟ်ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် သီုဖအိုတ်ဂှ် ဒှ်ကောန်ကျာ် ကဆံင်တုပ်ဖအိုတ်ရ။ ဇၟာပ်မၞိဟ်ဂှ် အခေါင်မကြပ်ညန် ကုကျာ်တုပ်ဖအိုတ်ရ။ အခေါင်မစုက်လုက် ကုကျာ်ဂှ် ဟွံဒးကေတ် မွဲကဆံင် ကုလကျာ်ရ။
ပ္ဍဲထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် ဘိက္ခုဂှ် ဒှ်ခမဳရ။ ပါတိမောက်ဂှ် ဒှ်ဝိနဲသၞောဝ်ဒ္ဂေတ်လၟေတ် ခမဳတအ်ရ။ ညးတအ် တန်တဴနကဵုပစ္စယ် နူဒါယကာတအ်တုဲ ဇၟာပ်နူဂယး မလေပ်ဂ္ၚေင်ပိဏ္ဍပါတ်တုဲ ဒါယကာတအ် လံင်ပိဏ္ဍပါတ် ကုညးတအ်ရ။ ခမဳတအ် မံင် ပ္ဍဲဘာတုဲ ပ္ဍဲဍုင်ဗုဒ္ဓဘာသာအာရှတအ်ဂှ် နဒဒှ် မၞိဟ်မဒုင်ရှ်ေသှ်ေမွဲ ပါလုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲသရဏဂုဏ်ပိ ကျာ်၊ ဓဝ်၊ သင် ရ။ သၟတ်သၟဝ်အယုက် ၂၀ ဂှ် ဂွံပ ထပိုယ်သာမဏဳ။ ခမဳ ကီု သီုကဵုထပိုယ်ဂှ် ၁၂ နာဍဳလဒေါဝ်တ္ၚဲတုဲမ္ဂး အခေါင်စစၞ (ပပြဘိုက်) ဟွံမွဲရ။
ပ္ဍဲမဟာယာနဗုဒ္ဓဘာသာမ္ဂး သံဃဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မစိုပ် မတီကၠိုဟ်ဓရ် ၜိုတ်ဒးရးဟေင် မဂွံဒုင်ယၟု သံဃ (သင်)ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဂကောံခမဳသင်ဖအိုတ်ဂှ် ညးတအ် ကော်စ ဂကောံမၞိဟ်ပရဲဂမၠိုင် ရ။ ပ္ဍဲမဟာယာနဗုဒ္ဓဘာသာ ဗွဲမဂၠိုင် စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ် သာသနာခမဳဗြဴ နွံဒၟံင်ဏီဖိုဟ်ရ။ ခမဳဗြဴဂှ် ညံင်ရဴသဳလ ဟွံသေင် ညးတအ် ကလိဂွံ ဒုင်အဲပရဲရှ်ေသှ်ေရဴဂဴ ကဆံင်တုပ် ကုခမဳတြုဟ်ရ။
ဘိက္ခုတအ်ဂှ် အခေါင်ပိုင်ပြဳ နွံပန်ဂကူဓဝ်ရ။ ညးကော်စ ပရိက္ခရာပန်သာ် (သ္ၚာ၊ သပိုင်၊ ဗဗေင်၊ ခဍိုဟ်ဍာ်။
ဂျိန်
ပလေဝ်ဒါန်
ခမဳဂျိန်တအ်ဂှ် ဒှ်အရာစိုတ်လုပ်စခိုဟ်ကွေဟ်ရ။ ဘာသာဂျိန်ဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် မဒှ်ဘာသာတြေံအိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်ရ။ တင်ရန်တၟအ် ညးလျိုင်ပတှ်ေ ဘာသာဂျိန်တအ်ဂှ် သွက်ဂွံတိတ်ဗၠး နူဘဝသံသာ ဒဒှ် မဒးကလေင်ကတဵုဒှ်မၞိဟ်တုဲ စိုပ်နိဗ္ဗာန် (ဝါ) မောက္ၐ။ ပ္ဍဲနိဗ္ဗာန် (ဝါ) မောက္ၐဂှ် ဝိညာဏ်ပိုဲတအ် ဟွံခက်ဗာန် ကုရုပ်ခန္ဒမွဲမွဲရ။ နိဗ္ဗာန်ဂှ် ခမဳ ဟွံသေင်မ္ဂး သဳလ ညးဒဂိုန်ဂိုင်ကေတ် ဒ္ဂေတ်မသုန်၊ (၁) ကြီုကြဟွံဂွံ၊ (၂) လီုလာ်ဟွံဂွံ၊ (၃) ကၠတ်ဂၠံက်ဟွံဂွံ၊ (၄) ပိုင်ပြဳဒြပ်ရတ်ဟွံဂွံ၊ (၅) ဒးဒ္ဂေတ်ဗက်ဓရ်ဗြဟ္မဇိုရ်။ အတိုင်သဳလ် မရနုက်ကဵုပန်ဂှ် ပိုင်ပြဳဒြပ်ရတ်ဟွံဂွံတုဲ ဗွိုက်လတက်လေဝ် ညးတအ် ဟွံဗိုက်လတက်ရ။
ကမၠောန်ညးတအ်ဂှ် လ္ၚတ်လိက်ဓရ် တိရ်တင်္ကာရ၊ အစရင်္ဂ သုတ္တတအ် ကေုာံ ဂဇအ်ဓရ်ရ။ ခမဳဂျိန် နွံၜါဂိုဏ် ဂိုဏ်သွေတမ္ဗရ ကဵု ဒိဂမ္ဗရ။ ပ္ဍဲခမဳဂျိန်တအ်ဂှ် အစာရ်ယျ ဒှ်အစာကျာ်ဇၞော်၊ ဥပဓါယျ အစာလိက် သီုကဵုမကတ်လ္ၚတ်၊ မုနိ ဂှ် ခမဳဓမ္မတာမွဲဇကုရ။
ဂိုဏ်ဒိဂမ္ဗရဂှ် ခမဳလ္ၚဵုဂှ် ဗိုက်လတက် ယာတ်မွဲဂတှ်ေ၊ ခမဳလ္ၚဵုဂှ် ဗိုက်လတက် ၜါဂတှ်ေ။ ခမဳဂျိန်တအ်ဂှ် ဟွံစဖျုန်။ စသၞေဝ်ဟေင်။ ဂိုဏ်သွေတမ္ဗရ ဂှ် ဟွံဍုန်တိုပ် ဒုင်ကေတ် ပိဏ္ဍပါတ်နူဒါယကာ။ ဂိုဏ်ဒိဂမ္ဗရ ဂှ် မွဲတ္ၚဲ စစၞမွဲအလန်ဓဝ်။