သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်
သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် (အၚ်္ဂလိက်: Wareru)(၂၀ မာတ် ၁၂၅၃ – ၁၄ ဇာန်နဝါရဳ ၁၃၀၇) ဝွံ ဒှ်သၟိင်မန် ညးမပ္တန် ဍုင်မတ္တမ နဒဒှ် ဍုင်ဨကရာဇ်တုဲ သီုဒှ် မကလေင်ဒက်ပ္တန် ဍုင်ဗၠးၜးဂကူမန် ကြဴနူ ဍုင်သဓီု မဒးဒုင်လီုအာတုဲရ။ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်ဝွံ ဒှ်မၞိဟ် မစိစောန် ပ္ဍဲအရာ ကွတ်ဆက်ဆောံ ကလုတ် ကုဍုင်သအာင်ကီု သီုကဵု လပါ်ပၞာန်မွဲတုဲ ညးဟံင်ပြာ်ဗလးပတိတ် ဂကူမန် နူကဵုအဝဵုသမၠဲတိ ဂကူဗၟာတုဲ ဗွဲကြဴ ကလေင်ဒက်ပ္တန် ဍုင်ဗၠးၜးဂကူမန် အလုံမွဲဒေသ သကုတ်သၟဝ် ပ္ဍဲအခိင် ကၟိန်ဍုင်ဇၞော် မကော်ဂး အေန်ပါယာဗုကာံ မလီုသရိုဟ် ပ္ဍဲအကြာသၞာံ ၁၂၈၀တအ်ရ။ ကြဴနူ မပိုင်ပြဳနန် လုကဴပွိုင် ၁၉ သၞာံတုဲ ဒးဒုင်ဂစိုတ် နကဵုကောန်စဴဇကုၜါတၠ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၃၀၇ ကီုလေဝ် ဍုင်မန်ဟံသာဝတဳဂှ် ဆက်ပကင်ရင်အာ နကဵုတၞောဝ်ညး စဵုကဵုစိုပ် လဒေါဝ် ၁၆ ဗွဝ်ကၠံရ။
| သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်(မဂဒူ) Wareru | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 ရုပ်မဂဒူ (ပဝ်သတာ နူဍုင်သေံ) | |||||
| တၞောဝ်အဆက် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် | |||||
| တိုန်နန် | ၃၀ ဇာန်နဝါရဳ ၁၂၈၇ – ၁၄ ဇာန်နဝါရဳ ၁၃၀၇ | ||||
| အဘိသိက် | ၅ ဨပြဳ ၁၂၈၇ | ||||
| မဒုင်ကေတ်အာဲနူ | ကလေင်ပ္တန်ဗၠးၜးမန်တၟိ | ||||
| ယၟု | ဝါရေဝ်ရောဝ် | ||||
| ဂကူ | မန် | ||||
| ဨကရာဇ်ဍုင်မတ္တမ | |||||
| တိုန်နန် | ၃၀ ဇာန်နဝါရဳ ၁၂၈၇ – ၁၄ ဇာန်နဝါရဳ ၁၃၀၇ | ||||
| မဒုင်ကေတ်အာဲနူ | သၟိင်ဗၟာ အလိမ်မာမင် (သၟိင်စဍုင်) | ||||
| ညးမဆက်ဒုင်အာဲ | သၟိင်မဂဒါ | ||||
| သၠးဂၠံဂဝ် |
၂၀ မာတ် ၁၂၅၃ တ္ၚဲဗြဴဗတိ ဂိတုစဲ ၄ မံက် သက္ကရာဇ် ၆၁၄ ဍုင်ဝါန်၊ အေန်ပါယာဗုကာံ | ||||
| စုတိ |
၁၄ ဇာန်နဝါရဳ ၁၃၀၇ (ကလိဂွံအာယုက် ၅၃) တ္ၚဲသ္ၚိသဝ်၊ ဖဝ်ရဂိုန် ၁၁ စွေက် သက္ကရာဇ် ၆၆၈ မတ္တမ | ||||
| တၠသ္ၚိ |
မေဏင်သောဲဍာ Shin Saw Hla | ||||
| |||||
| နန် | ဍုင်မတ္တမ | ||||
| ဘာသာ | ဗုဒ္ဓဘာသာ | ||||
သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ကြဴနူ မကလေင်စဴကၠုင် နူဍုင်သေံသုခေါဒယ (Sukhothai)တုဲ ဗတိုက်သီကေတ် အဝဵုသၟိင်ဍုင်မတ္တမ နူသၟိင်စဍုင်ဗၟာ အလိမာမင် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၂၈၅တုဲ ညးလလောင်တြး ဍုင်ဗၠးၜး နူကဵုဍုင်ဗုကာံ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၂၈၇။ ညံင်ရဴ ညးကီု သၟိင်စဍုင်ဗဂေါ တရာဗညာလေဝ် လလောင်တြး ဒဒှ်ရ ဍုင်ဗဂေါ မဒှ်ဍုင်ဗၠးၜး နူဗုကာံတုဲ ညးတိုန်ပ ဨကရာဇ် ဍုင်ဗဂေါရ။ ကြဴနူ ဍုင်ဗဂေါ ကဵု ဍုင်မတ္တမ လလောင်တြးဗၠးၜးတုဲ သၟိင်ဗၟာဗုကာံ ဗလးနင်ပၞာန် ကၠုင်ဗတိုက်ဒၟံင် မဂၠိုင်ကဵုအလန် ပ္ဍဲအကြာသၞာံ ၁၂၉၅-၁၂၉၆ ဂှ် မန်ဍုင်ဗဂေါ ကဵု မန်ဍုင်မတ္တမ (ဝါ) သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ကဵု သၟိင်တရာဗညာ ညးၜါပံင်ကောံ ဒက်မဟာမိတ်တုဲ ဒုင်ဗတိုက်ကဵု ပၞာန်ဗၟာရ။ အတိုင်ဝင်မ္ဂး ဗွဲကြဴ တရာဗညာ ချပ်စၞာဲလတူညးတုဲ ညးရပ်ကြိုင်ထောအ် သၟိင်တရာဗညာတုဲ ညးဂွံဒှ် သၟိင်မန် အလုံမွဲရးမန်ပိ - ရးမတ္တမ၊ ရးဖာသီ၊ ရးဗဂေါ။
အရာမဒယှ်ပြာကတ် ပ္ဍဲသၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်မွဲပၠန်ဂှ် ဒှ်အရာညး မခၞံဗဒှ်လဝ် လိက်ဓမ္မသာတ်မွဲရ။ ဓမ္မသာတ်ဂှ် ယၟုပြာကတ်ဒၟံင် နဒဒှ် ဓမ္မသာတ်ဝါရေဝ်ရောဝ် စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ်ရ။ ဓမ္မသာတ်ဂှ် ဒှ်ဓမ္မသာတ်ကၠာအိုတ် တြေံအိုတ် မခၞံဗဒှ်လဝ် ပ္ဍဲကဵုဍုင်မန်ကီု သီုကဵုဍုင်ဗၟာတုဲ ပ္ဍဲခေတ်သၟိင်ဨကရာဇ်တေအ် ဓမ္မသာတ်ညးဂှ် ဍုင်မန်၊ ဍုင်ဗၟာ သီုကဵု ဍုင်သေံ စကာကၠုင်လဝ် စဵုကဵုစိုပ် ၁၉ ဗွဝ်ကၠံ (စဵုကဵု အခိင် ဍုင်ဗၟာ မစိုပ်အာ သၟဝ်တဲအင်္ဂလိက်)ရ။
ပထမ အဝဲ
ပလေဝ်ဒါန်အလံင်ဨကရာဇ်ဝွံ ကတဵုဒှ်မၞိဟ် ပ္ဍဲသၟာဗၞိက်တိုက် ပ္ဍဲဂိတုမာတ် ၂၀၊ ၁၂၅၃ ပ္ဍဲဍုင်ဝါန်တုဲ ညးကဵုလဝ်ယၟု မဂဒူ။[note ၁][note ၂] ဒေအ်ညး မၞိဟ်တြုဟ်ဂှ် မၞုံယၟု မဂဒါ၊ မၞိဟ်ဗြဴဂှ် ဏင်ဥရိုန်။ သၟာဗၞိက်တိုက်ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်ညးမသွံရာန်စ ဗၞိက် နကဵုတရဴတိုက်ရ။ ညးဂှ် ဇၞော်ဂေါဝ်လဝ် ပ္ဍဲဍုင်ဝါန် မၞုံဗဒါဲ ဍုင်မတ္တမ မဒှ်သၟဝ်အုပ်ဓုပ် ဍုင်ဇၞော်ဗုကာံရ။[၁]m
အခိင် မၞုံ ပ္ဍဲသုခေါဒယ
ပလေဝ်ဒါန်အခိင်ညး မကလိဂွံ အာယုက် ၁၉ သၞာံ[note ၃] ၜိုတ် ၁၂၇၂ ဂှ် ညးဆက်ကေတ် တာလျိုင်ကမၠောန်ဗၞိက် စၞးဒၞာဲမအံက်ညး နဒဒှ်နာဲရဲ မယိုက်ဏာ ဗၞိက် နူဍုင်မန်တုဲ အာသွံ ပ္ဍဲဍုင်သေံ၊ ဗၞိက်နူသေံဂှ် ကေတ်နင်တုဲ ကၠုင်သွံ ပ္ဍဲဍုင်မန်ရ။ ညးစိုပ်ဍုင်သေံတုဲ ညးလုပ်ကၠောန် ပ္ဍဲရုင်စိင် သၟိင်ဨကရာဇ်သေံ ပ္ဍဲဍုင်သုခေါဒယ၊ နူ ဘဝကဆံင် မအုဲစအိက်စိင်ဂှ် ဗွဲကြဴ စိုပ်အာ ကဆံင်မၞိဟ်ဇၞော်ရုင်စိင် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ လက်ထက်သၟိင်သေံ ရာမ် ကမ်ဟေင် (Ram Khamhaeng) ၜိုတ်သၞာံ ၁၂၇၉ ဂှ်ရ။ ဗွဲကြဴ သၟိင်ဨကရာဇ်သေံ ဒးဂၞပ် စှ်ေစိုတ် ဗီုညးမလ္ၚအ် သတိခိုဟ် ပ္ဍဲကမၠောန်တုဲ သၟိင်သေံ ကဵုယၟု စဴဍိန်ဍာံရေဝ်[note ၄] တုဲ ကော်ဏာ ဇရေင်နန်တုဲ ခပတိုန်ကဵု နဒဒှ် နာဲဂြောဝ်ရ။[၂]
အတိုင်ဝင်မန်ကီု သီုကဵုဝင်သေံမ္ဂး ပ္ဍဲသၞာံအကြာ ၁၂၈၁/၈၂ ဂှ် ကောန်ဝုတ်သၟိင်သေံ မေဏင်သောဲဍာ (แม่นางสร้อยดาว)ဂှ် ဆာန်အာ စဴဍိန်ဍာံရေဝ်တုဲ ညးၜါ ဒှ်အာ ကဝေင်ဇြဟာန်ရေင်သကအ်ရ။[၃] ကာလသၟိင်ဨကရာဇ် ဒးအာပၞာန်ကုဂလာ ပ္ဍဲလပါ်သၠုင်ကျာဂှ် ညးၜါတုပ်စိုတ်တုဲ ကေတ်ဏာ ထဝ်သြန် ကေုာံ ကောန်ပၞာန် ၂၇၀ တၠတုဲ ဒဴစဴကၠုင် ဍုင်ကွာန်ဇကု ဇရေင် ဍုင်ဝါန်ရ။ [၂][၄]
မကတဵုဒှ် သၟိင်တၠ
ပလေဝ်ဒါန်.png)
နဒဒှ် ဇမၞော်ဍုင်ဝါန် (၁၂၈၁-၁၂၈၅)
ပလေဝ်ဒါန်မဂဒူ ကလေင်စိုပ် ဍုင်ဝါန်တုဲ ညးဂွံဒှ် မၞိဟ်ဇမၞော်ကွာန် ဍုင်ဝါန်။ မံင်ဂွံ ၜိုတ်မွဲသၞာံဂှ် ကွာန်ဝါန်ဂှ် ညးပ္တန်ဗဒှ် ဗီုဍုင် ကၠောန်ပတိုန်ကၟာင်တုဲ ဒှ်အာ ဍုင်ဝါန်။[၅][note ၅] (ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဍုင်မန်ဟာရိဘုဉ္ဇယျဂှ် သၟိင်သေံ မင်္ဂရာဲ လုပ်သီကေတ်တုဲ ဂကူမန် နူကဵုဟာရိဘုဉ္ဇယျတအ် စိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဇရေင်ကွာန်တုဲ ကွာန်ဂှ် ဂွံဇၞော်တိုန် ဂွံတိုန် ဒြဟတ်မၞိဟ် ဒြဟတ် ဒှ်မာန်ရ။[၄]) ကလိဂွံဒြဟတ်မၞိဟ်ဂၠိုင်ကၠုင်တုဲ သွက်ဂွံကလေင်သီကေတ် အဝဵုဍုင် နူကဵုဂကူဗၟာ ပ္ဍဲမတ္တမဂှ် စိုတ်ထတ်ကၠုင်ရ။[၅] သီဂွံ ဍုင်မတ္တမတုဲမ္ဂး သွက်ဂွံ ထပိုတ်အဝဵုသြဇာ ဗုကာံရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဗုကာံ ဒးဒုင်ဗတိုက်ဒၟံင် ကုပၞာန်မောန်ဂေါရ် ဗွဲမသကာတ်မြဟ်တုဲ ဍုင်သၟဝ် က္ဍိုင်ဗတာင်ဗုကာံ ဗွဲမဂၠိုင် ဟွံမိက်မံင် သၟဝ်ဗုကာံအိုတ်ရ။ အလဵုဇကု သၟိင်စဍုင်မတ္တမ အလိမ်မာမင်ဂှ် မိက်ဂွံတဝ်စၞေဟ် ကုဗုကာံကီုရ။[၆]
ပရေင်ပါ်တိတ် အလိမ်မာမင်ဂှ် ဒှ်အရာ မပံက်ကဵု ဂၠံင် သွက်မန်ဂွံဂွံဗၠးၜး ဟီုဂွံရ။ သၟိင်အလိမ်မာမင် အာတ်မိက်ကၠုင် စောဍိန်ဍာံရေဝ် သွက်ဂွံပါလုပ် ပ္ဍဲကဵုပၞာန် မဒစဵုဒစး ဗုကာံဂှ် မဂဒူ ထံက်ပင်ကဵုဒြဟတ် ဒြဟတ်ပၞာန် ဒြဟတ်မၞိဟ်ကီု သီုကဵု ဒေအ်ဝုတ်ဇကုဂှ် ကဵုစ ကုသၟိင်အလိမ်မာမင် နဒဒှ်မဒက်မိတ် အကြာသၟိင်ဍုင်တၠရ။ သဘင်မ္ၚဵုထပ်တဲဂှ် အတိုင်အခိုက်မန် ဒးကၠောန် ပ္ဍဲသ္ၚိမၞိဟ်ဗြဴတုဲ ပေါဲမ္ၚဵုထပ်တဲဂှ် ကၠောန်ပ္ဍဲဍုင်ဝါန်ရ။[၆] ဣဏအ်ဂှ် ဒှ်နဲဗျူဟာခိုဟ် သွက်ဂွံ ကော်ပ္တိတ် သၟိင်အလိမ်မာမင် နူကဵုဍုင်မတ္တမတုဲ ဂွံစိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဒၞာဲဇကုရ။ သၟိင်အလိမ်မာမင်လေဝ် သီုကောန်ပၞာန်ဗိုလ်လဗးဂှ် ဇက်အာ ဍုင်ဝါန်ရ။ ပ္ဍဲဗတံ တ္ၚဲမ္ၚဵုထပ်တဲ အခိင်ကောန်ပၞာန် အလိမ်မာမင် မဗၜူအိုတ်ဂှ် အတိုင်မဂဒူ မဗကန်လဝ် ကုကောန်ပၞာန်ဇကုဂှ် ညးကဵုရမ္သာင် မဇ တုဲ ကောန်ပၞာန်တအ် ဒေါအ်ထောအ် နူပွမစသုင်၊ မိပ်ဇြိပ် အာကေတ်လွဟ်/ဇြင်တုဲ မိပ်ဇိပ်ဂှ် ဗာ်ဂစိုတ် ကောန်ပၞာန် သၟိင်အလိမ်မာဂမၠိုင် သီုကဵု ဂစိုတ်ထောအ် အလိမ်မာမင်ရ။[၂][၇] တ္ၚဲဂှ် ဒှ် ၁၁ ဇာန်နဝါရဳ သၞာံ ၁၂၈၅[note ၆]
နဒဒှ် သၟိင်ဍုင်မတ္တမ (၁၂၈၅ - ၁၂၈၇)
ပလေဝ်ဒါန်မဂဒူ ကေုာံ ကောန်ပၞာန်တအ် ဂစိုတ်ထောအ် အလိမ်မာမင်တုဲ အာလုပ်သီ ဍုင်မတ္တမရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် သၟိင်ဗၟာ ဍုင်ဗုကာံ နရသဳဟပတေ့ ပကင်ရင်ဍုင်ဗုကာံတုဲ ဍုင်သၟဝ်ဍုင်ဗုကာံ ဗွဲမဂၠိုင် ပါ်တိတ် နဒဒှ် ဍုင်ဗၠးၜးအိုတ်ရ။ သီုကဵု ကောန်ညးအရင် မပကင်ရင်ဒၟံင် ဒေသဍုင်ဗၟာလပါ်သၟဝ် ဍုင်ပြန်၊ ဒလ ကေုာံ ဖာသီဂှ်တုန်လေဝ် ဟွံဆက်မံင် သၟဝ်ညးကီုရ။[၈] ပ္ဍဲဍုင်ဗဂေါ အခၟမန် လလောင်တြး ဟွံမံင် သၟဝ်ဗုကာံ မတန်တဴ နကဵုဍုင်ဗၠးၜးကီုတုဲ ဟိုတ်နူ သၟိင်ဗုကာံ ဟွံကလိဂွံ အရီုအဗင် နူကောန်ဇကုတုဲ ဒပ်ပၞာန်ညး နူဗုကာံ နကဵုနဲလဵုလေဝ် အာဗတိုက် ဍုင်ဗဂေါ ဟွံစိုပ်ရ။[၉]
ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် သၟိင်မဂဒူ ပိုင်ပြဳဂွံအာ အလုံမန် ရးမတ္တမရ။ ဍုင်မတ္တမဂှ် ညးကလေင်ဒက်ပ္တန် ပခိုင်ပတိုန်ဒပ် မပ္တံ ကုကၟိုင်ဍုင်တအ်တုဲ သြိုင်နန်တၟိ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ်ဍုင် ၆၄၈ ဂိတုစဲ ၆ စွေက် တ္ၚဲဗြဴဗတိဂှ်ရ။ [၁၀] ဍုင်မတ္တမ ခိုင်တုဲ ညးအာဗတိုက် ဍုင်ကမ္မလာနဳ (ပတှ်ေကေတ် ဍုင်ဍောတ်တ် နွံပ္ဍဲ တ္ၚဲဏအ် မကော်စ တွဵုရးဍုင်ကရေင်ဍာဲ) ဟိုတ်နူ သၟိင်ကမ္မလာနဳဂှ် ဟွံဒုင်တဲ မံင်သၟဝ် က္ဍိုင်ဗတာင်မတ္တမ ရ။[၁၁] ဍုင်ကမ္မလာနဳ စိုပ်အာ သၟဝ်တဲ သၟိင်မဂဒူတုဲ ဍုင်တၞဟ်တအ် ဒုင်ယဵုသစာ ကုညးအိုတ်ရ။ သွက်ဂွံ သီဍုင်ဗဂေါဂှ် သၟိင်မဂဒူ ချပ်ဂၞန်ကၠုင်တုဲ ဗလးဏာ လိုက်ဂဳ အာဆဵု ကုခမ်သဳဇကု သၟိင်သေံရာမ်ကမ်ဟေင်တုဲ ကလိဂွံ အရီုအဗင် နူခမ်သဳဂှ်ရ။[၁၂] နကဵုသၟိင်သုခေါဒယမ္ဂး ဍုင်မတ္တမဂှ် နဒဒှ် ဍုင်သၟဝ်ညးမွဲဂှ် ပတှ်ေကေတ်တုဲ ခုတ်ကဵုလဝ်ယၟု သၟိင်မဂဒူ နကဵုယၟုသၟိင် နကဵုဘာသာသေံ စောဖရဝ် (Chao Fa Rua/เจ้าฟ้ารั่ว) [၁၃] နကဵုရမ္သာင်မန် မကော် သၟိင်ဝါရောဝ် ဟွံသေင်မ္ဂး ဗညာဝါရေဝ်ရောဝ် ရ။[၁၄] and Smim Warow [၁၅]
ပ္ဍဲတ္ၚဲ ၃၀ ဇာန်နဝါရဳ သၞာံ ၁၂၈၇ (တ္ၚဲဗြဴဗတိ ဂိတုမာ်ပေင် သက္ကရာဇ် ၆၄၈)ဂှ် [note ၇] သၟိင်မဂဒူ လလောင်တြး ဒဒှ်ရ ညးဒှ် ဨကရာဇ်ဍုင်မတ္တမ ရ။[၁၄][note ၈] ညးကၠောန်သဘင်စဝ်အဘိသိက် ပ္ဍဲဂိတုဨပြဳ ၅၊ ၁၂၈၇[၁၆] တုဲ ယၟုပြာကတ်ကၠုင် နဒဒှ် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ရ။[၁၇] ၜိုန်ရ တၠညးသၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် လလောင်တြး နဒဒှ် ဨကရာဇ်မွဲကီုလေဝ် ဍုင်ဗုကာံ မုပဟွံမာန်ရ။ ဍုင်ဗုကာံဂှ်လေဝ် ဒြဟတ်ဟွံမဲ၊ ဂတဂှ် ခြာဟွံလအ် ပ္ဍဲဂိတုဂျူလာင် ၁၊ ၁၂၈၇ ဂှ် ကောန်ဨကရာဇ်ဗုကာံ သဳဟသူ ညးမစဍုင်ပြန် ဂစိုတ်ထောအ် သၟိင်ဍုင်ဗုကာံတုဲ အေန်ပါယာဗုကာံလေဝ် သရိုဟ်လီုအာရ။[၁၈]
နဒဒှ် ဨကရာဇ် မတ္တမ
ပလေဝ်ဒါန်အခိင်မစပ္တန်ဍုင်ဗၠးၜး (၁၂၈၇ - ၁၂၉၃)
ပလေဝ်ဒါန်ဗွဲကိုပ်ကၠာ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်ဂှ် ဒှ်သၟိင်မပိုင်ပြဳလဝ် မဒးဟီု နကဵု ဗွိုင်တိဍာ်တ္ၚဲဏအ်မ္ဂး တွဵုရးဍုင်မန်ခေတ်တၟိလၟုဟ်ဏအ် ကဵု တွဵုရးကရေင်ဍာဲ ကရေက်သၠုင်ကျာ။ လပါ်ဗၟံက်မ္ဂး သၟိင်ဇမၞော်ညး ဍုင်သုခေါဒယ နွံတုဲ လပါ်သၠုင်ကျာ ဍုင်ထဝါဲ၊ ဍုင်ထဝါဲဂှ်လေဝ် ဒစဵုဒစး ကုဗုကာံကီုရ။[၁၉] လပါ်သၟဝ်ကျာဂှ် ဍုင်ဗဂေါ အခၟမည် ပကင်ရင်တုဲ ဍုင်ဒလဂှ် ကျဝ်ဇွဲ ညးမဒှ် ကောန်သၟိင်ဍုင်ဗုကာံ ပကင်ရင်ဒၟံင်ရ။[၉][၁၉]
ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ပ္ဍဲဍုင်မတ္တမဂှ် ၜိုဟ်သြိုဟ် ပၞာန်ဟွံမဲ၊ ပၞာန် ကောန်သၟိင်ဍုင်ဗုကာံတြေံဂမၠိုင် မၞုံပ္ဍဲသကုတ်ဍုင်ဗၟာ လပါ်သၟဝ်တအ်လေဝ် ကၠုင်မတ္တမ ဟွံစိုပ်ကီုရ။ ပ္ဍဲအကြာသၞာံ ၁၂၈၇-၁၂၈၈ ဂှ်ရ ပၞာန်ကောန်သၟိင်ဗၟာတြေံ သဳဟသူ ဂှ် ကၠုင်ဗတိုက် ဍုင်ဗဂေါနွံကီုရ။ ပ္ဍဲအခိင် သၟိင်ကျဝ်ဇဲ မပကင်ရင်ဍုင်ဗုကာံ ပ္ဍဲဂိတုမေ ၃၀၊ ၁၂၈၉ ဂှ်လေဝ် ဗုကာံ ဒြဟတ်ပၞာန်ဟွံမဲတုဲ ဟွံဂံင်ကၠုင်ဗတိုက် ဗဂေါ ကဵု မတ္တမရ။[၂၀] သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ဒးဂွိင် ဒးဖေက်ဂှ် သၟိင်ဗၟာဗုကာံ သၟိင်ကျဝ်ဇဲ ဟွံသေင်၊ တရာဗညာ မပိုင်ပြဳလဝ် ရးဗဂေါကီု သီုကဵု ရးဖာသီ(ရးဒလ)ဂှ်ရ။ [note ၉]
ဆဂး အကြာသၟိင်ဍုင်ၜါဂှ် (အကြာ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ကဵု တရာဗညာ)ဂှ် ၜိုဟ်သြိုဟ်ဒၟံင်ရ။ ညးတအ် ဆက်စၠောအ် ဒက်လဝ် မိတ်ရေင်သကအ်ရ။ ပ္ဍဲမတ္တမ တၞဟ်နဂွံအုပ်ဓုပ် အတိုင်သၞောဝ် တုပ်တုပ်ဖအိုတ်တုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၂၉၀/၉၁ဂှ် တၠညးဝါရေဝ်ရောဝ် ခပတိုန် ဂကောံခၞံသၞောဝ်မွဲရ။ [note ၁၀] သၞောဝ်ဂှ် ဗွဲကြဴ ပြာကတ်တဴ နကဵုယၟု လိက်ဓမ္မသာတ် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် တုဲ လိက်ဂှ် ချူလဝ် နကဵုဘာသာမန်မွဲရ။[၂၁] (လိက်ဓမ္မသာတ်ဂှ် စကာဒ္ဂေတ်ဒၟံင် အလုံမွဲရးကၟိန်ဍုင်ဂမၠိုင် ဍုင်ပ္ဍဲအေန်ပါယာဗုကာံဂမၠိုင်တအ်ကီု သီုကဵု ဍုင်ဝူဒိုဟ်ဇိုင်င်တအ်ကီုရ။[note ၁၁])
ဒက်မိတ် ကုဗဂေါတုဲ ဂွံဇၞးကေတ် ဗုကာံ (၁၂၉၃-၁၂၉၆)
ပလေဝ်ဒါန်ဍုင်ဗုကာံဂှ် အရီုစိုတ် ဟွံအိုတ် လတူဍုင်ဗဂေါ ကဵု မတ္တမဏီဖိုဟ်၊ မိက်ဂွံ ကလေင်သီကေတ်ဒၟံင် ဍုင်ဗဂေါ ကဵု မတ္တမဖိုဟ်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၂၉၃ ဂိတုဖေဖဝ်ဝါရဳဂှ် သၟိင်ဗုကာံ ကျဝ်ဇဲ ကဵု သကိုပ်ညးပိတၠ ဇက်စှ်ေကၠုင်ပၞာန်ရ။[note ၁၂] ဗဂေါ ကဵု မတ္တမ ၜါဒက်မဟာမိတ်တုဲ ဒုင်တဝ်စၞေဟ် ကဵုပၞာန်ဗုကာံ မၜက်ၜေတ်ကၠုင်ဂှ်ရ။[၂၂] ဍုင်ဗဂေါ ကဵု ဍုင်မတ္တမဂှ် မဒှ်ဍုင်မဒက်သ္ၚိကၟိန် ရေင်သကအ်ရ။ ကောန်ဝုတ် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် မေဏင်သိန်ဒျာဂှ် ကဵုစ တရာဗညာ၊ ကောန်ဝုတ် သၟိင်တရာဗညာ မေက်ဏိန်ဇဴလှ (ရှင်စောလှ) ဂှ် ကဵုစ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်။[၂၂][၂၃]
စဵုကဵုစိုပ်သၞာံ ၁၂၉၃ ဂှ် သၟိင်သေံသုခေါဒယ ဆက်ထံက်ပင်ဒၟံင် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်ဏီဖိုဟ်တုဲ သၟိင်သေံရာမ်ကမ်ဟေင် ပလံင်နင်ကဵု စိင်ဗတာင် ကုသၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် နကဵုသင်္ကေတမ္ဂး မဒုင်တဲ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် မဒှ်ဨကရာဇ်မွဲရ။[၂၁] စိုပ်အခိင်တိကှ် သၞာံ ၁၂၉၅-၁၂၉၆ (လိက်လ္ၚဵုဟီု ၁၂၉၃-၁၂၉၄)[note ၁၃]ဂှ် ပၞာန်ဍုင်ဗုကာံ သၟဝ်ပၠဒပ် သကိုပ်ပၞာန် ရာဇာသင်္ကြန် ကေုာံ သဳဟသူ (ကောန်သၟိင် စဍုင်ပြန် သဳဟသူ ဟွံသေင်) ဇက်စှ်ေကၠုင် နကဵုမုက်ပၞာန် ဗွဲမဇၞော်ရ။ ပၞာန်ဗုကာံဂှ် လုပ်သီဂွံအာ ဒလ တုဲဂှ် ဇက်စှ်ေကၠုင် ဍုင်ဗဂေါ။ ပၞာန်သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် နူမတ္တမ စိုပ်ကၠုင်တုဲ ထဍေင်ပတိတ်ထောအ် ရဲသမၠဲတိ ပၞာန်ဗၟာဗုကာံ မာန်အာရ။ ပၞာန်ဗဂေါ ကဵု မတ္တမ ပံင်ကောံတုဲ ဆက်အာဗတိုက် ကလေင်သီကေတ် ဒလတုဲ ထဍေင်ပတိတ် ပၞာန်ဗၟာ နူရးဖာသီမာန်အာရ။[၂၁][၂၄][၂၅]
မိတ်လီု ကုဗဂေါ (၁၂၉၆)
ပလေဝ်ဒါန်သၞကဵုဗုကာံ ဟွံမဲရတုဲ ပရေင်ပြိုင်ဒြဟတ် အကြာ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ကဵု တရာဗညာ စကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ အခက်အခုဲဇၞော်အိုတ်ဂှ် ဒၞာဲတိဍာ် မဇၞော်ဂွံလဝ်တၟိ ရးဖာသီဂှ် ညးဂှ်ပိုင်ရောရ။ စိုပ်ၜိုတ် ကၞောတ်သၞာံ ၁၂၉၆ ဂှ်[note ၁၄] ပရေင်ဆက်ဆောံ အကြာၜါဍုင်ဂှ် စိုပ်အာ ကဆံင်မဒှ်ပၞာန် ရေင်သကအ်ရ။ စၞးမဗတိုက် ရေင်သကအ် နကဵုပၞာန်ဂှ် မဒှ်နဲကဲ ကောန်ပၞာန်မဒးချိုတ်ဂၠိုင်၊ ဂကူမဒးလေင်ဂၠိုင်ဂှ် ညးၜါလပါ် တုပ်စိုတ် ဗတိုင်ရေင်သကအ် လတူစိင် (ညးကော် ဝေင်ဗဇဵုစိင်) ပ္ဍဲကဵု ပယျဵု အကြာဍုင်ၜါရ။ ပ္ဍဲပေါဲဗတိုက်ဂှ် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ကလိဂွံ ဇမၞးတုဲ ဟိုတ်နူခမဳသင်တအ် အာတ်မိက်တုဲ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ဟွံဂစိုတ်ထောအ် သၟိင်တရာဗညာရ။[၂၅]တၠညးဝါရေဝ်ရောဝ် ကော်နင် တရာဗညာ ကေုာံ မေဝ်ဏင်သိန်ဒျာ ကေုာံ ကောန်ညးၜါ ဇရေင်မတ္တမရ။ ဆဂး တရာဗညာ ဂစာန်ဖန်ဂစိုတ် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်တုဲ ညးဒးဂစိုတ်ထောအ် တရာဗညာရ။[၂၆][၂၇]
သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်ဂှ် ဂွံဒှ်သၟိင်မန် မပကင်ရင် ရးမန်ပိရ။[၂၆][၂၁] ဒှ်မၞိဟ် မပကောံရးမန်ပိ မဒှ်ဒၞာဲဒေသ အခိင်တ္ၚဲဏအ်မ္ဂး ရးဨရာဝတဳ၊ ရးဗဂေါ၊ တွဵုရးဍုင်မန်၊ တွဵုရးဍုင်ကရေင် ကေုာံ ရးတၞင်သဳ ဒကုတ်လတူ။ ဒေသပ္ဍဲရးတၞင်သဳ မပ္တံကဵု ဍုင်ထဝါဲ၊ ဍုင်ဗိက် ကေုာံ တၞင်သဳဂှ် ညးသီထ္ၜောဝ်ပၠုပ် ဟွံမာန်ရ။ ဒေသတအ်ဂှ် ဍုင်သုခေါဒယ ဓလီုဂွံလဝ်ရ။[၂၈] ဟိုတ်နူ ဂွိင်ဖေက် ဒှ်ပဋိပက္ခ ကုသုခေါဒယတုဲ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ဟွံလုပ်သီ ရးတၞင်သဳ လပါ်သၟဝ်တေအ် ဒှ်မာန်ရ။ (စိုပ်လက်ထက် တၞောဝ်မိန်စဴညးဂှ် Saw O (r. 1311–1323) ကဵု Saw Zein (r. 1323–1330) ဂှ် လုပ်သီကေတ် တၞင်သဳသကုတ်သၟဝ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၃၂၀တအ် ဒှ်မာန်ရ၊[၂၉])
ဒၞာဲဍုင်တၟိ ရးဖာသီဂှ် အမာတ်ဇၞော်လိုက်ဂဳ ကဵုစ ဍုင်ဗဂေါ၊ [၃၀] ကော/ဒေအ်ယဴညး မင်ဗလ ဂှ် ကဵုစ ဍုင်မြံင်မြ၊ ဒေအ်ညး မဂဒါ ဂှ် ကဵုဒှ်ဥပ္ပရာဇာ။[၃၁]
မဂွံဒုင်စၟတ်သမ္တီ နကဵုပၞာန်ကြုက် (Yuan China) (၁၂၉၈)
ပလေဝ်ဒါန်ၜိုတ် ၁၂၉၈ ဂှ် တၠညးဝါရေဝ်ရောဝ် စှ်ေစိုတ် ဒြဟတ်ဍုင်မန်ဇကု ဇၞော်မစိုပ်ကဆံင် ဒက်မိတ် ကုကြုက်တုဲ ဗလးဏာကလုတ် သွက်ဂွံအာဆဵုကဵု ကြုက် သွက်ဂွံဆက်ကဵု သၟိင်အေန်ပါယာ မောန်ဂေါလ် ရ။[၂၈] အရာဏအ်ဂှ် ဒှ်အရာမတတ်ၜက်ထောအ် သၟိင်ဇၞော်ရာမ်ကမ်ဟေင်ရ။ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဍုင်သေံသုခေါဒယဂှ် ဒုင်ဒှ် နဒဒှ် သၟိင်စဍုင် သၟဝ်က္ဍိုင်ဗတာင်မောန်ဂေါလ်မွဲရ။[၁၃] ကလုတ်မတ္တမ တတ်ၜက်အာ ဍုင်ဗုကာံတုဲ ပ္ဍဲအကြာဂိတုမာတ်-ဨပြဳဂှ် ညးတအ် စိုပ်ဍုင်ကြုက်ရ။[၃၂] ၜိုန်ရ သၟိင်ကျဝ်ဇဲ ဗလးသကိုပ်ပၞာန်ပိ သွက်ဂွံစဵုဒၞာ ကလုတ်မတ္တမကီုလေဝ် စဵုဒၞာဟွံမာန် ဂိတုဂျောန်-ဂျူလာင် ၁၂၉၈ ဂှ် ကလုတ်တအ် ဂွံဆဵုကဵု သၟိင်အေန်ပါယာမောန်ဂေါလ်။[၃၂] ၜိုန်ရ သၟိင်အေန်ပါယာမောန်ဂေါလ် တီဒၟံင်ဖိုဟ် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်ဂှ် ဒှ်သၟိင်သၟဝ် သၟိင်သေံ ရာမ်ကမ်ဟေင်ကီုလေဝ် သၟိင်အေန်ပါယာမောန်ဂေါလ် ဒုင်တဲ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် နဒဒှ်သၟိင်ဨကရာဇ်မွဲတၠရ။[၃၃]
ကၞောတ်ဘဝ
ပလေဝ်ဒါန်ကြဴနူ မကလိဂွံ စၟတ်သမ္တီ နဒဒှ် ဨကရာဇ်မွဲ နူကဵုမောန်ဂေါလ်တုဲ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ဆက်ပကင်ရင်အာဍုင် လုကဴ ၈ သၞာံကဝက်ရ။ ပ္ဍဲဂိတုဇာန်နဝါရဳ တ္ၚဲသ္ၚိသဝ်မွဲတ္ၚဲ သၞာံ ၁၃၀၇ ဂှ် ကောန်စဴညးၜါ မဒှ်ကောန် တရာဗညာ သြင်ဂြဳ ကဵု သြင်ၚာဲ ဟိုတ်မဒက်လဝ်စိုတ် လတူမဂစိုတ်လဝ် အပါဇကုတုဲ ဂစိုတ်ထောအ် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်ရ။ ကောန်စဴၜါဂှ် ဂစိုတ်ထောအ် အပါနော်ဇကုတုဲ ဒြေပ်ဒဴတိတ် နူနန်ကီုလေဝ် ညးရပ်ဂွံတုဲ ညးဂစိုတ်ထောအ် သီုၜါရ။[၃၄][၃၁] တၠညးဝါရေဝ်ရောဝ် ကလိဂွံအာယုက် ၅၃ ဓဝ်ရ။[၃၁] ဟိုတ်နူ ပ္ဍဲညး ကောန်တြုဟ် ဟွံမွဲတုဲ ဒေအ်ညး မဂဒါ မဂွံဒုင်ယၟု ခုန်လဴ ဂှ် ဆက်ဒုင်အာဲနန်ညးရ။[၃၁]
ဝင်
ပလေဝ်ဒါန်ဝင်ကိစ္စဇၞော်အိုတ် စပ်ကဵု သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ်မကလေင် ဒက်ပ္တန် ဍုင်ဗၠးၜးမန် နူသၟဝ်ဗၟာဗုကာံတုဲ ပကောံရးမန်ပိမွဲမာန်ကၠုင်ရ။[၃၅] ဍုင်မန် ဟာရိဘုဉ္ဇယျ (လၟုဟ် နွံဍုင်သေံ) ဂှ် ဒးဒုင်ဗတိုက် ကဵုဂကူသေံလန်နာတအ် ပ္ဍဲကဵု ကၞောတ် ၁၃ ဗွဝ်ကၠံ[၃၆] ၜိုန်ဂှ်လေဝ် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ကလေင်ပတန် ဍုင်မန် မၞုံကဵုဒြဟတ် သ္ဂေဟ်သွဟ်ဗွဲမလောန်မွဲ မာန်ကၠုင် ပ္ဍဲဒၞာဲဒေသ ရးမန်ပိတုဲ ဍုင်ညးဂှ် တန်တဴအာ စဵုကဵုစိုပ် ၁၆ ဗွဝ်ကၠံရ။ ဟိုတ်နူ ပရေင်အံင်ဇၞးညးတုဲ ဂကူမန်လေဝ် ပ္ဍဲကဵုအကြာ ၁၄ - ၁၅ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဒြဟတ်ဇၞော် ဗွဲမလောန်ရ။ ဨကရာဇ် ယၟုမြဟ်တမ္ညဝ် ဗီုကဵု တၠညးရာဇာဓိရာဇ်၊ တၠညးမိစောဗု၊ သၟိင်ဓမ္မစေတဳတအ် သီုဖအိုတ်ဂှ် ဒှ်တၞောဝ်က္ဍိုင်ဗတာင်ညးဖအိုတ်ရ။[၃၇]
အရာမလုပ်ဝင်မွဲပၠန်ဂှ် လိက်ဓမ္မသာတ်သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်ရ။ လိက်ဓမ္မသာတ်ဝွံ စကာ ရပ်စပ်ကၠုင် ဆပ္ဍဲဍုင်မန် မွဲဓဝ် ဟွံသေင် သီုကဵု ဍုင်ဝူဒိုဟ်၊ ဍုင်ဗၟာ၊ ဍုင်သေံတအ်ကီုတုဲ စကာကၠုင် စဵုကဵုစိုပ် လဒေါဝ် ၁၆ ဗွဝ်ကၠံ (ဝါ) စဵုကဵု ဍုင်ဗၟာ မစိုပ်အာ သၟဝ်တဲအင်္ဂလိက်ရ။ လိက်ဂှ် ကၠာဲစၠောအ် နကဵုဘာသာဗၟာ၊ ပါဠိ ကေုာံသေံကီုရ။[၃၈][၃၉][၄၀] [၄၁][၃၉]
တင်ဂၞင်ဝင်
ပလေဝ်ဒါန်ပရူဝင် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်ဝွံ တင်ဂၞင် ဗွဲမဂၠိုင် ပ္ဍဲဝင်ဂှ် လိက်ဝင်ဗွဲမဂၠိုင်တုပ်ရေင်သကအ်တုဲ ဒုင်တဲ တုပ်စိုတ်အိုတ်ရ။ ဆအခိင်ကာတ္ၚဲလ္ၚဵုတအ်ဟေင် တၞဟ်ခြာ ရေင်သကအ် နွံညိညရ။
| ပရူပရာ | အကြီုရာဇာဓိရာဇ် | မူပက်လက် | ဝင်မန် (ရွှေနေ) | မဟာရာဇဝင် (ဗၟာ) ကေုာံ မှန်နန်းရာဇဝင်(ဗၟာ) | ရာဇဝင်သစ်(ဗၟာ) |
|---|---|---|---|---|---|
| တ္ၚဲမကတဵုဒှ်မၞိဟ် | 20 March 1253[note ၁၅] | ca. 1678 [sic] | |||
| လုပ်သီ ဍုင်မတ္တမ | 1284/85 and 1286/87[note ၁၆] | 1281/82[note ၁၇] | before 6 January 1703 [sic][note ၁၈] | 1281/82[note ၁၉] | 1284/85[note ၂၀] |
| လလောင်တြး ဍုင်ဗၠးၜး နူဗုကာံ | 19 January 1288 [sic] 30 January 1287 [corrected][note ၂၁] |
5 April 1287[note ၂၂] | 6 January 1703 [sic][၄၂] | 1284/85[note ၂၃] | 1286/87[note ၂၄] |
| ခၞံဓမ္မသာတ်ဝါရေဝ်ရောဝ် | 1286/87[၁၀] | 1281/82[၁၀] | 3 years after accession[၄၂] | not mentioned | |
| ကလိဂွံ စိင်ဗတာင် နူသုခေါဒယ | 1293/94[note ၂၅] | 2 years after the compilation of the Dhammathat[၄၂] | not mentioned | ||
| ဒက်မဟာမိတ် ကုတရာဗညာ သၟိင်ဗဂေါ | in or after 1292/93[note ၂၆] | Unspecified date, soon after his accession | not mentioned | ||
| ပၞာန်ဗုကာံ ကၠုင်ဗတိုက် ရးသၟဝ် | in or after 1292/93 and 1293/94[note ၂၇] |
unspecified date | not mentioned | 1296/97[note ၂၈] | |
| စၟတ်တ္ၚဲ မစုတိ | (7, 14, 21 or 28) January 1307[note ၂၉] | 1739/40 [sic][note ၃၀] | not mentioned | ||
Notes
ပလေဝ်ဒါန်- ↑ (Pan Hla 2005: 6, footnote 1 and 8, footnote 1): "Ma" is an honorific for males that means "male or lineage", and roughly equivalent to Burmese "Nga" or "Maung". Gadu in Mon means long conical hat (ခမောက်ရှည် in Burmese).
- ↑ Major Mon chronicles do not highlight his ethnicity except for his ethnic Mon name of Ma Gadu although the 16th century chronicle Razadarit Ayedawbon (Pan Hla 2005: 16) mentions him an ethnic Mon in passing when he was in the service of King Ram Khamhaeng's service. (Aung-Thwin 2017: 239): In Thai sources, "his ethnic background is more ambiguous: he is sometimes Shan, and sometimes Mon."
However, British colonial period scholars—(Phayre 1967: 65) (Harvey 1925: 110) and (Hall 1960: 146)—asserted that Gadu was Shan. Htin Aung (Htin Aung 1967: 78) as well as the 1972 edition of the Burmese encyclopedia (MSK Vol. 12 1972: 333), were equivocal, saying Gadu was of mixed Shan-Mon background. Modern scholars (Michael Aung-Thwin and Matrii Aung-Thwin 2012: 128) say he was either of Mon or Shan background. (Aung-Thwin 2017: 239): "There may have been good political reasons for claiming that he was Shan by T'ai speakers, and equally good reasons for the Yazadarit Ayedawpon making him Mon." - ↑ (Shwe Naw 1922: 32) and (MSK Vol. 12 1972: 333): In his 20th year = age 19
- ↑ (MSK Vol. 12 1972: 334): The title has been reported as စောဋိဋံရည် (Saw Di-Dan-Ri), စောလီလပ်ရှဲ (Saw Li-Lat-She) in Mon language chronicles.
- ↑ Chronicles report the date of assassination of Aleimma as either 643 ME (1281/82) or 646 ME (1284/85). The 16th century chronicle Razadarit Ayedawbon suggests that Wareru came to power in 646 ME (1284/85) by stating he died in 668 ME (1306/07) after having ruled for 22 years. The Maha Yazawin (1724) says he seized Martaban in 643 ME (1281/82). The Yazawin Thit chronicle (1798) gives 646 ME (1284/85). But the Hmannan Yazawin (1832) reverts back to Maha Yazawin's 643 ME (1281/82).
However, the Maha Yazawin also states that King Narathihapate died in 646 ME (1284/85), about three years after Wareru seized Martaban. Since, King Narathihapate actually died in 649 ME (on 1 July 1287), Maha Yazawin's dates are off by about 3 years, and its reported date of Wareru's seizure of Martaban should be reset by three years to 646 ME (1284/85) as well.
Most scholars (Phayre 1967) (Harvey 1925) (Hall 1960) (Htin Aung 1967) simply follow the Maha Yazawin/Hmannan Yazawin date of 643 ME (1281/82), abbreviating the date as "1281". But (Aung-Thwin 2017: 238) prefers the Yazawin Thit date of 646 ME (1284/85)—it is far more probable for Pagan to be preoccupied by the Mongol invasions in 1284–85 for the first Mongol invasion into northern Burma only began in 1283. - ↑ Furthermore, the Mon Yazawin chronicle (Shwe Naw 1922: 39) states that the marriage took place on Thursday, 6th waxing of Tabodwe 1064 ME (Wednesday, 6 January 1703), which is a typographical error. If the year were 646 ME, Thursday, 6th waxing of Tabodwe 646 ME = 11 January 1285.
- ↑ Accession date by scholarship (Yazawin Thit Vol. 1 2012: 148, footnote 8): Thursday, Full moon of Tabodwe 648 ME = 30 January 1287
- ↑ The kingdom he founded would later be known as Hanthawaddy Kingdom after the capital was moved to Hanthawaddy Pegu in 1369/70. In 1287, he did not yet control Pegu, and his realm was technically the Martaban Kingdom.
- ↑ Royal chronicles (Maha Yazawin Vol. 1 2006: 253) and (Hmannan Vol. 1 2003: 359) say that Tarabya was in charge of all 32 districts of Pegu at Kyawswa's accession.
- ↑ The chronicle Mon Yazawin (Shwe Naw 1922: 39) says the law book was compiled after Wareru had completed three years of reign and two years before he received a white elephant from the king of Sukhothai; the narrative points to late ca. 1290 or early 1291. (Huxley 1990: 45) dates the dhammathat to 1272 when Huxley says Wagaru [Wareru] was king. Huxley's date is most likely a typographical error since all the chronicles and historians say Wareru became the strongman of Martaban only in the 1280s; Huxley may have meant ca. 1292.
- ↑ (Huxley 2005: 62): Between 1275 and 1317, five Tai kingdoms—three of which were part of the Pagan Empire; the other two in present-day Thailand—produced or used law texts modeled after Pagan's texts.
- ↑ The Razadarit Ayedawbon (Pan Hla 2005: 28–30) says Tarabya came to power seven years after 647 ME (1285/86)—meaning he came to power ca. 654 ME (1292/93)—and proceeded to set up an alliance with Wareru by giving each other their daughter. However, (Harvey 1925: 110) says the alliance by the exchange of daughters took place in 1287. But Harvey's date is unlikely since Wareru eloped with his wife-to-be only ca. 1281, which means the daughter would have just been at most 6 years old, and since the chronicles say she bore him two children soon after. (Htin Aung 1967: 79) says the alliance took place in 1287 but does not mention the exchange of daughters.
- ↑ The Razadarit (Pan Hla 2005: 30–35) includes two seemingly separate invasions by Pagan—the first around or after 654 ME (1292/93), and the second in 655 ME (1293/94). But the narratives are disjointed, and may refer to the same event. The first narrative says the ca. 1292/93 invasion took place during the reign of King Narathihapate, which cannot be true since the king had been dead since 1287. The second narrative says the king of Ngawdaw [identified as districts near Pinle, the fief of Thihathu, per (Harvey 1925: 111, footnote 2)] invaded in 1293/94.
Furthermore, the standard chronicles do not mention any campaigns to the south during Kyawswa's reign. But the Yazawin Thit chronicle (Yazawin Thit Vol. 1 2012: 150) does mention one campaign to Dala in 658 ME (28 March 1296 to 28 March 1297), which is supported by a contemporary inscription, (SMK Vol. 3 1983: 196, lines 1, 18–19), dated 14th waxing of Thantu (Thadingyut) 658 ME (12 September 1296). The inscription states that King Kyawswa gave rewards to Gen. Ananda Zeya Pakyan for having captured Dala in 658 ME (1296/97). Since the inscription was inscribed on 12 September 1296, during the rainy season, the capture of Dala most probably took place earlier in the year 658 ME (28 March 1296 to May 1296) before the rainy season began.
The colonial period scholarship (Harvey 1925: 111) and (Htin Aung 1967: 79) say Pagan was driven back in 1293–1294. But (Aung-Thwin 2017: 25) accepts the inscription's 1296 date. - ↑ Both Slapat (Phayre 1873: 42–43) and Razadarit (Pan Hla 2005: 30–31, 35) say that the two rulers set up an alliance by giving each other their daughter, fought the Pagan invasion, and fought each other right after their victory over Pagan. But the chronicles themselves say that Tarabya and Theindya, Wareru's daughter, had two sons, who later murdered Wareru. This means: (1) the alliance and marriages of state took place at least two years before the Pagan invasion, and the alliance broke up right after the invasion; or (2) the alliance and marriages of state took place right before the invasion ca. 1295/96, and the alliance broke up over two years after the invasion (1297 or after).
- ↑ (Pan Hla 2005: 15): Thursday, 4th waning of [Late] Tagu 614 = 20 March 1253
- ↑ The Binnya Dala version of the Razadarit Ayedawbon chronicle provides two different dates. One section (Pan Hla 2005: 35, footnote 2) says Wareru ruled 22 years at Martaban, implying that he came to power in 1284/85. But another section (Pan Hla 2005: 23, footnote 1) says he came to power in 648 ME (29 March 1286 to 28 March 1287).
- ↑ (Pan Hla 2005: 23): 643 ME = 28 March 1281 to 28 March 1282
- ↑ (Shwe Naw 1922: 39): before Thursday, 6th waxing of Tabodwe 1064 ME [sic] = Wednesday, 6 January 1703 [sic].
- ↑ (Maha Yazawin Vol. 1 2006: 246) and (Hmannan Vol. 1 2003: 351): 643 ME = 28 March 1281 to 28 March 1282
- ↑ (Yazawin Thit Vol. 1 2012: 148): 646 ME (28 March 1284 to 28 March 1285). More likely late 646 ME (early 1285) since Wareru declared independence after the Mongols defeated the Pagan army in the north which per (Yazawin Thit Vol. 1 2012: 148) took place January 1285.
- ↑ (Pan Hla 2005: 25, footnote 1): Thursday, Full moon of Tabodwe 649 ME = Monday, 19 January 1288 [sic]. Scholarship (Yazawin Thit Vol. 1 2012: 148, footnote 8) corrects it to Thursday, Full moon of Tabodwe 648 ME = Thursday, 30 January 1287
- ↑ (Pan Hla 2005: 25) reports Thursday, 6th waning of Tagu 648 ME [sic], which is a typographical error. There was no 6th waning of Tagu or 6th waning of Late Tagu in the year 648 ME. The date may have been the 6th waning of Tagu 649 ME [not 648 ME] (Saturday, 5 April 1287), or the 6th waxing [not waning] of Late Tagu 648 ME (Friday, 21 March 1287).
- ↑ (Maha Yazawin Vol. 1 2006: 251) and (Hmannan Vol. 1 2003: 354, 358): 646 ME = 28 March 1284 to 28 March 1285
- ↑ (Yazawin Thit Vol. 1 2012: 150): 648 ME = 29 March 1286 to 28 March 1287
- ↑ (Pan Hla 2005: 34): 655 ME = 29 March 1293 to 28 March 1294
- ↑ (Pan Hla 2005: 29–30): 7 years after 647 ME (1285/86)
- ↑ (Pan Hla 2005: 35): 655 ME = March 1293 to 28 March 1294
- ↑ (Yazawin Thit Vol. 1 2012: 150): 658 ME = 28 March 1296 to 28 March 1297
- ↑ (Pan Hla 2005: 36): The king died on a Saturday in Tabodwe 668 ME (7, 14, 21 or 28 January 1307) in his 54th year (at age 53).
- ↑ (Shwe Naw 1922: 44): The king died after 37 years of reign [sic] in his 62nd year (at age 61).
စရင်ပြကိုဟ် မနိဿဲဂမၠိုင်
ပလေဝ်ဒါန်- Gerry Abbott, Khin Thant Han, ed. (2000). The Folk-Tales of Burma: An Introduction (Illustrated ed.). Leiden; Boston; Cologne: Brill. p. 392. ISBN 90-04-11812-8.
- Athwa, Sayadaw (1906). Translated by P.W. Schmidt. "Slapat des Ragawan der Königsgeschichte". Die äthiopischen Handschriften der K.K. Hofbibliothek zu Wien(in German). Vienna: Alfred Hölder. 151.
- Aung-Thwin, Michael A.; Maitrii Aung-Thwin (2012). A History of Myanmar Since Ancient Times (illustrated ed.). Honolulu: University of Hawai'i Press. ISBN 978-1-86189-901-9.
- Aung-Thwin, Michael A. (2017). Myanmar in the Fifteenth Century. Honolulu: University of Hawai'i Press. ISBN 978-0-8248-6783-6.
- Coedès, George (1968). Walter F. Vella (ed.). The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
- Hall, D.G.E. (1960). Burma (3rd ed.). Hutchinson University Library. ISBN 978-1-4067-3503-1.
- Harvey, G. E. (1925). History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. London: Frank Cass & Co. Ltd.
- Htin Aung, Maung (1967). A History of Burma. New York and London: Cambridge University Press.
- Huxley, Andrew (1990). Tadeusz Skorupski (ed.). "How Buddhist Is Theravada Buddhist Law?". The Buddhist Forum. Psychology Press. 1: 121. ISBN 9780728601628.
- Huxley, Andrew (2005). Paul Williams (ed.). "Buddhism and Law: The View from Mandalay". Buddhism: Buddhism in South and Southeast Asia. Taylor & Francis. ISBN 9780415332330.
- Lieberman, Victor B. (2003). Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context, c. 800–1830, volume 1, Integration on the Mainland. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-80496-7.
- Lingat, R. (1950). "Evolution of the Conception of Law in Burma and Siam" (PDF). Journal of the Siam Society. Siam Society Heritage Trust. 38 (1): 13–24.
- Myanma Swezon Kyan (in Burmese). 12. Yangon: Sarpay Beikman. 1972. pp. 333–334.
- Nyein Maung, ed. (1972–1998). Shay-haung Myanma Kyauksa-mya [Ancient Burmese Stone Inscriptions] (in Burmese). 1–5. Yangon: Archaeological Department.
- Pan Hla, Nai (1968). Razadarit Ayedawbon (in Burmese) (8th printing, 2005 ed.). Yangon: Armanthit Sarpay.
- Phayre, Major-General Sir Arthur P. (1873). "The History of Pegu". Journal of the Asiatic Society of Bengal. Calcutta. 42: 23–57, 120–159.
- Phayre, Lt. Gen. Sir Arthur P. (1883). History of Burma (1967 ed.). London: Susil Gupta.
- Shwe Naw, ed. (1785). Mon Yazawin (Shwe Naw) (in Burmese). Translated by Shwe Naw (1922 ed.). Yangon: Burma Publishing Workers Association Press.
- South, Ashley (2003). Mon Nationalism and Civil War in Burma: The Golden Sheldrake. Routledge. ISBN 9780700716098.
- Than Tun (December 1959). "History of Burma: A.D. 1300–1400". Journal of Burma Research Society. XLII (II).
- Than Tun (1964). Studies in Burmese History (in Burmese). 1. Yangon: Maha Dagon
နိဿဲ
ပလေဝ်ဒါန်- ↑ Pan Hla 2005: 16
- ↑ ၂.၀ ၂.၁ ၂.၂ MSK Vol. 12 1972: 334
- ↑ South 2003: 69
- ↑ ၄.၀ ၄.၁ Aung-Thwin 2017: 238
- ↑ ၅.၀ ၅.၁ Pan Hla 2005: 20
- ↑ ၆.၀ ၆.၁ Pan Hla 2005: 20–21
- ↑ Pan Hla 2005: 21–22
- ↑ Yazawin Thit Vol. 1 2012: 148
- ↑ ၉.၀ ၉.၁ Pan Hla 2005: 28–29
- ↑ ၁၀.၀ ၁၀.၁ ၁၀.၂ Pan Hla 2005: 23
- ↑ Pan Hla 2005: 26–27
- ↑ Pan Hla 2005: 24–25
- ↑ ၁၃.၀ ၁၃.၁ Coedes 1968: 206
- ↑ ၁၄.၀ ၁၄.၁ Pan Hla 2005: 24
- ↑ Schmidt 1906: 114
- ↑ Pan Hla 2005: 25
- ↑ Pan Hla 2005: 26
- ↑ Yazawin Thit Vol. 1 2012: 149, footnote 3
- ↑ ၁၉.၀ ၁၉.၁ Hmannan Vol. 1 2003: 359
- ↑ Than Tun 1959: 119
- ↑ ၂၁.၀ ၂၁.၁ ၂၁.၂ ၂၁.၃ Htin Aung 1967: 79
- ↑ ၂၂.၀ ၂၂.၁ Pan Hla 2005: 30
- ↑ Phayre 1873: 41
- ↑ Pan Hla 2005: 30, 35
- ↑ ၂၅.၀ ၂၅.၁ Harvey 1925: 111
- ↑ ၂၆.၀ ၂၆.၁ Harvey 1925: 110
- ↑ Pan Hla 2005: 32
- ↑ ၂၈.၀ ၂၈.၁ Htin Aung 1967: 80
- ↑ Pan Hla 2005: 38–40
- ↑ Pan Hla 2005: 31
- ↑ ၃၁.၀ ၃၁.၁ ၃၁.၂ ၃၁.၃ Pan Hla 2005: 36
- ↑ ၃၂.၀ ၃၂.၁ Than Tun 1959: 120
- ↑ Htin Aung 1967: 82
- ↑ Phayre 1967: 65
- ↑ South 2003: 70
- ↑ South 2003: 70–71
- ↑ Lieberman 2003: 130–131
- ↑ Harvey 1925: 171
- ↑ ၃၉.၀ ၃၉.၁ Abbott 2000: 297
- ↑ Htin Aung 1967: 127
- ↑ Lingat 1950: 23, 28
- ↑ ၄၂.၀ ၄၂.၁ ၄၂.၂ Shwe Naw 1922: 39